Марказий Осиё халқлари фалсафий карашларининг дунё фалсафий фикрлар ривожланишида тутган ўрни - Философия - Рефераты

Марказий Осиё халқлари фалсафий карашларининг дунё фалсафий фикрлар ривожланишида тутган ўрни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

213 KB

Марказий Осиё халқлари фалсафий к арашларининг дунё фалсафий фикрлар ривожланишида тутган ўрни Режа: 1. IX-XII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий – фалсафий фикр. 2. Амир Темур ва Темурийлар даврида маданият ва маърифат. 3. Миллатнинг ғоявий тарқоқлиги ва мафкуравий заифлигининг оқибати. 4. Жадидчилик миллий ғоялар учун кураш фалсафаси. Хулоса.

1. Кириш. Фалсафий тафаккур ривожи инсоният тараққиёти билан узвий боғлиқ жараёндир. Маълумки, ҳаётдаги воқеа-ҳодисаларнинг барчаси ижтимоий онгда акс этади. Тараққиёт жараёнида даврлар ўзгариши билан унга хос маънавий, ҳуқуқий, сиёсий ва фалсафий мезонлар ҳам шакллана бошлайди. Аммо бу ўз- ўзидан юз бермайди. Айниқса, инсон тафаккурининг ўзгариши, дунёқарашнинг янгича тамойилларга эга бўлиши узоқ давом этадиган мураккаб жараёндир. Бу ҳол бизнинг кунларимизда ҳам яққол намоён бўлмоқда. Мустақиллик одимлари ва фалсафанинг янгиланиши узвий боғлиқ жараёндир. Мамлакатнинг ривожланиш суръати янгича мустақил фикрлайдиган, ижтимоий фаол, маънавий-ахлоқий жиҳатдан етук мутахассисларга бўлган талабни алоҳида босқичга олиб чиқди. Мулк шаклининг хилма-хиллиги, ҳуқуқий маданиятни юксалтиришга эҳтиёж, бозор муносабатлари шароитида тадбиркорликнинг кучайиши, ишлаб чиқаришга янгидан-янги технологияларнинг кириб келиши жараёни юқори даражада тарбияланган ва юксак малакага эга бўлган мутахассисни тақозо этаяпти. Зеро, юксак малака айни пайтда ақлий-руҳий ва жисмоний салоҳиятлар уйғунлашган тақдирдагина кўнгилдагидек самара беради. Албатта, маънавий-ахлоқий, руҳий-жисмоний соғлом ва етук кишиларни вояга етказиш осон эмас. Бунинг учун йиллар мобайнида тер тўкишга тўғри келади. Бинобарин, президентимиз И.А.Каримов томонидан 2010- йилнинг “Баркамол авлод йили” деб элон қилиниши ва “ Баркамол авлод давлат дастури”нинг қабул қилинишидан ҳам кўзланган мақсад давр тақозо этаётган кенг қамровли билимга эга бўлган, миллий ва умуминсоний маданиятлардан, бой тарихдан, бугунги кундаги улуғвор бунёдкорлик ишлардан баҳраманд бўлган, Ватанга садоқат ва ифтихор туйғулари камол топган ёшларни тарбиялашдир.

Рефератда Марказий Осиёда фалсафий фикрларнинг ривожланиш тарихи, унинг босқичлари, илк ўрта асрлар фалсафаси, темурийлар даври ва XIX аср охири ва XX аср бошларидаги жадид муттафаккирларининг фалсафий қарашларига кенг тўхталиб, уларнинг жаҳон фалсафий фикрлари ривожига қўшган ҳиссасини очиб берилган. Айниқса, илк ўрта асрлар фалсафий қарашлари, араблар истилоси ва мамлакатимизда ислом дининниг тараққий этиши, Ватанимиз фарзандлари улуғ бобокалонларимизнинг ислом динига, ислом фалсафасига қўшган ҳиссаси бутун араб дунёси ва жаҳон цивилизациясига катта таъсир кўрсатган таълимотлари моҳияти очиб берилган. Шунингдек, Темур ва темурийлар даври, мўғил босқинчиларидан озод бўлган халқимизнинг марказлашган давлат тузиш, миллий давлатчиликни тиклаш, ва барқарор қилиш, мустақил яшаш учун кураш фалсафаси акс этган давр фалсафаси ва темурийлар давридан кейинги даврдаги ижтимоий қарашлар, амирлик ва хонлик давр фалсафаси, миллатнинг ғоявий тарқоқлиги ва миллатнинг таназзул оқибатлари, жадидларнинг миллий мустақиллик ғоялари акс этган фалсафий қарашлари муфассал ёритиб берилган. 1. IX-XII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий – фалсафий фикр . Мовароуннаҳр араблар томонидан забт этилиши арафасида Турк қо ғ оноти тизимига кирар эди. У майда амирликлардан иборат бўлиб, улар ўртасида тинимсиз тўқнашувлар рўй бериб турар эди. Айниқса, Турк қо ғ оноти билан сосонийлар Эрони ўртасидаги тўқнашувлар ўта шиддатли тусда юз берар эди. XII асрнинг охири ва XIII асрнинг бошларида бу ҳудуд араб халифалиги томонидан босиб олинди. Бунга Мовароуннаҳр ҳудудида яшовчи ҳалқлар, ижтимоий кучлар орасида сиёсий ҳамжиҳатликнинг йўғлиги, ўзаро қир ғ ин - баротларнинг авж олиши сабаб бўлди. Мовароуннаҳрга араблар босқини билан бирга ислом дини ҳам кириб келди. Ислом сўзи арабча тангрига ўзини топшириш, итоат, бўйсуниш, тинчлик каби маъноларни англатади. Ислом дини байро ғ и остида кенг ҳудудда араб қабилалари

бирлашган, мавжуд тарқоқликка чек қўйилган, ягона марказлашган араб халифалиги ташкил топган. Қуръон ва ҳадисларда исломий таълимотнинг асоси баён қилинган. Қуръон — муқаддас китоб. Унда ислом қонун-қоидалари, иймон-эътиқод талаблари, ҳуқуқий ва ахлоқий меъёрлар ўз ифодасини топган. У 114 сура ва улар таркибидаги оятлардан ташкил топган. «Сунна» эса ҳадислар мажмуи бўлиб, Қуръондан кейин туради ва уни тўлдиради. Унда Муҳаммад пай ғ амбарнинг сўзлари, хатти-ҳаракатлари нақллар ва ҳадис шаклида жамланган. Қуръон ва суннадан кейинги муҳим манба — шариатдир. Шариат (тў ғ ри йўл, илоҳий йўл демакдир) — исломда ҳуқуқий, ахлоқий меъёр ва амалий талаблар тизимидир. Исломдаги асосий йўналишлар — суннийлик, шиалик ва хорижийлик. Улар диний таълимот, маросимчилик, ахлоқий-ҳуқуқий меъёрларга оид масалаларда ўзаро фарқланиб туради. Хорижийлар йўналиши ўрта асрлар даврида кўпгина оқимларга бўлиниб, кейинчалик йўқолиб кетган. Фақат ибодийлар (абодийлар) оқими сақланиб қолган. Суннийлик ва шиалик ҳокимият масаласида (суннийлик халифалик ҳокимияти, шиалик эса имомат ҳокимияти тарафдори), айрим диний маросим ва анъаналарда бир-биридан фарқ қилади. Исломдаги оқимлар ақидавий таълимот ва маросимчилик масалаларида бир- биридан ажралиб турадиган диний гуруҳлардир. Шиаликдан қарматлар, исмоилийлар, зайдийлар, нусайрийлар, алиилоҳийлар ва бошқалар ажралиб чиққан. Суннийликдан равшанийлар, аҳмадия, жангари ваҳҳобийлар, маҳдийлар ажралиб чиққан. Мазҳабчилик илоҳиёт масалалари бўйича юзага келган ўзаро келишмовчиликлар натижасидир. Исломда ҳанафийлик, ашъарийлар, жабарийлар, қадарийлар, сифатийлар, муржиъийлар, муътазилийлар каби мазҳаблар мавжуд. Қадарийлар инсон ирода эркинлигини ёқлаб чиқиб, уни тан олмаган жабарийларга қарши чиққан.

Мутакаллимлар аристотелчилик фалсафаси усул ва воситаларидан фойдаланиб, исломнинг диний-ақидавий таълимотини асослаб беришга уринган. Абу Мансур Мотуридий (м и лодий 944 йилда вафот этган) калом илмининг ақл мақомига алоҳида эътибор қаратган Самарқандда Мотуридия мактабини яратган. Муътазилийлар (ажралиб чиққанлар) якка худоликнинг адолатли эканини, Қуръоннинг тангри томонидан яратилганлигини, ирода эркинлигини ёқлаб чиққан. Унинг асосчиси Восил ибн Атодир (699-748 йиллар). Унинг охирги вакилларидан бири Замаҳшарийдир. Калом ислом илоҳиётининг ўзига хос фалсафий таълимотидир. У диний ақидаларни асослаб беришга уринган. У £уръонга таяниб, жаннат ва дўзахнинг азалий эканлигини, инсонда ирода эркинлигининг йўғлигини, лекин инсоннинг Оллоҳ олдида ўз қилмишлари учун масъул эканлигини асослаб беришга харакат қилган. Бундай маънавий жараёнлар билан ёнма-ён исломда машшоийунлар ва таббиийунлар нинг (Арасту фалсафаси ва табиатни ўрганишга аҳд қилганларнинг) фалсафий қарашлари шакллана борган. Бу исломий маънавиятнинг дунёвий ва диний масалаларда, жаҳон фалсафий тафаккурида рўй бераётган жараёнларга нисбатан ташаббускор бир куч эканини кўрсатиб турибди. Қадимги Юнон фалсафаси анъаналарида сиёсий фаолият ва донишмандлик кўп ҳолларда бир-бирига қарама-қарши қўйилган бўлса, ислом фалсафасида сиёсатга, аксинча, инсон фаолиятининг юксак бир шакли сифатида қаралади. Исломда давлатни бошқариш — бу санъат, аммо у ижтимоий адолат таомилига амал қилмо ғ и зарур, ижтимоий адолат эса тенг ҳуқуқийликка амал қилиш туфайли барқарор бўла олади, деб ҳисобланади. Ислом фалсафасига кўра, инсоният истиқболи комил инсонни шакллантириш орқали юзага келади, ахлоқ-одоб эса инсон тафаккурининг ажралмас таркибий қисмидир. Мусулмон Шарқи мутафаккирларини ақл мақоми, мантиқ илми аввалдан қизиқтириб келади, чунки мантиққа таянмаган хар қандай билим ишончли ва самарали бўла олмайди. Бу масала ҳам ислом фалсафасида ўз ўрнига эга.

Тасаввуф ва унинг тариқатлари. Тасаввуф фалсафий оқим ва диний- маънавий ҳодиса сифатида ислом дини доирасида (кўпгина ички сабаблар ва баъзи ташқи унсурлар — буддавийлик ва ҳиндийликнинг илк диний тасаввурлари, шарқий христиан таркидунёчилиги, неоплатонизм кабиларнинг таъсири остида) пайдо бўлди. Тасаввуф учун ваҳдоният — Оллоҳнинг бирлиги, Оллоҳ ва оламнинг порлаб туриши, фано бўлиш, ориф шахсининг тангри таоло билан руҳан бирлашиб кетиши каби мушоҳадалар муҳим аҳамият касб этади. Бу оқим намояндалари ва тарафдорларини сўфийлар, деб атаганлар ва «сўфизм» атамаси шундан пайдо бўлган. Илк сўфийлар аҳолининг камбағал тоифаси орасида шаклланган. Уларнинг қарашлари истилочилар зулми, адолатсизлик, ижтимоий тенгсизликка қарши норозилик белгиси сифатида ҳам юзага келган. Тасаввуфнинг муҳим жиҳатлари йирик мусулмон илоҳиётчиси Абу ҳомид Муҳаммад ибн Муҳаммад ал- Ғ аззолийнинг (1059-1111) «Диний илмларнинг тирилтирилиши» асарида баён этилган. Ул зот дунё қонуниятларини ақл орқали билишни эътироф этган, лекин Оллоҳни ақл билан англаш мумкин эмаслигини таъкидлаганлар. У фақат қалб, махсус руҳий ҳаракатлар — илтижо-ибодатлар кўмагида билиб борилади. Мантиқ, табиатни билиш Оллоҳни танишга халал бермаса, улар аҳамиятлидир, агар аксинча бўлса, уларнинг мақоми чегараланади. Расмиятчилик, ақидачиликни тасаввуф аҳли қабул қилмаган. Уларнинг фикрича, иймон-эътиқоднинг моҳияти Оллоҳдан бошқа нарсага муҳтож бўлмаслик, ҳеч қандай мулкнинг қулига айланмаслик, борига сабр-қаноат қилиб яшашдир. Оллоҳга етишиш учун қалбни поклаш, нафс балосидан озод бўлиш даркор. Ана шундагина инсон дили нур билан тўлади, нуқсонларни бошқалардан эмас, ўзидан излайдиган даражага кўтарилади, ҳақ сари яқинлашади, бемаъни қараш ва тушунчаларнинг қуллик кишанидан ўзини озод қилади, чунки инсон қалби ҳурдир. Тасаввуфда кубравия, яссавия, нақшбандия тариқат-сулуклари кенг тарқалган. Кубравия тариқатининг асосчиси Нажмиддин Кубро дир (1154-1226). Хевада туғилган, ёзган асарлари орасида «Шарҳус-сунна вал-масолиҳ", «Усули ашара»,

«Фавоиҳул-жамол» кабилар машҳурдир. Кубравия тариқатининг моҳияти ўнта усулда мужассамлашган. Булар — тангрига ўз хоҳиши билан юзлашиш, зуҳд фи дунё — ҳар қандай лаззатдан ўзини тийиш, таваккул — Оллоҳга эътиқоди поклиги учун барча нарсалардан воз кечиш, қаноат, узлат — хилватни ихтиёр қилиш, мулозамат аз-зикр — узлуксиз зикр, таважжуҳ — ҳаққа муҳаббат қўйиш, сабр — нафс балосидан озод бўлиш, му с о ҳ аба — тафаккурга ғ арқ бўлиш, ризо — тангри хушнудлигини қозонишдан иборат. Кубро мў ғ уллар билан бўлган жангларда жасорат кўрсатган ва шаҳид бўлган. Мў ғ уллар Кубронинг номи улу ғ лиги, обрўси баландлигини ҳисобга олиб, унга озод бўлиши, омон қолиши мумкинлигини, бунинг учун эса қамал қилинган қалъадан чиқиб кетиши кифоя эканини билдирган. Аммо Кубро бундай жон сақлагандан кўра, ўз халқи билан бирга юрт ҳимояси йўлида жон беришни афзал кўрган. Ривоят қилишларича, ул зот қартайиб қолганига қарамай, жангчиларга фаол кўмак берган. Буни кўрган шогирдларидан бири «Устоз, анчадан бери байроқ кўтариб чарчадингиз, уни менга беринг», деганида, у «Агар кучим бўлганида қилич ёки камон олган бўлар эдим. Байроқни бизга қўйингда, сиз ё қилич ёки найза билан ё ғ ийга қарши курашинг», деган экан. У байроқни шунчалик маҳкам ушлаган эканки, халок бўлганидан кейин қўлидан байроқни олишнинг иложи бўлмаганидан, бир мў ғ ул Кубронинг қўлини кесиб олган экан. Яссавия тариқатининг асосчиси Хожа Аҳмад Яссавий дир (1166 йилда вафот этган). У Туркистоннинг Сайрам музофотида ту ғ илган, машҳур мутасавв у ф Юсуф Ҳ амадонийнинг (1140 йилда вафот этган) таълим-тарбияси билан вояга етган, ориф мақомига эришган. Яссавий устозининг вафотидан кейин муайян бир муддат унинг мақомида турган, сўнг эса бу мақомни Абдухолиқ Ғ иждувонийга қолдириб, Ясси — Туркистон шаҳрига қайтади ва ўз тариқати, йўл – йўриқларини ташвиқ этиш билан маш ғ ул бўлади. Яссавийнинг оддий халқ тушунадиган услубда ёзилган, тасаввуфий қарашларини акс эттирган ҳикматлари девонида ўз аксини топган. Унда илоҳий ишқ, ҳақ васлига етишиш, унинг ишқида парвона бўлиш, ундан бошқа нарсага кўнгил қўймаслик ҳақида фикр юритилган. Яссавий риёзат, чилла, зикрга алоҳида

аҳамият бериб, ҳаётининг аксариятини чиллахонада ўтказган. Яссавий тариқати Туркистон ўлкаси, Озарбойжон, Туркия, Шимолда — Қ озонгача, ғ арбда — Болқонгача кенг тарқалган. Баҳоуддин Нақшбанд (1318-1389 йиллар) нақшбандия тариқатининг асосчисидир. Бу таълимотнинг моҳияти «Дил — ба ёру даст — ба кор» шиорида яққол ифодасини топган. Инсон Оллоҳ инояти натижаси бўлиб, бу дунёни унутиб қўймаслиги лозим, унинг қалби доимо Оллоҳда, қўли эса меҳнатда бўлмо ғ и лозим. У тасаввуфнинг барча тариқатлари сингари шариат, тариқат, маърифат ва ҳақиқат мақомларини эътироф этади. Нақшбанднинг таъкидлашича, шариат — аҳдга вафо, исломнинг бешта асосий талабига риоя қилиш, дил ва тил бирлиги. Тариқат эса, ўзидан кечиш, фано бўлишдир. ҳақиқат — беҳуда ишлардан узоқлашиш, ҳақ ишларга боғланиш. Демак, шариат — қонун, тариқат — йўл. Қонун вужуд ва қалбни тарбиялайди. Йўл эса кўнгилни поклаб, руҳни илоҳий қувватдан баҳраманд қилади. Кубравия, яссавия ва нақшбандия таълимотлари маънавиятимиз тарихида жуда катта ўрин тутган. Улар маънавий тараққиётда муҳим аҳамиятга молик бўлиб, ўз таъсирини ҳалигача йўқотмаган. Ватанимиз цивилизациясининг шарқ халқлари, араб маданияти ва ислом фалсафаси ривожига таъсири ниҳоятда катта бўлган. Унинг ҳудудида араб халифалигидан нисбий мустақилликка эришган давлатларнинг ташкил топиши, халқимизнинг ба ғ рикенглиги туфайли янги марраларга эришилди. Дунёвий ва диний соҳалардаги маданий-маънавий юксалиш мазкур уй ғ ониш даврининг ёрқин тимсолидир. «Авесто» анъаналари, табиатни ўрганишдаги ютуқлар, гуманитар соҳадаги ижобий силжишлар, Шарқ халқлари, араб маданияти ва ислом фалсафаси ривожига самарали таъсир кўрсатди. Ў ша даврда жаҳон миқёсида Ватанимизнинг маънавий-интеллектуал нуфузи ортиб борди. У жаҳондаги йирик маданият ва илм-фан марказига айланди. Диний ба ғ рикенглик ва дунёвий билимлар такомили. Мусулмон Шарқи, жумладан ислом жорий этилганидан кейин Ватанимиз ҳудудидан етишиб чиққан буюк мутафаккирлар ижодида Оллоҳ, инсон ва табиат масалалари илоҳиёт ва

дунёвий фалсафанинг муҳим муаммоларидан бири бўлиб келган. Биронта буюк аллома ва мутафаккир исломий қадриятлар мавзуини четлаб ўтмаган. Диний илмлар соҳаларида имом Бухорий, имом Термизий, имом Абу ҳанифа, имом Мотуридий ва имом Бурҳониддин Мар ғ инонийлар пешқадамлик қилганлар. Имом Бухорий (810-870йиллар) йирик илоҳиётчи, муҳаддис сифатида 60 мингга яқин ҳадис тўплаган, улардан ишончли деб топганлирини махсус тўплам ҳолига келтирган. Бу тўплам «Саҳиҳи Бухорий» номи билан машҳурдир. Имом исо Термизий дан (824-892) «Пай ғ амбарнинг алоҳида фазилатлари», « Ҳ адислардаги ихтилоф ва баҳслар ҳақида рисола», «Тарих» ва бошқа асарлар мерос бўлиб қолган. Имом Термизий ҳадисларни мунтазам равишда тўплаб, муайян тартибга солган ва яхлит бир китоб шаклига келтирган. Абу ҳанифа ан-Нуъмон ҳанафия мазҳабига асос солган, барча ислом тарқалган ҳудудларда ўз мавқеига эга бўлган. Бу мазҳабнинг муҳим жиҳатлари калом ва илоҳиёт соҳаларининг пири Абу Мансур Мотуридий (вафоти 944 й.) нинг «Тавҳид» ва «Таъвилот» асарларида ва Бурҳониддин ал-Мар ғ иноний (1123- 1197) нинг «ҳидоя» тўпламида ўзининг ёрқин ифодасини топган. Уларнинг асарларида ақл мақоми ва мантиқ илмига, илм ва далилга кенг ўрин берилган. Муҳаммад ал-Хоразмий (783-850) ва Аҳмад ал-Фар ғ оний (тахм. 797-865) бутун мусулмон Шарқи ва жаҳонда табиий ва аниқ фанлар ривожига салмоқли ҳисса қўшган буюк алломалардир. Муҳаммад ал-Хоразмий араб халифалигининг пойтахти Ба ғ додда «Донишмандлик маскани» («Байт ул-ҳикма») га раҳбарлик қилган. Унинг «Астрономия жадвали», «ҳинд ҳисоби тў ғ рисида рисола», «Қуёш соати тў ғ рисида рисола», «Мусиқа ҳақида рисола», «Тиклаш ва қарши қўйиш ҳисобига оид мухтасар китоб» каби асарларида алгебра соҳасига асос солинди. Шарқ халқлари орасида «Буюк математик» унвонига сазовор бўлган Аҳмад ал- Фар ғ оний (тахм. 798 й. да Қувада туғилган) астрономия ва математика соҳаларида ном таратди. Унинг «Самовий жисмлар ҳаракати ва юлдузлар фанининг мажмуаси ҳақида китоб», «Астрономия асослари», асарларида коинот харитаси тузилди. Ер ва фазовий сайёралар ҳажми, иқлимлар, ж уғ рофий кенгликлар тў ғ рисида кузатувчилар орқали асосланган янги маълумотлар берилган, илм-фаннинг янги

йўналишларига асос солинган. Қўлга киритилган маълумотларни умумлаштириш, тадқиқотда ҳиссий ва ақлий мушоҳада муштараклиги алломага хос хусусиятлар сифатида дунёқарашни шакллантиришнинг муҳим омиллари бўлиб келди ва ундан кейин яшаган илм аҳлига таъсири сезилиб турди. Фалсафа, табиатшунослик ва тиббиёт тарихини Форобий, Беруний ва Ибн Синосиз тасаввур қилиб бўлмайди. Абу Наср Форобий (873-950) – мусулмон Шарқида Арастудан кейин «иккинчи устоз» унвонига муяссар бўлган йирик мутафаккир ва аллома. Унинг қаламига 160 дан зиёд асар мансуб бўлиб, улар асосан қадимги юнон олимлари асарларидаги табиий - илмий ва фалсафий муаммолар шарҳлаш ҳамда бу соҳаларнинг долзарб масалаларини таҳлил қилишга ба ғ ишланган. Мутафаккир оламни икки кўринишда: «Вужуду вожиб» (оллоҳ) ва «вужуди мумкин» (барча моддий ва руҳий нарсалар) мисолида талқин қилади, барча нарсалар «вужуди вожиб» туфайли яшаш ҳуқуқига эга бўлади. Улар ўзаро бир-бири билан сабабий тарзда бо ғ ланади. Сабабсиз оқибат бўлмаганидек, оқибатсиз сабаб ҳам бўлмайди, дейди Форобий. Олам сифат, миқдор, жавҳар, акциденция (муҳим бўлмаган хосса), имконият, зарурият ва тасодифият, макон ва замон, ҳаракат ва ривожланиш каби тушунчаларда ифодаланади. Улар фазовий жисмлар, ақлли маҳлуқ (инсон), ақлсиз жониворлар, ўсимликлар, минераллар ва тўртта унсур-сув, олов, ҳаво ва тупроқ каби олтита кўринишда намоён бўлади. Билиш жараёни ақл ва сезгилар орқали юзага келади. Билишда ақл ва мантиқ илмининг мақоми беқиёсдир. Ақл воситасида инсон илм-фанни яратади. Фан туфайли ҳодисалар моҳияти очиб берилади. ҳар бир фан инсоннинг муайян эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилади. Мутафаккир ўз асарларида комил инсон, фозил фуқаро, одил ҳукмдор, бахт- саодат, унга эришиш йўллари, давлатнинг хусусиятлари, аҳлоқий ва ақлий тарбия, ижтимоий истиқбол тўғрисида ил ғ ор ғоя ларни илгари сурган. Форобийнинг Шарқ халқлари фалсафий тафаккури ривожига бўлган таъсири сезиларли бўлган.

Абу Райҳон Беруний (973 — 1048) деярли барча фан соҳаларида ижод этган буюк қомусий аллома ва машҳур мутафаккирдир. У яратган 152 та асардан 28 таси бизгача етиб келган. Унинг табиатни ўрганишдаги хизмати каттадир. Аллома жисмларнинг ўзаро тортишуви, Қуёш ва Ойнинг тутилиши, зарра, инерция ва сунъий танланиш, ривожланиш аномалияси, Ер қаърида рўй берадиган геотектоник силжишлар, Ер қиёфасининг тадрижий тарзда ўзгариб туриши, хилма — хил оламлар тўғрисида илмий башоратларни илгари сурган. Унинг фалсафий қарашлари табиий-илмий қарашлари таъсирида шаклланди. У модда ва замон, қонуният, зарурият ва тасодифият, ҳаракат ва ривожланиш, зиддият, сабаб ва оқибат каби фалсафий муаммоларга катта эътибор берган. Берунийнинг асарларида билиш масалалари муҳим мақомга эгадир. Билишга бўлган қизиқишнинг иккита сабаби бор. Биринчидан, бу ўзига хос лаззатдир. Иккинчидан, билишдан мақсад одамлар эҳтиёжларини қондиришдир. Билиш сезгилар етказиб берган маълумотлардан бошланади. Улар билишнинг юқори босқичи ақлий билиш учун ўзига хос кўмакчи ва асос бўлиб хизмат қилади. Билимнинг чинлиги кузатув ва синов — тажриба орқали белгиланади. Улар туфайли ашёларнинг муҳим жиҳатлари ўрганилади, уларнинг миқдорий томонлари аниқланади, билиш жараёнининг самарадорлиги ошиб боради. Берунийга кўра, инсон қиёфаси табиат таъсирининг натижасидир. Унинг ички қиёфасига келсак, уни инсон чексиз саъй-ҳаракатлар оқибатида тубдан ўзгартириши мумкин. ҳар бир киши ўз хулқ-атворининг соҳибидир. Жамият тадрижий ўзгаришлар орқали ривожланиб боради. Адолат, фуқаро учун Қамхўрлик, зулмни бартараф этиш, жамиятни ақл ва адолат туҚи остида бошқариш мутафаккирнинг идеалидир. Абу Али ибн Сино (980-1037) буюк аллома ва мутафаккир. У Бухоро яқинидаги Афшона қишло ғ ида ту ғ илиб, ҳамадон шаҳрида вафот этган. Ибн Синодан қолган маънавий меърос тахминан 280 номдан зиёдроқдир. Улар тиббиёт, фалсафа, мантиқ, психология, ахлоқ, мусиқа, фармакология ва бошқа соҳаларга ба ғ ишланган. Олимнинг «Шифо китоби» «Тиб қонунлари», «Билимлар китоби», «Табиат дурдонаси» каби асарлари машҳурдир. Борлиқни талқин этишда Ибн Сино Форобий

изидан бориб, уни «вужуди вожиб» ва «вужуди мумкин»дан иборат, деб эътироф этади. «Вужуди вожиб» биринчи сабаб вазифасини бажаради. «Вужуди мумкин» эса унинг оқибатидир. Яратилиши доимий бўлганлиги учун яратилган «вужуди мумкин» ҳам абадийдир. Олимнинг сабабиятга оид мулоҳазалари эътиборга моликдир. Унга кўра, сабаблар моддий (муайян ҳолатни келтириб чиқарувчи сабаб), фаол (муайян ҳолатни ўзгартирувчи сабаб), шаклий (турли хил қувватлар билан бо ғ ланган сабаб) ва тугалловчи (барча сабабларнинг пировард мақсади) сабаблардан иборатдир. Ибн Сино Закариё ар-Розий ва Беруний каби жаҳон фалсафий тафаккури тарихида биринчилардан бўлиб кузатув ва тажрибага муҳим эътибор қаратди. Масалан, аллома улар кўмагида хастанинг ҳолати, келажакда кутилаётган кайфияти, дори-дармонлар таркиби, инсон ва атроф-муҳит ўзаро муносабати муаммоларини ҳал этишга уринади. Мутафаккир ўз асарларида илм ва ахлоқ-одоб уй ғ унлиги, инсон камолоти, бахт-саодат, ижтимоий адолат, кишиларнинг ўзаро ҳамкорлиги, ҳукмдорнинг бурчи тўғрисида қизиқарли ғоя ларни илгари сурган. Унинг таъкидлашича, барчани бир хил ижтимоий мавқега эриштириб бўлмайди. Аслида улар учун муайян шароит яратиб бермоқ лозим. Барчанинг бой ва мансабдор бўлиши ёки ҳамманинг қашшоқ бўлиши жамиятнинг таназзули ва инқирозидир. Лекин инсон ўзгаларга меҳр-оқибатли, ғ амхўр бўлмо ғ и, керак вақтда саховат ва мурувват қўлини ночорларга узатиши зарурдир. Марказий Осиёда илк ўрта асрлар даврида кенг тарқалган тасаввуф таълимотидаги комил инсон мақоми, нафсни тийиш, ба ғ рикенглик, диний донишмандлик, Мусо ал-Хоразмий ва Аҳмад ал-Фар ғ оний тадқиқотларида илгари сурилган табиий-илмий ғоя лар, Форобий, Беруний ва Ибн Синонинг табиий-илмий ва фалсафий қарашлари, фандаги янги йўналишлар биринчи галда мусулмон Шарқи, қолаверса, бутун жаҳон табиий-илмий ва фалсафий тафаккурининг равнақига ҳаётбахш таъсир ўтказиб келди. 2 Амир Темур ва Темурийлар даврида маданият ва маърифат

XIV асрнинг охири-XV асрнинг бошларида Амир Темур амалга оширган ҳарбий юришлар натижасида ўлка мустақиллиги қўлга киритилди. Темур ва темурийлар даврида уй ғ ониш даврининг иккинчи босқичи бошланди. Бу илм-фан ва маданиятнинг гуллаб-яшнаш босқичи бўлди. Маънавиятга ҳомийлик ҳаракати авж олди. Бунга Самарқандда Улу ғ бек астрономия мактабининг вужудга келиши, расадхонанинг қурилиши, машҳур олимлар Қозизода Румий, ал-Коший, Али Қушчи ва бошқаларнинг фандаги жонбозлиги яққол мисолдир. Бу масала кейинги маъруза учун мавзу бўлиб ҳисобланади. Афсуски, бу маданий уй ғ ониш мў ғ ул босқини туфайли таназзулга юз тутди. Амир ва султонлар ўртасидаги ўзаро ихтилофлар, ноаҳиллик Чингизхон босқинига қўл келди. Бу босқин м ўғ улларнинг 1218 йилда ўтрор шаҳрини босиб олиши, унинг ҳокими, Хоразмшоҳнинг қайно ғ аси, Инолчиқни банди қилиши ва қуло ғ ига қайнаб турган кумушни қуйиб юборишдек хунрезликдан бошланди. мўғ улларнинг ҳукмронлиги даврида ана шундай қонхўрлик тинимсиз давом этди. Кўркам шаҳар ва қишлоқлар вайронага айланди, иқтисодиёт таназзулга юз тутди. Илм-фан, маданият, жумладан фалсафа илми ҳам инқирозга учради. Халқимиз мў ғ ул босқинини қаттиқ қаршилик билан кутиб олди. Гарчанд уқувсиз ҳукмдор Муҳаммад Хоразмшоҳ салтанатни сақлаб қола олмаган бўлса- да, халқимизнинг босқинчиларга қарши кураши асло тўхтагани йўқ. Баъзи тарихий манбаларга кўра, ўша даврда ниҳоятда катта ҳудуддан 600 мингга яқин қўшин тўплаш мумкин эди. Бу қўшин тўпланганида ва тажрибали лашкарбошига топширилганида Чингизхон салтанатни босиб олиши гумон эди. Инсониятнинг ўтмишини яхши биладиган баъзи олим ва мутахассисларнинг фикрича, агар шоҳ ўзининг ёвқур ў ғ ли Жалолиддинни аввал бошданоқ тахт вориси этиб тайинлаганида ва қўшиннининг ихтиёрини унга топширганида, нафақат Осиё тарихи, балки жаҳон тарихи бошқачароқ йўлдан кетиши мумкин эди. Афсуски, тарих «Агар ундай бўлмаганида эди...» қабилидаги тамойилларни тан олмайди. Чингизийлар босқини Ватанимиз маданий тараққиётини бир неча асрлар орқага суриб юборди. Ў ша даврда босқинчиларга қарши курашнинг энг атоқли вакили Жалолиддин Мангуберди эса миллатимиз ўз озодлиги учун олиб

борган курашнинг тимсоли сифатида тарихимиз саҳифаларида абадий қолди. Бу миллий қаҳрамонимизнинг таваллуд куни 1999 йилда кенг нишонлангани унинг руҳини шод қилиш ва Жалолиддин Мангубердини курашга отлантирган эзгу ғоя лар бизнинг кунларимизда амалга ошганлигининг рамзидир. Инсоният тарихида шундай даврлар борки, унда буюк ишларга тайёр миллатлар, ўзининг йўлбошчилари етакчилигида, тарихнинг муайян қисқа босіичларида минг йилларда іўлга киритиш мумкин бўлган натижаларга эришганлар. Айнан ана шундай даврлар инсоният тарихига шу миллатга мансуб буюк кишиларнинг ўчмас номини битади, жаҳон маданиятини бойитади, умумбашарий тараііиётга катта ҳисса бўлиб іўшилади. Темур ва темурийлар даври худди ана шундай, мўІул босіинчиларидан озод бўлган халіимизнинг миллий даҳоси энг юксак чўііига кўтарилган даврдир. Бу давр фалсафаси халіимизнинг соҳибіирон Темур бошчилигида озодликка эришган ва мустаіилликни саілаш ҳамда мустаҳкамлаш учун амалга оширган буюк ишларининг ифодасидир. Бу халіимизнинг марказлашган давлат тузиш, миллий давлатчилигини тиклаш ва баріарор іилиш, мустаіил яшаш орзуларининг ушалган давридир. Унинг фалсафасида ҳам ана шу жиҳатлар яііол кўзга ташланади ва бу мерос бугунги миллий онг ва истиілол мафкурасининг фалсафий негизлари орасида алоҳида ўрин тутади. ўрта Осиёнинг мўІуллар томонидан босиб олиниши мамлакатни Іорат іилди, иітисод, маданият, санъат ва илм — фан соҳасида таназзул рўй берди. Жабр, зулм, зўравонлик натижасида халінинг турмуши кескин ёмонлашди. МўІуллар зулмига чек іўйишда халі оммасининг норозилиги, сарбадорлар бошчилигидаги оммавий іўзІолонлар, айниіса, соҳибіирон Амир Темурнинг фаолияти муҳим аҳамиятга эга бўлди. МуІуллар ўрнатган мустабид тузумнинг Амир Темур дунёга келган даврида ерли аҳоли ўртасида чуіур ижтимоий ва маънавий уйІониш жараёни бораётган эди. Бу жараён, «Тарихи, ўша даврдаёі, минг йилликлар іаърига кетган буюк халі мустамлакачилик азобида ётаверадими?» ёки «Мустаіиллик учун кураш олиб боришда давом этади ва озодликка эришадими?»- деган асосий саволлар атрофида рўй бераётган эди.

МўІуллар мамлакатимизни сиёсий ва ҳарбий жиҳатдан истило іилган эдилар, аммо уни маънавий бўйсўндириш, маданий жиҳатдан мўІулларнинг устунлиги тўІрисида гап ҳам бўлиши мумкин эмас эди. Кўчманчилик ва шаҳарларни Іорат іилишдан бошіасига ярамайдиган, ўтроі ҳаётга менсимай іарайдиган Чингиз авлодлари маънавий ва маданий жиҳатдан ўзларидан устун бўлган халііа нима ҳам бера олар эдилар? улар ўз ҳукмронлигининг охиригача ҳам Ватанимизда бирорта тузукроі яшаш мумкин бўлган янги шаҳар барпо этмадилар, маданият ўчоіларининг юксалиши учун имкон бермадилар, ерли аҳоли орасидан чиііан баркамол кишиларни іиличдан ўтказиб турдилар. Аммо халі иродасини бука олмадилар, унинг озодлик ва мустаіилликка интилишини тўхтатиб іўя олмадилар. Амир Темур ана шу ҳаракатнинг натижаси, халіининг миллий Іояларини рўёбга чиіариш учун тарихий шаклланган зарурият, ўша пайтда ҳарбий уюшіоілик, сиёсий ҳушёрлик, Іалабалар учун фодокорлик жиҳатидан жаҳонда тенги йўі миллатга айланган халі даҳоси яратган буюк жаҳонгир эди. Халі жаҳонгирга айланганида ўзининг жаҳонгирини яратади. Гоҳида бир жаҳонгир миллат бошіасини уйІотиб юборади. Бу эса тарихнинг муайян ҳудуддаги энг бурилиш нуіталарига тўІри келади. Баъзилар Темур фалсафий асарлар ёзмаган-ку, унинг фалсафага алоіаси борми, деб ўйлайди. Аслида Темурнинг ҳаёти ва фаолияти фалсафадан иборат эмасми? у фалсафий хулосалар чиіариш учун бошіа кишиларнинг ҳаёти ва асарларидан ҳам мазмунлироі ҳаёт эмасми? Фалсафани фаіат китоблардангина ўрганиш мумкинми? Аслида, фалсафани тўла-тўкис китобга тушириб бўлмайди. Китобга туширилган фалсафа муайян тизимга келтирилган фалсафий билимлар ситемаси холос. Темур ва темурийлар даврини тарих фалсафаси ва фалсафа тарихини уйІун тарзда ёзиш оріали нисбатан тўІри ифодалаш мумкин. Амир Темурнинг ҳаёти, унинг фаалияти, темурийлар давридаги маданий жараёнлар, илм-фан ривожи каби масалалар эса бир неча фалсафий китоблар, ўнлаб тадіиіотлар учун мавзу эканлиги аниі. Қолаверса, Темур ва темурийлар каби илм-фан, маданият ва санъатни, фалсафа ва адабиётни нозиктаъб тушунган, ўзлари ҳам бу соҳаларда ажойиб ютуіларга эришган сиёсий сулолаларни жаҳон тарихидан

топиш іийин. Бу сулола вакиллари орасида шеър ёзмаган, адабий машілар іилмаган, фан-маданиятга іизиімаган бирор темурийзода бўлмаса керак. Тарих шундан далолат берадики, юртбошлиілари фан ва маданиятга іизиііан, маънавиятни юксакликка кўтариш учун кўрашган ўлкада бу соҳаларда ҳаіиіий юксалиш бўлади. Сиёсий таъминланганлик, бошіа соҳалар билан биргаликда, маданий тараііиётнинг энг асосий омили эканлигини рад іилиш унчалик ўринли эмас. Маданиятпарвар ва миллатпарвар Амир Темур ва темурийзодалар ўша давр маънавий тараііиёти учун сиёсий ва иітисодий асосларни тўла-тўкис яратган арбоблар эди. Халіимизнинг асрлар оша улар руҳига миннатдорлик туйІуси билан ёндашуви, ҳалигача ўз фарзандларига бу сулола вакиллари номларини іўйиб юриши, бугунги кунларда ҳам ўша замондан ташбеҳлар излаётганининг сабабларидан бири ҳам ана шунда. Амир Темур ибн Тарағай Баҳодир (1336-1405) Кеш (Шаҳрисабз) шаҳри яқинидаги Хўжа илҚор қишлоҚида дунёга келди. Унинг энг асосий тарихий хизматлари шундан иборатки, у мўҚулларнинг босқинчилик ва вайронкорликларига қарши курашиб, ўрта Осиёни улардан халос этди. Майда феодал ва мулкдорларнинг ўзаро низоларига барҳам бериб, кучли марказлашган давлат барпо қилди. Мамлакатда тартиб-интизом ва қонун устуворлигини таъминлади. Унинг даврида «Куч — адолатда» тамойили амалга ошди, иқтисод ва маданият юксалди, ўзга мамлакатлар билан мустаҳкам алоқалар ўрнатилди. Амир Темур моҳир ҳарбий саркарда сифатида ном қозонди. У ўз ҳаётини Мовароуннаҳр халқининг фаровонлиги, юрт ободончилиги учун сарфлади, унинг даврида ҳашаматли бинолар, қурилиш иншоотлари, гўзал боғлар бунёд қилинди, мактаб ва мадрасалар, масжидлар қурилди, мамлакатимиз Шарқнинг гўзал ҳудудига айланди. Темурнинг яна бир улкан ҳизмати шуки, у маданият ва илм-фан ҳомийси сифатида машҳур бўлди, ўз саройига олиму фузало ва дин арбобларини тўплади. Хожа Афзал, Жалол Хокий, Мавлоно Хоразмий, Мавлоно Мунший ва бошқалар унинг саройида илм-фан ва бадиий ижод билан маш ғ ул бўлдилар. Бобур Мирзонинг хабар беришича, ўша даврда Самарқанд энг гўзал шаҳар эди. Испан

сайёҳи Р. Г. Клавихо Самарқанднинг гўзаллигига қойил қолган эди. Темур ҳукмронлиги даврида ички ва ташқи савдо кучайди. Айниқса, Ҳиндистон , Хитой, Русия, араб мамлакатлари билан алоқаларнинг кучайиши Темур салтанати иқтисодий қудратини оширди. Темур ва темурийлар даврида ислом дини ва тасаввуфга катта эътибор берилди. Ислом дини ўша даврда асосий мафкура бўлиб, марказлашган давлат барпо этишда, иқтисод, маданият ва илм-фан соҳасидаги мақсад ва вазифаларни амалга оширишда назарий асос бўлиб хизмат қилди. Темур ўз фаолиятида унга таяниб иш кўрди. Темурийлар даври да тасаввуф таълимоти кенг қулоч ёйди. Соҳибқирон тасаввуф қоидаларидан мамлакатдаги салбий иллатларни йўқотишда, турли жанжал ва низоларни бартараф қилишда, ҳақиқат ва адолат ўрнатишда, инсонпарварлик Ғояларини тарқатишда фойдаланган. Темур тасаввуфдаги покланиш, тўғри ва софдил бўлиш, зино ва фаҳш ишлар билан шу ғ улланмаслик, ҳаром-ҳариш ишлардан қочиш, ҳалол меҳнат қилиш, бирор касбни эгаллаш, муҳтожларга меҳр-шафқат кўрсатиш каби Ғояларни халққа сингдириш учун кураш олиб борди. Нақшбандлик тариқатининг йирик шайхлари бўлмиш Саййид Амир Кулол, Шайх Абу Бакр Тайободий, Мир Саййид Баракалар Темурнинг пирлари бўлиб, соҳибқирон улар билан тез-тез мулоқот қилиб турган. Темурийлардан Шоҳрух, Улу ғ бек, Хусайн Бойқаро, Бобур Мирзолар давлатни бошқаришда, дин ва тасаввуф қоидаларига амал қилишда, илм-фан ва маданиятни ривожлантиришда унинг анъаналарини изчил равишда давом эттирдилар. Бу даврда меъморчилик санъати юксак даражага кўтарилди. Амир Темур Кўксарой масжиди, Шоҳизинда, Бибихоним мадрасасини қурдирди. Кешда (Шахрисабз) Оқсарой барпо қила бошлади. Мирзо Улу ғ бек даврида 1417-1420 йилларда Регистонда, кейинчалик Бухорода, 1432-1433 йилларда ғиждувонда мадрасалар қурилди, Бибихоним масжиди, Гўри Амир мақбараси қуриб битказилди. 1429 йили эса Улу ғ бекнинг фалакиёт расадхонаси ниҳоясига етди. Хиротда ҳам кўплаб меъморчилик бинолари барпо қилинди. Улар жумласига масжид, мадраса ва хонақоҳлардан иборат бўлган Гумбази сабз, Алишер Навоий қурдирган «Ихлосия», «Низомия», «Шифоия» мадрасалари, Марв шаҳридаги «Хусравия»

мадрасаси ва бошқалар киради. Навоий яшаган замонда Хиротда «Шарқ Рафаэли» деб ном олган Камолиддин Беҳзод (1456 - 1535) ва шоҳ Музаффар каби дунёга машҳур рассомлар ижод қилди. Беҳзод «Зафарнома» китобига, Хусрав Деҳлавийнинг «ҳамса», Саъдийнинг «Бўстон» асарларига нақш берган ва Хусайн Бойқаро, Хотифий, Жомий ва бошқаларнинг расмини чизган, халқнинг меҳнатини, табиат манзараларини ҳаққоний тасвирлаган. XIV-XV асрларда Мовароуннаҳр ва Хуросонда илм-фаннинг кўп соҳаларида юксалиш юз берди. Жаҳонга машҳур олимлар, табиатшунослар ва шоирлар етишиб чиқди. Тиббиёт, риёзиёт, ҳандаса, тарих, адабиёт, жу ғ рофия, педогогика, мантиқ, фалсафа, ахлоқшунослик ва бошқаларга эътибор берилди. Айниқса, бадиий адабиёт ва адабиётшунослик тез ривож топа бошлади, уларда ўша даврнинг муҳим ижтимоий муаммолари ва инсонпарварлик ғоя лари ол ғ а сурилди. «Гул ва Наврўз» муаллифи Лутфий (1366-1465), «Беҳр у з ва Баҳром» асарини ёзган Биноий (1453- 1512), «Тазкират уш-шуаро» (шоирлар ҳақида тазкира) нинг муаллифи Давлатшоҳ Самарқандий, «Юсуф ва Зулайхо», «Маҳзан ул-асрор» (Сирлар хазинаси) асарларининг муаллифлари Дурбек (XIV-XV асрлар), ҳайдар Хоразмий ҳамда Камол Хўжандий (1402 йилда вафот этган), ҳофиз Хоразмий (XIV-XV асрлар), Исмат Бухорий (1365-1436), Яқиний (Х V аср), Ҳ илолий (Х V аср), Атоий (Х V аср) ва бошқалар ўша даврда яшаб ижод этдилар. Бу даврда тарих фанига эътибор кучайди, йирик тарихнавислар пайдо бўлди. Темурийлар даврида Абдураззоқ Самарқандийнинг (1413-1482) «Матлаа ас- саъдайн ва мажмаъ ал-баҳрайн» («икки денгизнинг қўшилиши»), ҳофизи Абрунинг (1361-1430) «Зубдат ат-таворих» («Тарихларнинг сараси»), Муйиниддин Исфизорийнинг (1494 да вафот этган) «Равзат ал — жаннат фи авсоф мадинат», Фосиҳ ҳавофийнинг (1375-1442) «Мужмали фосиҳий», Шарафиддин Али Яздийнинг (1454да вафот этган) «Зафарнома»си, Низомиддин Шомийнинг (Х IV аср XV асрнинг боши) «Зафарнома»си ва бошқалар машҳур эди. Ў ша замоннинг энг машхур тарихчилари Мирхонд (1433 - 1498) ва Хондамир (1475-1535) эдилар. Мирхонд Ҳиротда таваллуд топиб, шу ерда ижод қилган.

Унинг асосий тарихий асари 7 жилддан иборат бўлиб, «Набиралар, подшоҳлар ва халифалар таржимаи ҳоллари ҳақида поклик бо ғ лари» деб аталади. У олти жилдини ёзиб вафот этади, еттинчисини набираси Хондамир ёзиб тугатади. Хондамир ҳам Ҳиротда ту ғ илиб, ёшлигидан тарихнависликка ҳавас қўяди. У Аграда вафот этади. Унинг муҳим рисолалари «Макорим ул-ахлоқ», «ҳабиб ус- сияр», «Вазирлар учун қўлланма» ва бошқалардир. Х1 V -Х V асрларда мантиқ, табий-илмий фанлар, айниқса фалакиёт, фалсафа ва ахлоқшуносликка катта эътибор берилди. Мантиқ илмининг йирик вакилларидан бири Саъдиддин Тафтазоний дир (1322-1392) у Нисо вилоятига қарашли Тафтазон қишло ғ ида дунёга келади. Ёшлигидан илоҳиёт фанлари, араб тили, нутқ санъати ва мантиқ билан шу ғ улланади. Тафтазоний мадрасаларда мударрислик қилди. Туркистон, Ҳирот, Жом, Ғ иждувон мадрасаларида талабаларга дарс берди. Тафтазоний шуҳрати, илмий ишлари Яқин ва ўрта Шарқ мамлакатларига кенг тарқалди. Темурнинг таклифи билан аллома Самарқандга келиб, шу ерда умрининг охиригача яшади. Тафтазоний 40 дан ортиқ рисолаларнинг муаллифидир. Муҳимлари: «Таҳзиб ал-мантиқ вал-калом» («Мантиқ ва каломга сайқал бериш») «Мухтасар ал- маоний» (Риторикага оид «Қисқача маънолар»), «Ал-иршод ал-ҳодий», (Араб тили граматикасига оид «Йўл бошловчи раҳбар»), «Ал-мақосид ат-толибин» («Фалсафа ва каломга оид «Толиби илмларнинг мақсадлари») ва бошқалар. Тафтазоний ўтмиш олимларининг жуда кўп асарларига шарҳлар ҳам битган. Аллома сабаб ва оқибат, ирода эркинлиги, билиш, онг, мантиқ фани ва унинг вазифалари ҳақида ўз фикрини баён қилган. Масалан, у табиатда сабаб ва оқибат муносабатларининг мавжудлигини эътироф этади. Тафтазоний ирода эркинлигига тўхталиб, ҳар қандай эзгу ишлар худонинг моҳиятидан келиб чиқади. худо яратувчи сифатида инсонларни ёмон хатти-ҳаракатлар қилишдан сақлайди, инсонни кўпроқ хайрли ишлар қилишга чорлайди, гуноҳ ишлардан қочишга даъват этади, деб айтади. Ў ша даврнинг яна бир атоқли алломаси Мир Саййид Шариф Журжоний Астробод шаҳри яқинида туғилган. Журжоний Истамбул, Қоҳира, Ҳирот, Шероз шаҳарларида бўлиб, улардаги олимлардан илм сирларини ўрганади. 1387 йилдан

бошлаб Самарқанд мадрасаларида мантиқ, фалсафа, фалакиёт, фиқҳ ва адабиёт, мунозара илми ва бошқалардан дарс беради. Журжоний 50дан ортиқ рисолаларнинг муаллифи бўлиб, уларнинг аксарияти мантиқ, фиқҳ, фалсафа ва табиатшуносликнинг муҳим муаммоларига ба ғ ишланган. Олимнинг «Ат-таърифот» («Таърифлар»), «Одоб ул-мунозара» («Мунозара олиб боришнинг қоидалари ҳақида рисола»), «СуҚро» («Кичик далил бўла оладиган ҳукм»), «Кубро» (Катта далил бўла оладиган ҳукм»), «Авсат дар мантиқ», («Мантиқда ўрта хулоса»), «Рисолайи вужудия» («Борлиқ ҳақида рисола») ва бошқа асарлари мавжуд. Булардан ташқари, Журжоний салафларининг, хусусан ибн Сино, ЧаҚминий ва Насриддин Тусийларнинг асарларига шарҳлар ёзганлиги маълум. Мутафаккир рисолаларида борлиқ, модда ва унинг шакллари, жисмоний ва руҳий муносабатлар, мантиқий фикрлаш, тил ва тафаккурнинг ўзаро алоқаси, коинот, инсон, ақл ва билиш масалалари ёритилади. Журжоний, худди Тафтазоний сингари, ҳамма нарса ва жисмлар бир-бирига сабаб-оқибат нисбатида бўлади, деб ҳисоблади. Оддий нарсалар асосида тўрт унсур, яъни сув, олов, ҳаво ва тупроқ ётади. Металл, ўсимликлар ва ҳайвонот дунёси тўрт унсурнинг қоришиши натижасида пайдо бўлади. Мир Саййид Шариф Журжоний мантиқ илми соҳасида ҳам ўз фикрларини баён қилган. ўзининг қарашларида мантиқ илмини фалсафадан ажратмай, айни бир вақтда унинг ҳуқуқ ва тил билан ҳам чамбарчас боғлиқ эканлигини исботлаб беради. Шунинг учун ҳам, Х1V-Х V асрдан бошлаб ислом мадрасаларида мантиқ илмини ўқитиш ҳуқуқ ва тилшунослик фанлари билан боғлиқ ҳолда олиб борилди. Журжоний хулосанинг уч тури: қиёс (силлогизм), индукция ва аналогияни ҳар қайсисига таъриф беради, уларнинг ҳар бирини таҳлил қилиб чиқади. Умуман олганда, Тафтазоний ва Журжонийнинг фалсафий ва мантиқий қарашлари илм-фан ривожида катта ҳисса бўлиб қўшилди ва кейинги даврларда яшаган мутафаккирларнинг дунёқарашига самарали таъсир кўрсатди. Жаҳон илм-фани тараққиётига катта улуш қўшган буюк фалакиётчи олим ва давлат арбоби Муҳаммад Тара ғ ай Улуғбек (1394-1449) математика ва фалакиёт

соҳасида баркамол ижод қилган. Унинг отаси, Амир Темурнинг ў ғ ли Шоҳруҳ Мирзо эди. Улуғбек ёшлигидан илм билан қизиқди. унга таниқли олимлар Қозизода Румий ва ғиёсиддин Жамшид устозлик қилдилар. У гарчи давлат арбоби бўлса ҳам, маданият ва илм-фан равнақига кўп кучини сарфлади, математика, астрономия, геометрия, тарих, кимё ва бошқа соҳаларда илмий тадқиқотлар олиб борди. Олимнинг дунёқарашида Афлотун, Арасту, Птолемей, Муҳаммад Хоразмий, ал-Фар ғ оний, Форобий, ибн Сино, Беруний ва бошқаларнинг асарлари муҳим ўрин эгаллади. Улуғбекнинг улкан ишларидан бири унинг Самарқандда, Кўҳак тепалигида, Оби Раҳмат ари ғ ининг бўйида, расадхона барпо этганлигидир. Ушбу расадхона қурилиши 1424 йилда бошланиб, 1429 йилда тугалланди. Олимнинг энг муҳим асари «Зижи жадиди Кўрагоний» деб аталади. Ундан ташқари, Улуғбек математикага оид «Бир даража синусни аниқлаш ҳақида рисола», астрономияга бағишланган «Рисолайи Улуғбек» ва тарихга оид «Тўрт улус тарихи» китобларини ёзди. Улуғбек мантиқ илми, фи қ ҳшунослик, мусиқа ва адабиёт назариясини яхши билар эди. Олимнинг «Зижи» икки қисм, муқаддима ва 1118 юлдузнинг ўрни ва ҳолати аниқлаб берилган жадваллардан иборат. Улуғбек сайёраларни ўрганишда турли услубларни қўллайди, булар кузатиш, эксперимент, жонли мушоҳада, исботлаш, қиёслаш, индукция, дедукция ва бошқалардир. Шуни айтиш лозимки, Улуғбек кузатиш ва ўлчаш асбоблари такомиллашмаган бўлса ҳам, қуёш ва ой ҳаракатларини, уларнинг тутилиши ва вақтларини тўғри ҳисоблаб чиқди. у ўз атрофига қобилиятли олимларни тўплади, ўзга мамлакатлардан иқтидорли олимларни таклиф этди. Ана шундай олимлардан бири Ғ иёсиддин Жамшид ал-Коший (1430 йилда вафот этган) бўлиб, у йирик риёзиётчи ва фалакиётчидир. Унинг асарлари «Мифтоҳ ул-ҳисоб» («ҳисоб калиди»), «Рисола ал-муҳитийа» («Доира ҳақида рисола») ва бошқалардир. Х VI асрдан бошлаб Европа мамлакатларида унинг кашфиётидан фойдалана бошладилар. Тарихда Али Қушчи номи билан машҳур бўлган А лоуддин Али ибн Муҳаммад Қушчи (1403-1474) Улуғбекнинг шогирдидир. У илмий ишларини

фалакиёт ва риёзиёт соҳасида олиб борди. Унинг асарлари: «Арифметика илми ҳақида рисола», «Мантиқ рисоласи», «Астрономияга оид рисола» ва бошқалардир. Али Қушчи «Астрономияга оид рисола»сида Ой ва Қуёш тутилиши қонуниятларини илмий асослаб берди. Олим табиат сирлари ва унинг қонуниятларини ўрганди, жисмлар ҳаракати ва уларнинг оддийдан мураккабга ўтиши тўғрисида ўз фикрини илгари сурди. Умуман шуни таъкидлаш лозимки, Улуғбек ва у асос солган астрономия мактаби коинотдаги ҳодисаларни ўрганишда мухим рол ўйнади, ўша вақтгача фанга маълум бўлмаган ҳодисаларни идрок қилиб, инсон ақл-заковатининг билиш имкониятларини кенгайтирди, кейинги даврларда яшаган олимларга самарали таъсир кўрсатди. Улуғбекнинг астрономия соҳасидаги ғоя ларини Европада Х VI асрдан бошлаб Коперник, Галилей ва бошқалар ривожлантирдилар. Улуғбек ислом динига чуқур эътиқод қўйган, илоҳиёт ривожига муносиб ҳисса қўшган, мактаб ва мадрасалар қуришга эътибор берган жаҳонга машҳур олим эди. Лекин собиқ шўролар даврида унинг табиий-илмий қарашлари ислом динига қарши қаратилди, ҳатто уни атеист даражасига кўтаришга уринишлар ҳам бўлди. «Улуғбек Мирзо — деб таъкидлаган эди Алишер Навоий, — донишманд подшоҳ эди. Камолоти ба ғоя т кўп эрди». У XV асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Ҳирот маданий ва илмий марказга айланди. Айниқса, Темурийлардан Хусайн Бойқаро ҳукмронлиги даврида бу ерда илм-фан, адабиёт соҳасида юксалиш юз берди. Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий каби жаҳонга машҳур мутафаккирлар етишиб чиқди. ўрта аср мумтоз адабиётининг вакили, улуғ шоир ва мутафаккир Абдураҳмон Жомий (1414-1492) дир. Жомийни Навоий устоз деб ҳисоблар эди. унинг қаламига мансуб асарлар «Нафаҳот ул-унс», «ҳужжат ул-асрор», «Мусиқа ҳақида рисола», «Нақши фусус», «Воҳид атамаси ҳақида рисола», «ҳаж қилиш йўллари ҳақида рисола», «Баҳористон» ва бошқалардир. Жомийнинг энг йирик асари « Ҳ афт авранг» бўлиб, унга «Туҳфат ул-аҳрор», «Суҳбат ул-аброр», «Юсуф ва Зулайхо», «Суҳбат ул-асрор», «Лайли ва Мажнун», «Саламон ва Абсол», «Хирадномайи И скандарий» достонлари киради.

Барча мусулмон мутафаккирлари каби Жомий ҳам худо абадий, мутлақ ва дунёдаги ҳамма нарсаларнинг сабабчисидир, худо мавжуд бўлганда, борлиқ йўқ эди, дунё ўзининг бошлан ғ ичини Оллоҳдан олган, демак, худо ҳамма нарсанинг яратувчисидир, деб ҳисоблайди. Жомийнинг фалсафий қарашлари унинг инсонпарварлик Ғоялари билан чамбарчас боғланиб кетади. Мутафаккирнинг кўпгина асарларида инсон, адолат, муҳаббат, эзгулик Ғоялари тасвирланади. Жомий нақшбандийлик таълимотига эътиқод қилиб, унинг назарий ва амалий жиҳатларини ривожлантиради. Сўфий, унингча, ҳалол ва пок бўлиши, бирор касб- ҳунарни эгаллаши, қаноатли ва олижаноб бўлиши, тамагирликдан узоқ юриши, нафсини жиловлаши лозим. Жомий худони «гўзал маъшуқа» сифатида тасвирлаб инсоннинг мақсади унинг васлига етишдир, дейди. Жомий ўзининг ижтимоий-сиёсий ва аҳлоқий қарашларида мукаммал жамият, адолатли шох тўғрисидаги орзу-умидларини илгари сурди, тенглик, эркинлик, инсоф ва диёнатга асосланган давлат тузуми тўғрисида сўз юритди. «ҳафт авранг»га кирган «Юсуф ва Зулайхо», «Лайли ва Мажнун», «Хирадномайи искандарий» достонларида ишқ ва муҳаббат, дўстлик ва биродарлик, меҳр- шафқат, ўзаро ёрдам, билимдонлик ва бошқа инсоний қадриятларни тасвирлади. Жаҳон маданияти равнақига улкан ҳисса қўшган сиймолардан бири, улуғ ўзбек шоири ва мутафаккири Низомиддин Мир Алишер Навоий дир (1441-1501). У Темурийлар хонадонига тааллуқли бўлиб, отаси Ғ иёсиддин кичкина Шаҳрисабздан Қобулга бориб қолган барлос бекларидан эди. Навоий Ҳиротда Хусайн Бойқаро саройида турли лавозимларда ишлади, 1472 йилдан бошлаб вазир этиб тайинланди. Шоир мамлакат ободончилиги, равнақи ва осойишталиги йўлида кўп ишлар қилди. Мактаб, мадраса, масжид ва хонақолар, кўприк, работлар, шифохоналар қурдирди, муҳтож ва камбағалларга ёрдам берди, олиму шоирларга ҳомийлик қилди. Навоий ижоди бой бўлиб, асарлари турли мавзуларга бағишланган. «Хамса» яъни « Ҳ айратул аброр», «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун», «Сабъаи сайёр», «Садди Искандарий» достонлари ҳамда «Лисон ут — тайр», «Мажолисун нафоис», «Маҳбубул қулуб», «ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад», «Мезон ул-авзон»,

«Муҳокамат ул-лу ғ атайн» ва бошқалар. Булардан ташқари, Навоий «Хазойинул маоний» («Маънолар хазинаси») номли шеърий тўплам яратган бўлиб, у 45 минг мисрага яқин ғ азал, рубоий, қитъа ва фардлардан ташкил топган. Навоийнинг ижоди фалсафий фикрларга бой бўлиб, унда жамият ва инсон муносабати, инсоннинг бахт-саодати, комил инсон ва фозил жамоа, таълим- тарбия ҳақидаги фикр-ўйлари ўз ифодасини топган. Шоир ижтимоий-фалсафий қарашларининг муҳим хусусияти шундан иборатки, унда фалсафий фикрлар мажозий тарзда, бадиий ўхшатиш ва рамзий иборалар ёрдамида, зоҳирий ва ботиний маъноларда баён қилинади. Навоийнинг ижодий меросида инсонпарварлик ва комил инсон ғоя си муҳим ўринни эгаллайди — шоирнинг «Хамса»сига кирган «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун», «Садди Искандарий» каби достонларининг асосий қаҳрамонлари Искандар, Фарҳод, Ширин, Лайли, Мажнун ва бошқалар комил инсон сифатида талқин қилинади. Улар меҳнатсевар, ўз касбини устаси, доимо ўзгаларга ёрдам берувчи, шижоаткор ва жасур, ақлли ва билимдон, саховатли, тўғри сўз, софдил, камтар, ўзида хулқ-одоб, адолат, сабр-тоқат, нафсни тийиш, олижаноблик каби фазилатларни мужассамлаштирган шахслардир. Навоий халқ орасида инсонпарварлик ғоя ларини тарқатди, турли миллат ва элатлар ўртасидаги дўстликни улуғлади. Форобий, ибн Сино, Беруний ва бошқалар сингари, мукаммал жамият ҳақида фикр юритди. Халқни фаровонликка, бахт-саодатга элтувчи, ҳамма тенг, зулм-истибдоддан ҳоли бўлган давлат тузумини орзу қилди. У илм-фан эгаллашни афзал билди, мол-мулкка, бойликка ҳирс қўйишни, тамагирликни қоралади. Навоийнинг яхшилик, эзгулик, муҳаббат, дўстлик, адолат, тинчлик, осойишталик ва бошқа гўзал фазилатлар, маънавий-аҳлоқий қадриятлар тўғрисидаги қимматли фикрлари, насиҳатомуз сўзлари республикамиз мустақилликка эришгандан сўнг ҳам баркамол инсонни тарбиялашга хизмат қилмоқда. Ў ша даврнинг кўзга кўринган мутафаккирларидан бири Камолиддин Ҳ усайн Воиз Кошифий (тахм.1440/1450 — 1505 йилларда яшаган) бўлиб, Ў рта Осиё ва Хуросонда ахлоқ фалсафаси ривожига ҳисса қўшган.

Кошифий Сабзавор шаҳрида таваллуд топади, кейинчалик Абдураҳмон Жомийнинг таклифи билан Ҳиротга кўчиб келади. У қолган умрини Ҳиротда ўтказади ва шу ерда вафот этади. Кошифий катта олим ва мударрис бўлиб етишади, бутун умрини илм-фан ва насру-назм равнақига бағишлайди. У Навоий ва Жомий билан дўстона алоқада бўлади. «Мавлоно ҳусайн Воиз Кошифий тахаллус қилур, сабзаворликдур. Йигирма йилга яқин борким, шаҳардадур ва мавлоно зуфундун ва рангин ва пуркор воқеъ бўлубтур. Оз фан бўл ғ айким, даҳли бўлма ғ ай. Хусусан, ваъз, иншо ва нужумки, анинг ҳаққидур ва ҳар қайсида машҳур ишлари бор...» — деган эди Навоий унинг ҳақида. Воиз Кошифий илмнинг кўп соҳаларида ижод қилган. У воизлик санъатини пухта эгаллаган, иншо, илоҳиёт, фалакиёт, адабиёт, фалсафа, ахлоқ ва педагогика соҳаларида ишлари бор. Олимнинг муҳим рисолалари «Ахлоқи муҳсиний» «Футувватномайи султоний», «Анвари Суҳайли», «Махзанул-иншо», «Рисолайи хотамия» ва бошқалардир. Ушбу асарларда мутафаккир давлатни оқилона бошқариш, инсонга гўзал ҳулқ-одоб қоидаларини сингдириш, илм-фан ва касб- ҳунарни эгаллаш, тижоратчи ва савдогарлар ҳулқ-одоби, умуман таълим-тарбия ҳақида қимматли фикрларни илгари суради. Олим ўз асарларида ҳукмронлардан ҳалққа Қамхўрлик қилишни, уларни ҳақсизлик ва ўзбошимчаликдан муҳофаза қилишни қўрқмасдан талаб қилади. Унинг ижтимоий фалсафий ва ахлоқий Ғоялари ҳозир ҳам ўз тарбиявий қимматини йўқотмай келмоқда. XV асрнинг охиридан бошлаб Темурийлар давлати секин-аста инқирозга юз тута бошлади. Бунга темурий шаҳзодаларининг ўзаро уруш-жанжаллари, тарқоқликнинг кучайиши, ўзаро низолар, тахт учун курашлар натижасида мамлакатнинг бўлиниб кетиши, иқтисоднинг тушкунликка учраши сабаб бўлди. Натижада Мавороуннаҳр Шайбонийхон томонидан босиб олинди. Темур авлодидан бўлган Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) ўша даврнинг энг маърифатли подшоларидан бири эди. Андижонда Умаршайх Мирзо хонадонида туғилган Бобур кейинчалик Ҳиндистон да улкан салтанатга асос солди. Бобур даврида ҳинд диёри гуллаб яшнади, ундаги маданият юксак даражага кўтарилди. Ҳиндистоннинг ХХ асрдаги энг атоқли кишилари Маҳатма

Ганди ва Жавоҳарлал Неру ҳам Бобур ва бобурийлар — Шоҳ Жаҳон, Аврангзеб ва Акбар каби темурийзодаларга жуда катта баҳо берганлар. Ички келишмовчиликлар натижасида ўз юртини ташлаб кетишга мажбур бўлган Бобур аввал Қобулда, сўнгра эса 1526 йилги Панипат жангида иброҳим Лўди устидан Қалаба қозониб, Ҳиндистонда ўз ҳукмронлигини ўрнатди. «Бобурийлар сулоласи» Ҳиндистонда 300 йилдан ортиқ ҳукмронлик қилиб, темурийлар давлати ва маданиятининг давомчиси сифатида машҳур бўлди. Бобурнинг хизмати шундаки, у Ҳиндистонни марказлашган давлатга айлантирди, мамлакатда тинчлик ўрнатди, ободонлаштириш ва қурилиш ишларини ривожлантирди, карвонсаройлар, меъморий ёдгорликлар, боғчалар, кутубхоналар барпо қилди, маданият, санъат, адабиёт ва илм-фанни юксалтирди. Бобур илм-фан, санъатга катта қизиқиш билан қараган, юксак ақл эгаси, қомусий билимга эга бўлган давлат арбоби, олим ва шоирдир. Бобурийларнинг кўпчилиги маърифатчилик билан маш ғ л бўлдилар, олиму фузалолар билан маслаҳатлашиб турдилар. Уларнинг яна бир хизмати ислом ва будда динига эътиқод қилувчи мусулмон ва ҳиндуларни келиштиришга, аҳил яшашга чақиришда бўлди. Бобурнинг машҳур тарихий асари «Бобурнома»дир. Булардан ташқари, у ҳуқуқшуносликка оид «Мубаййин», аруз илмига оид «Муфассал», мусиқа бўйича «Мусиқий», ҳарбий ишларга оид «ҳарб иши» рисолаларини ёзган. «Бобурнома» ўша даврдаги Марказий Осиё, Ҳиндистон, Аф ғ нистон, Эроннинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ҳаётини, савдо муносабатлари, жу ғ офияси, ҳайвонот ва наботот оламини, иқлими, қабила ва элатларнинг урф-одатлари, маросимлари, турмуш тарзини ва маросимларини акс эттирган асардир. Бобур ўзининг лирик шеърларида ишқ, муҳаббат, Ватан со ғ нчи, меҳр, вафо, инсонийлик, дўстлик, яхшилик ва меҳр-оқибатни куйлади. Жавоҳарлал Неру Бобурнинг Ҳиндистондаги фаолиятига катта баҳо берган эди. Неру Бобурнинг дилбар шахс эканлиги, мард ва тадбиркорлигини, санъатни севганини ва умуман, Ҳиндистон учун кўп иш қилганлигини таъкидлаган эди. Бобур ва бобурийларнинг сиёсий, маданий фаолиятлари Ҳиндистон ва Ў бекистон

ўртасидаги дўстлик ришталарини мустаҳкамлашда ҳозир ҳам муҳим рол ўйнамоқда. Шундай қилиб, XIV-XV асарларда Мовароуннаҳр ва Хуросонда маданий юксалиш юз берди. Буни олимлар Ренессанс даври ҳам деб атамоқдалар. Баъзи олимлар эса, бу атаманинг Шарқ мамлакатларига тўғри келмаслиги тўғрисида ўз фикрларини айтмоқдалар. Нима бўлганда ҳам Европада XV-XVI асарлардаги кўтаринкилик, Ренессанснинг муҳим хусусиятлари Марказий Осиёда рўй берган маданий юксалиш бир-бирига кўп томонлари билан ўхшаб кетади. Булар орасида муштаракликлар кўп. XIV-XV асрлар моддий ва маънавий юксалишининг муҳим хусусияти яна шундан иборатки, бу даврда ишлаб чиқариш ўсди, ички ва ташқи савдо, ҳунармандчилик, деҳқончилик ривожланди, хорижий мамлакатлар билан дипломатик ва маданий алоқалар ўрнатилди, инсон ақл-заковати ва унинг энг яхши фазилатларига эътибор кучайди, илм-фан ва санъат ривож топди, қомусий олимлар етишиб чиқди, маданий меросни ўрганишга қизиқиш ортди. Темур ва темурийлар давридаги маданий юксалиш ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Улар мустақил давлатимизни мустаҳкамлашда, маданий-маърифий ва тарбиявий ишлар самарадорлигини оширишда, миллий ғо я ва мафкурани шакллантиришда маънавий озуқа вазифасини ўтамоқда. 3. Темурийлардан кейинги ижтимоий жараёнлар. XV1 асрдан бошлаб Мавороуннаҳрда ўзаро урушлар, низолар авжга чиқди, Темурийлар давлати инқирозга юз тутиб, майда давлатларга бўлиниб кетди. Натижада Шайбонийлар давлати тузилди, 1510 йилда Шайбонийхон Исмоил Сафавий лашкарлари томонидан ўлдирилганидан сўнг, марказлашган давлат инқирозга юз тутди. Шайбонийлардан Абдуллахон ва унинг ўғли Абдулмўмин вафотидан сўнг, XVI аср охирида бу давлат барҳам топиб, ҳокимият аштархонийлар сулоласига ўтди. Имомоқулихон (1611-1642) даврида давлат бирмунча мустаҳкамланган бўлса-да, кейинги даврларда тахт учун курашлар давом этди. Бу эса иқтисод, маданият,

илм-фан, адабиёт, санъат равнақига ўз таъсирини кўрсатди. Айниқса, табиий- илмий фанлар ривожи заифлашди, дунёвий билимда таназзул рўй берди. XVI-XVII асрларда фалсафий ва ахлоқий фикр соҳасида Пошохўжа, Мирзажон аш-Шерозий ал-Боғнавий, ибн Муҳаммаджон Юсуф ал-Қорабоғий, Муҳаммад Шариф ал-Бухорий ва бошқаларнинг асарларини кўрсатиш мумкин. Пошохўжа (1480-1547) Нисо шаҳрида туғилиб, Бухорода вафот этади. у «Мифтоҳ ул-адл» («Адолат калити») ва «Гулзор» ҳикоялар тўпламини яратган бўлиб, уларда инсоф, адолат, диёнат, саховат, донолик ва ақл-заковат, ростгўйлик, руҳий комиллик, ҳалоллик, меҳр-оқибат, камтарлик ва бошқа маънавий-аҳлоқий фазилатларни таҳлил қилади, салбий иллатлар, инсонийликка зид хатти- ҳаракатларни қоралайди. XVII асрнинг машҳур мутафаккири, файласуфи Юсуф ал-Қорабоғий (1563- 1647) асли Озарбайжондан бўлиб, кейинчалик Бухорога келади. У ёшлигидан фиқҳ, фалсафа, тасаввуф билан шуҚулланади. Унинг муҳим рисолалари «Рисолайи ботинийа», «Рисолайи хилватийа», «Фи таърифи илм» ва бошқалардир. Булардан ташқари у Давоний, Тафтазоний, Шаҳобиддин Сухравардийларнинг китобларига шарҳлар битган. Қорабоғий ўз салафлари сингари дунёни, бутун оламни бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган ягона жисм деб билади. Унингча, Олам ягона жисм, ундаги барча мавжуд нарсалар унинг аъзоларидир. Оламдаги бутун нарсаларни Худо яратган, у биринчи сабабдир. Борлиқдаги ҳамма нарсалар сабаб-оқибат орқали бир-бири билан боғланган. Шунингдек, олим ҳаракат ва унинг турлари, тўрт унсур ҳақида ҳам ўз фикрини билдиради. Бу даврда Бобораҳим Машраб, Сўфи Оллоёр, Турди Фаро ғ ий ва бошқаларнинг ижтимоий-фалсафий қарашлари муҳим ўринни эгаллади. Булар орасида Машрабнинг ҳурфикрлик руҳи билан су ғ орилган ижтимоий-фалсафий ва аҳлоқий фикрлари эътиборга сазовордир. Бобораҳим Машраб (1640-1711) Наманганда таваллуд топади. У Мулла Бозор Охунддан диний-тасаввуфий таълимот сирларини ўрганади. Кейинчалик эса кош ғ арлик Офоқ Хожага муридлик қилади, 1675 йилда Наманганга қайтади.

Машраб ўзининг кейинги ҳаётида Яқин ва ўрта Шарқ мамлакатларининг кўп жойларида хусусан, Тошкент, Туркистон, Самарқанд, Бухоро, Андижон, Хўжанд, Бадахшон ва бошқа ерларда бўлади. У умрининг охирида Балхда бўлиб, Қундузда Маҳмуд Қата ғ он томонидан қатл қилинади. Машраб ғ азал ва рубоийларида илоҳий севги, яъни Оллоҳга муҳаббатни тасвирлайди. Машраб тасаввуфнинг қаландарлик тариқатини танлайди, халқни эзгуликка, инсоф ва диёнатга, тўғриликка чақиради. Умуман олганда, шоир ислом ақидаларини инкор этмагани ҳолда, унинг баъзи қоидалари муқаддаслигига гумонсираб қарайди. Булар айниқса, Машрабнинг рўза, жаннат, дўзах, намоз, макка, каъба тўғрисидаги шеърларида намоён бўлади. Машрабнинг ижтимоий-сиёсий ва аҳлоқий қарашларида ҳукмдорларни инсофга, халққа ёрдам беришга даъват этиш ётади. Инсонийлик, пок муҳаббатни куйлаш, кишиларни дўстликка, вафодорликка чақириш, такаббурлик ва ёл ғ он сўзлашдан сақланиш, насл-насабга ишонмаслик, имон-эътиқодини сотмаслик, ота-онани ҳурмат қилиш каби ғ оялар Машраб дунёқарашининг ма ғ зини ташкил қилади. Машраб мураккаб, қарама-қаршиликларга бой даврда яшади. Бу ҳол унинг дунёқарашида ҳам билиниб туради. У бир тарафдан адолатли жамият, инсоннинг гўзал фазилатлари ҳақида фикр юритса, иккинчи томондан яхши жамиятга эришиб бўлмаслиги ҳақида гапириб, умидсизликка, таркидунёчиликка берилади. Булардан қатъи назар, унинг ажойиб шеърлари ва ундаги ғ оялар ҳозир ҳам ўз қимматини йўқотгани йўқ. Ў зининг ижтимоий-фалсафий фикрлари билан Марказий Осиё маданиятига катта таъсир кўрсатган шоир ва файласуф Мирза Абдулқодир Бедил дир (1644- 1721). Мирза Бедил илмнинг кўп соҳалари, хусусан фалсафа, адабиёт, санъатшунослик бўйича ижод қилди. У ҳ инд, араб, эрон, кўплаб Осиё халқларининг илмий меросини чуқур ўзлаштирган етук олимдир. Булардан ташқари, Мирза Бедил Саъдий, Аттор, Жомий, ҳофиз, Навоийларнинг шеърияти, дунёқарашини пухта билган.

Унинг муҳим асарлари «Чор унсур», «Ирфон», «Рубоиёт», «ғазалиёт» ва бошқалардир. Ваҳдати-мавжуд оқими тарафдорлари табиатнинг абадийлигини материя ва руҳнинг бирлигини тан олиб, худони оламнинг ўзида деб биладилар. Мирза Бедил ана шу таълимот тарафдори эди. Бедил ўзининг «Чор унсур», «Ирфон» асарларида ҳамма нарсаларнинг асосида ҳаво ётади, деб ҳисоблади. Унингча, ҳаво абадий, мутлақ, ҳаракатчан, ўзгарувчан, рангсиз ва енгилдир. У юқори ва қуйи томон ҳаракат қилади. У руҳлар тўғрисида сўз юритиб, нозик бу ғ - бухори латиф ҳаводан келиб чиқиб, табиий руҳ, наботот руҳи, инсон руҳи, ҳайвоний руҳни пайдо қилади, дейди. Хуллас, у табиатни руҳлантиради, руҳлар моддий дунёдан ташқарида эмаслигини алоҳида таъкидлайди. Мирза Бедил билиш ҳақида фикр юритар экан, билишнинг биринчи босқичи ҳис-туй ғ улар билан боғлиқлигини, билишда инсон тафаккурининг қудрати кучли эканлигини ёзади. Бедил инсон ўз қилмишлари, хатти-ҳаракатида эркиндир, деган қоидани ҳаётий мисоллар орқали асослаб беришга интилади, меҳнат ва ҳунарни, илм ва касб эгаллашни улуғлайди. Маълумки, таносух-руҳнинг кўчиб юришига ишониш ўша даврда Ҳиндистонда кенг тарқалган эди. «ҳиндларнинг тасаввурича, — дейди Бедил, — руҳ бутунлай мустақил ҳолатда мавжуддир ва ҳар бир нарсага, жисмларга ўтиш — кўчиш қобилиятига эга». Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Бедил таносух назариясининг ҳақиқий моҳиятини очишга уринган. Мирза Бедил ижтимоий-сиёсий қарашларида жамият, инсон, давлат ва унинг келиб чиқиши, уни бош қ ариш йўллари, деҳқончилик ва унинг фойдаси ҳақида фикр юритди. Айниқса, у инсонни юксак даражага кўтарди, унинг ирқи, дини ва миллатидан қатъи назар ҳурматга сазовор эканлигини уқтирди. У одамлардаги ватанпарварлик, меҳнатсеварлик, вафодорлик, сахийлик, самимийликни қадрлади, дангасалик, такаббурлик, очкўзлик, ёлғончилик, маккорликни қоралади. Хуллас, Мирза Бедилнинг инсонпарварлик руҳи билан су ғ орилган ижтимоий ва фалсафий ғ оялари ўша даврда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Олим ўзининг фалсафий қарашлари билан Ўзбекистон ва Ҳиндистон ўртасидаги маданий, илмий ва дўстлик алоқаларини мустаҳкамлашга катта ҳисса қўшди.

XVIII асрнинг охири XIX асрнинг бошларида Марказий Осиёда уч давлат — Қўқон ва Хива хонлиги ҳамда Бухоро амирликлари пайдо бўлди. улар даврида илм-фан, адабиёт ва санъатни ривожлантирган баъзи мутафаккирлар етишди. Қўқон хонлиги ҳудудида яшаб ижод этган шоиралар Нодира (1792-1843), Увайсий (1789-1850), Дилшод Барно (1800-1906) ва бошқалар ижтимоий фалсафий фикр ривожига муносиб ҳисса қўшдилар. Булар орасида Нодира (Моҳларойим) алоҳида ўринни эгаллайди. Шоира ўн минг мисрадан ортиқ ғ азалларнинг муаллифи бўлиб, уларда замонасининг муҳим муаммоларини кўтариб чиқади. Нодира мамлакатни бошқаришда фаоллик кўрсатади, давлатни тадбир ва адолат асосида бошқаришга интилади, бу борада ўз ўғлига кўмакдош бўлади, унга ҳомийлик қилади. Шоира ижодида инсон ва унинг фазилатларини куйлаш асосий ўринни эгаллайди: севги, муҳаббат, ҳиммат, сабр- қаноат, ҳаё каби инсоний қадриятлар таҳлил қилинади. У ўз ижодида дунёвийлик билан бир қаторда тасаввуфнинг нақшбандия йўналишига асосланган бир бутунлик билан инсоннинг жамият ва табиатга муносабатини ҳам, илоҳий муҳаббат йўлидаги руҳий дунёсини ҳам жуда гўзал ва жонли мисраларда ифодалаб беради. Мустақиллик шарофати билан Нодира ва бошқа шоираларнинг ижодий мероси яна ҳам чуқур ўрганила бошланди, шеърий тўпламлари чоп этилиб, халқнинг маънавий мулкига айлантирилди. Бу даврда Хоразмда Комил Хоразмий, Огаҳий ва Мунис каби шоирлар ижод қилдилар: Огаҳий — Муҳаммадризо Эрниёзбек ўғли 1809 йилда Қиёт қишло ғ ида туғилиб, 1874 йилда вафот этган. Шоирнинг муҳим асарлари «Гулшани давлат», «Риёз уд-давла», «Жомеъ ул воқеоти Султони», «Зубдат ут-таворих», «Шоҳиди иқбол», «Баёзи мутафарриқаи форсий», «Фирдавс ул-иқбол» ва бошқалардир. Булардан ташқари, Огаҳий Саъдий Шерозий, Низомий, Кайковус, Жомий ва Кошифийнинг бадиий, тарихий, фалсафий, ахлоқий-дидактик асарларини ўзбек тилига таржима қилган.

Огаҳий ўзининг «Қасидаи насиҳат» номли асари ва бошқаларда давлатни бошқариш йўлларини кўрсатади, Хива хони Ферузга мамлакатни одилона бошқаришнинг йўл-йўриқларини айтади. Огаҳий ўзининг ижтимоий қарашларида инсонпарварлик Ғояларини илгари сурди, одамларни яхшилик ва эзгуликка, хайрли ишлар билан шу ғ улланишга, маърифатпарварликка даъват этди. Унинг тарихий рисолалари ҳаққонийлиги билан ажралиб туради. Мутафаккир Хива хонлигининг 1813-1873 йиллар тарихини ёзиб қолдирган. ҳозирги вақтда, тарихимизни холисона яратишга интилиш кучайган бир шароитда, Огаҳий асарларининг аҳамияти ошиб бормоқда. XIX асрнинг иккинчи ярмида Туркистон рус чоризми томонидан босиб олинди. ўтган асрнинг 60-70 йилларида халқнинг қаттиқ қаршилигига қарамай, Русия аскарлари зўравонлик, қурол ишлатиш йўли билан Туркистон шаҳар ва қишлоқларини иш ғ ол қилдилар. Бундан асосий мақсад бу ўлкани хомашё базасига айлантириш, маҳаллий бойликларни талон-тарож қилиш, уларни хорижий мамлакатларга сотиш ва ўз саноатини ривожлантиришда фойдаланиш эди. Рус буржуазияси ерли амалдорлар билан келишиб иш юритди. Бу эса халқнинг икки томонлама эзилишига олиб келди. Рус саноатининг кириб келиши, кўплаб рус аҳолисининг Туркистонга кўчиб келиши, аҳолини «руслаштириш» сиёсати — буларнинг ҳаммаси Европа ва рус маданиятини тарқалишига сабабчи бўлди. Почта, телеграф, телефон, электр, темир йўллар қурилиши йўлга қўйила бошлагани, банклар очилгани аслида ерли халқни эзиш, уни ўзлигидан жудо қилиш орқали амалга оширилди. Ерли халқлар орасида мустамлакачиликка қарши маърифатчилик ғ оялари тарқала бошлади, янги таълим-тарбия шохобчалари, янги мактаб, маориф, маданий тарҚибот, жадидчилик ҳаракати ривож топди. Мана шундай шароитда Туркистонда кўплаб маърифатчилар етишиб чиқди. Маърифатпарварлик мафкурасининг кўзга кўринган вакилларидан бири Аҳмад Дониш (1827-1897) бўлиб, у фалсафа, фалакиёт, риёзиёт, адабиёт, тарих соҳасида асарлар ёзган. У мамлакатни одилона бошқариш учун ислоҳот зарурлигини уқтиради. Давлат, олимнинг нуқтаи назарича, халқнинг манфаатини ҳимоя қилиши, ҳукмдор эса,

билимдон, ақлли бўлиб ўз атрофидагилар билан кенгашиб давлатни идора қилиши лозим. Бундай фикрлар, ижтимоий-сиёсий қарашлар олимнинг «Наводирул-вақое» ва бошқа рисолаларида ўз ифодасини топган. Олимнинг асарлари ўз тадқиқотчиларини кутмоқда. XIX асрнинг иккинчи ярмида ижод этган қорақалпоқ шоири ва мутафаккири Бердақ (1827-1900) «Омонгелди», «Халқ учун», «Аҳмоқ подшо», «Яхшироқ», «Бўлган эмас», «Ерназарбий» каби асарларнинг муаллифидир. Ушбу асарларда мутафаккир қорақалпоқ халқининг турмуш тарзини, ўша замондаги ҳаётини моҳирона тасвирлайди. Бердақ асарларида ахлоқ ва хулқ-одоб, нафосат ва гўзаллик, ватанпарварлик, инсонпарварлик, тенглик, қаҳрамонлик ва мардлик, мустақиллик, ҳақиқат учун кураш каби миллий ва умуминсоний қадриятлар кенг ўрин олган. Унинг ижтимоий-фалсафий ва ахлоқий қарашлари ёшлар онгида маънавият ва миллий мафкурани шакллантиришда муҳим тарбиявий кучга эга. Маърифатпарварлик ҳаракатининг йирик намояндаларидан бири Фурқат дир (1859-1909). Зокиржон Ҳ олмуҳаммад ўғли Фурқат Қўқонда дунёга келади. У «Илм хосияти», «Акт мажлиси хусусида», Тошкент шаҳрида бўл ғ он на ғ ма базми хусусида», «Виставка хусусида», «Шоир аҳволи ва шеър мубола ғ аси хусусида» ва бошқа кўплаб асарларида маърифатпарварлик ғ ояларини илгари суради. Фурқат ўта мураккаб даврнинг зиддиятли томонларини, мамлакат қолоқлигининг туб сабабларини ҳаққоний идрок қилади. Бу қолоқликнинг асл сабаби жаҳолатда, уруш-жанжалларда деб билди. Хон ва бекларнинг ўзаро низолари, уларнинг саводсизлиги ва жоҳиллиги, очкўз ва тамагирлиги, текинхўрлиги мамлакат ва халққа офат ва кулфат келтираётганини у кўра билди. Фурқат жамиятдаги салбий иллатлар ва адолатсизликларни бартараф этишда, маърифат, илм-фан, таълим-тарбия муҳим аҳамиятга эга эканлигини чуқур тушуниб етди. Ў ша давр маърифатпарварлик ҳаракатининг йирик намояндалари Муқимий (1850-1903), Завқий (1853-1921), Анбар Отин (1870-1914), Ҳ амза (1889-1929)

ижтимоий зиддиятлар кучайган даврда яшадилар. Улар жамиятдаги иллатларни танқид қилиш билан ажралиб турадилар. Муқимий ўз дунёқарашида эркин жамият, инсоф ва адолат, инсонийлик, иймон- эътиқод, эрк, баркамол инсон ҳақида фикр юритди, адолатсизлик, зўравонликка асосланган жамиятни қоралади. Туркистонда маърифатчилик ҳаракатининг авж олиши жадидчилик ғ ояларининг вужудга келишида муҳим ўрин эгаллади. Лекин Шўролар даврида жадидчилик кўпинча бир томонлама талқин қилинди, унинг ғ оя ва мақсадларини сохталаштириш ва ҳатто уни миллатчилик ҳаракати деб баҳолаш ҳоллари ҳам бўлди. Мустақилликка эришилгандан сўнг бу ҳаракатни холисона ва илмий нуқтаи назардан тадқиқ қилиш имконияти туғилди. Жадидчилик ҳаракатининг йирик намояндалари Туркистонда мустақиллик, миллий тараққиёт учун, халқнинг манфаатлари учун кураш олиб бордилар. Жадидчилик ҳаракатининг муҳим хусусияти уни миллий-озодлик ҳаракати ва Туркистонда миллий буржуазияни вужудга келиши билан чамбарчас боғлиқлиги эди. Ў ша даврда жадидчилик ҳаракатининг қатор вакиллари етишиб чиқди. Булар Мунаввар Қори, Авлоний, Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон ва бошқалардир. Маҳмудхўжа Беҳбудий (1875-1919) жадидчилик ҳаракатининг асосчиларидан бири бўлиб, янги мактаблар қуриш, ёш авлодни мустақиллик руҳида тарбиялаш, уларни илмли қилиш, маърифат ва тараққиёт учун курашга катта ҳисса қўшган мутафаккирдир. Беҳбудий янги мактаблар учун «Рисолайи асбоби савод», «Рисолайи жуғрофияи умроний», «Китобат ул-атфол», «Амалиёти ислом», «Рисолаи жуғрофияи русий» ва бошқа дарсликларни ёзади. Унинг асосий асари «Падаркуш» драмасидир. Булардан ташқари, Беҳбудий кўплаб публицистик мақолалар ёзди, матбуотда хизмат қилди, нашр ишлари билан машҚул бўлди. Унинг мақолаларида миллат ва Ватан тақдири, мустақиллик Ғояси, ахлоқ ва таълим-тарбия ва бошқа масалалар ўрин олган. Жадидчилик ҳарактининг йирик намояндаларидан бири Абдулла Авлоний дир (1878-1934). У педагогик фаолият ва бадиий ижодни қўшиб олиб борди. Авлоний

очган мактабларда дунёвий фанларни болаларга ўқитиш йўлга қўйилди. Мутафаккир «Иккинчи муаллим», «Биринчи муаллим», «Алифбедан сўнгги ўқув китоби» каби дарсликларни яратди. Айниқса, олимнинг «Туркий гулистон ёхуд аҳлоқ» дарслиги болалар дунёқараши, миллий онги ва мафкурасининг шаклланишида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Унда болаларга илм-фан сирларини ўргатиш, яхши ҳулқ-одоб қоидаларини сингдириш, Туркистон халқини асрий қолоқликдан қутқариш йўллари, иқтисод, тадбиркорликни ривожлантириш, мамлакатни хомашё қарамлигидан халос этиш, маърифат ва маънавиятни юксалтириш масалалари ёритилган. Авлоний «Адвокатлик осонми», «Биз ва Сиз», «Португалия инқилоби», «Икки севги» ва бошқа драматик асарлар ёзиб, ўзбек театри ва драматургияси ривожига муносиб ҳисса қўшди. Жадидчилик ҳарактининг яна бир ёрқин вакили Абдурауф Фитрат (1884-1939) бўлиб, илмнинг кўп соҳаларида ижод қилган мутафаккирдир. Олим «Сайҳа» («Бонг»), «ҳинд сайёҳининг қиссаси», «Учқун» тўплами, «Чин севиш», «ҳинд ихтилочилари», « Ў збек тили грамматикаси», «Чи ғ атой адабиёти» ва бошқа кўплаб асарлар ёзди. Фитратнинг асарларида халқни жаҳолат ва нодонликдан қутқазиш, илм-маърифатга чорлаш, миллий мустақилликка эришиш, халқнинг ўзлигини таниши, онгининг ўсиши, кучли ва ривожланган давлат тузиш, халқнинг билимдон бўлиб, тижорат ва тадбиркорлик билан шу ғ улланиши, Европанинг фан ва техника ютуқларини ўрганиш каби ғ оялар илгари сурилади. Унинг юқоридаги миллатпарварлик ва ватанпарварлик руҳи билан су ғ орилган ғ оялари ҳозир ҳам тадбиркорлик, маънавият ва маърифатни равнақ топтиришда, миллий ғ оя ва мафкурани шакллантиришда, халқнинг ўзлигини англашида муҳим аҳамиятга эга. Хуллас, Ўзбекистон ҳудудидаги темурийлардан кейинги ижтимоий-фалсафий фикр тарихини қисқа ёритиш шундан далолат берадики, у бизнинг давримизгача узлуксиз равишда маданият, инсон тафаккури ва ақл-заковатининг юксалишида муҳим аҳамиятга эга бўлган. Лекин мустабид тузум даврида ижтимоий- фалсафий фикр тарихига бир томонлама, синфий нуқтаи назардан ёндашилди, фақат коммунистик партия мафкураси талабларига тўғри келадиган ғ оя ва

фикрларга эътибор берилди. 1917 йилдаги Октябрь тўнтаришидан сўнг аста- секин ўтмиш маънавияти, фалсафий фикри ўрнини марксча-ленинча мафкура эгаллай бошлади. Олий ўқув юртлари, кенг халқ оммаси орасида диалектик ва тарихий материализм ва илмий атеизм тар ғ иб қилинди, уларга тўғри келмайдиган таълимотлар қаттиқ танқид остига олинди. Энг ачинарлиси шуки, ўз миллий маданияти, урф-одати ва анаъаналарига содиқ бўлган, уларни сақлаб қолишга интилган зиёлилар, шоир ва ёзувчилар қув ғ инга учраб, қата ғ он қилинди. Лекин юқоридан бўлган тазийқларга қарамай, маданий-маънавий ва ижтимоий- фалсафий меросимизни ўрганиш, тадқиқ қилиш тамоман тўхтаб қолмади. 60-70 йилларда И.М. Мўминов, В. Зоҳидовларнинг ижтимоий-фалсафий фикр тарихи бўйича тадқиқотлари аҳамиятга эга бўлди. Улар Форобий, Беруний, ибн Сино, Навоий, Али Қушчи, Мирза Бедил ва бошқаларнинг фалсафий дунёқарашини тадқиқ қилдилар. Ўзбекистоннинг мустақилликка эришуви маданий меросимизни холисона, ҳаққоний ва янгича тафаккур асосида тадқиқ қилиш учун кенг имкониятлар яратди. Эндиги вазифа собиқ мафкуранинг асоратларини бартараф қилиб, миллий мафкурамизга таяниб бой маънавий ва маданий қадриятларни, ижтимоий фалсафий тафаккур тарихини чуқур ва ҳар томонлама ўрганишдир. ХУЛОСА Инсоният тарихида шундай даврлар борки, унда буюк ишларга тайёр миллатлар, ў зининг й ў лбошчилари етакчилигида, тарихнинг муайян бос қ ичларида минг йилларда қўл га киритиш мумкин б ў лган натижаларга эришганлар. Айнан ана шундай даврлар инсоният тарихига шу миллатга мансуб буюк кишиларнинг ў чмас номини битади, жа ҳ он маданиятини бойитади, умумбашарий тара ққ иётга катта ҳ исса б ў либ қў шилади. Темур ва темурийлар даври худди ана шундай, м ўғ ул бос қ инчиларидан озод б ў лган хал қ имизнинг миллий да ҳ оси энг юксак ч ўққ ига к ў тарилган даврдир. Бу давр фалсафаси хал қ имизнинг со ҳ и бқ ирон Темур бошчилигида озодликка

эришган ва муста қ илликни с ақ лаш ҳ амда муста ҳ камлаш учун амалга оширган буюк ишларининг ифодасидир. Бу хал қ имизнинг марказлашган давлат тузиш, миллий давлатчилигини тиклаш ва бар қ арор қ илиш, муста қ ил яшаш орзуларининг ушалган давридир. Унинг фалсафасида ҳ ам ана шу жи ҳ атлар я ққ ол к ў зга ташланади ва бу мерос бугунги миллий онг ва исти қ лол мафкурасининг фалсафий негизлари орасида ало ҳ ида ў рин тутади. XIV-XV асрларда Мовароуннаµр ва Хуросонда илм-фаннинг кўп соҳаларида юксалиш юз берди. Жаҳонга машҳур олимлар, табиатшунослар ва шоирлар етишиб чиқди. Тиббиёт, риёзиёт, ҳандаса, тарих, адабиёт, жуғрофия, педогогика, мантиқ, фалсафа, ахлоқшунослик ва бошқаларга эътибор берилди. Айниқса, бадиий адабиёт ва адабиётшунослик тез ривож топа бошлади, уларда ўша даврнинг муҳим ижтимоий муаммолари ва инсонпарварлик ғоялари олға сурилди. «Гул ва Наврўз» муаллифи Лутфий (1366-1465), «Беҳрўз ва Баҳром» асарини ёзган Биноий (1453- 1512), «Тазкират уш-шуаро» (шоирлар ҳақида тазкира) нинг муаллифи Давлатшоҳ Самарқандий, «Юсуф ва Зулайхо», «Маҳзан ул-асрор» (Сирлар хазинаси) асарларининг муаллифлари Дурбек (XҚV-XV асрлар) ва бошқалар ўша даврда яшаб ижод этдилар. Шундай қилиб, XIV-XV асарларда Мовароуннаҳр ва Хуросонда маданий юксалиш юз берди. Буни олимлар Ренессанс даври ҳам деб атамоқдалар. Баъзи олимлар эса, бу атаманинг Шарқ мамлакатларига тўғри келмаслиги тўғрисида ўз фикрларини айтмоқдалар. Нима бўлганда ҳам Европада XV-XVI асарлардаги кўтаринкилик, Ренессанснинг муҳим хусусиятлари Марказий Осиёда рўй берган маданий юксалиш бир-бирига кўп томонлари билан ўхшаб кетади. Булар орасида муштаракликлар кўп. У муман олиб қараганда ҳақиқат шундан иборатки бизнинг қадимий ва гўзал диёримиз нафақат Шарқ балки жаҳон цивилизацияси эшикларидан бири бўлганлигини халқаро жамоатчилик тан олмоқда .Айниқса, Марказий Осиё муттафаккирлари Имом Бухорий, Абу Исо Мухаммад ибн Исо Термизий, Бурхониддин Марғиноний, Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Ибн Сино, Ал

Беруний, Фаробий каби ватандошларимизнинг жаҳон фалсафий фикрлари ривожига қўшган ҳиссаси беқиёсдир.

Похожие

XVI-XIX (16-19) асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрлар. Фалсафий фикрлар кашшоклиги

Марказий осиё фалсафий тафаккурида маънавият масалалари

Германияда фалсафий фикрлар ривожланиши

Германияда фалсафий фикрлар ривожланиши

VI-VIII (6-8) асрларда Марказий Осиёда диний-фалсафий фикрлар