Инсон- олий қадрият - Философия - Рефераты

Инсон- олий қадрият

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117.5 KB

Инсон- олий қадрият Режа: 1. Инсон- жамиятдаги қадрли субект. 2. Инсон, унинг ҳаёти ва эркинлиги қадрият сифатида. 3. Шахс қадри, ижтимоий хусусияти. 4. Шахсий қадриятлар тизими ва мазмуни.

Таянч тушунчалар: Инсон қадр-қиммати, маънавий камолот ўзликни англаб етиш, турмуш фаровонлиги, моддий маънавий қадрланиш, шахс мустақиллиги, эркинлиги. 1-масала . Қадриятлар ўзининг моҳиятига кўра бир неча турга бўлинади. Жумладан, инсон ва унинг ҳаёти энг олий қадрият ҳисобланади. Инсон йуқ жойда бирон нарсанинг қадр қиммати ҳақида сўзлаш бемаъниликдир. Шунинг учун ҳам инсон қадр қимматини эъзозлаш, унинг турмушини яхшилаш, билими ва маданий савиясини ривожлантириш, соғлиғини сақлаш, ҳаётини ҳимоя қилиш давлатимиз сиёсатининг асосий йўналишини ташкил этади. Жамиятимизда рўй бераётган туб ўзгаришларнинг, ислоҳотларнинг барчаси кишилар ҳаёти тўқ, бой, гўзал бўлиши, инсон ўзини чинакам эркин ҳис этиши, ўз меҳнати натижасининг, ўз тақдирининг, ўз мамлакатининг эгаси бўлишини таъминлашга қаратилгандир. Президентимиз И.Каримов таъкидлаганидеқ «жамиятни ислоҳ қилиш ва янгилаш бўйича кўп қиррали фаолиятимиз марказида инсон, суверен Ўзбекистонининг фуқароси туради. Ислоҳотларнинг мазмуни ҳар бир фуқаро шаҳс сифатида ўзини кўрсатиш имкониягига эга бўлишига қаратилган. Сиёсий ва ижтимоий ҳаётдаги барча ўзгаришлар айни мана шу олий мақсадга Эришишга, ҳар бир кишининг ҳаётини яхшироқ, муносиброқ, маънавий жиҳатдан бойроқ қилишга бўйсундирилган» 1 . Истиқлол туфайли жумҳуриятимизда кейинги йилларда инсоннинг шаҳсий ҳуқуқлари, эркинликлари ва қадриятларини мухофаза қилиш масаласида жуда катта ишлар амалга оширилди. Имзосиз хатлар ёзиш, бўҳтон, туҳмат уюштириш йўли билан кишиларни ноҳақ безовта қилиш, уларнинг қадр-қиммати ва ор-номусига тажовуз қилишлар мамлакатимизда қонун йўли билан тақиқланган. Асосли, адолатли танқид учун ўч олишга ҳаракат қиладиган шаҳслар, кимлигидан қатъи назар, жиноий жавобгарликка тортилади. Вазифасини суистеъмол қилган мансабдорлар ғайриқонуний хатти ҳаракатлари учун қонун олдида жавоб беради. 1 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. – Т.:Ўзбекистон, 1995, 247-248 бетлар.

Ноғиронлар, руҳий касалманд кишилар, меҳнат қобилиятини йуқотган, боқувчисидан маҳрум бўлиб қолганлар, ёлғиз аёллар, қарияларнинг ҳақ- ҳуқуқлари давлат йўли билан мухофаза қилинади, уларга моддий, маъ навий ёрдам кўрсатилади. Бизда одамларнинг шаҳсий ҳаётлари, уй – жойининг дахлсизлиги, телефон сўзлашувлари, ёзишмалар, почта ва телеграф орқали жўнатилган нарсаларнинг сир сақланиши кафолатланади. Ўзбекистон Республикаси қонунлари фуқаролар ор номуси, қадр-қимматини сақлаш ва мухофаза этишга мухим вазифалардан бири сифатида қарайди. Ўзбекис тон Республикаси Конституциясининг 57 моддасига мувофиқ фуқаролар ўз ҳаётлари ва соғликларига, мулкларига ва шаҳсий эркинликларига, ор - номусларига ва қадр-қимматларига тажовузлардан суд орқали химоя қилиниш ҳуқуқига эгадирлар. Кишиларнинг турмуш фаровонлигини ошириш, улар нинг талаб эҳтиёжларини қондириш, ижтимоий соҳани тез суръатлар билан ривожлантириш масаласида ҳам Ўзбекистонда жуда катта ишлар амалга оширилмоқда. Инсон турмуш фаровонлигини яхшилашнинг энг асосий масалаларидан бири уларни уй жой, ичимлик суви, газ, электр энергияси, радио ва телевидение билан таъминлашдир. Ўзбекистон раҳбарияти ташаббуси билан бу борада дастлабки жиддий қадамлар куйилди. Қишлоқ аҳолисига шаҳсий хўжаликларни кенгайтириш ва уй жой қуриш учун ер ва маблағлар ажратилди, қурилиш материаллари билан ёрдам берилди. Мустабид тузум олий қадрият ҳисобланувчи инсон ва унинг ҳаётига ҳам жиддий хавф солган эди. Сир эмаски, чоризм ва большевизм мустамлакачилари махаллий халқнинг миллатпарвар зиёлиларини, атоқли давлат арбобларини, етук миллий қадриятларни бирма бир қатағон қилишдан мустамлакачилни тартибларини сақлаб туришнинг энг маккорона, тарих синовидан ўтган нозик йўлларидан бири сифатида фойдаланди. Катагонлик — миллий кадрларни қийратишга, халқларни қўрқитиб олишга, миллий онги ва ғурурининг ўсишига йўл бермасликка қаратилган давлат сиёсатидир.

20 йилларнинг охирларидан бошлаб қатағон қилиш ҳамма жойга бало қазодек ёйилди. Кимда ким шубҳа остига олинган бўлса, айби борми, йуқми, хақми ёки ноҳақми, сўраб суриштириб утирилмай йўқ қилинаверди. Ўта машъум йилларда ҳеч ким ўзини хавфсизман, деб ҳисоблай олмаган, кечаси уйида тинч ухлай олмаган, кишилар нохақдан «халқ душмани», «миллатчи», «жосус», «ёт унсур» деган тавқи лаънатни олиб турмага тушган. Одам одамдан қўрққан, бир бирига ишонмаган. Ҳамма руҳий изтироб ва даҳшат ичида яшаган. Ежов ва Берия айғоқчилари истаган одамдан хоҳлаган пайтларида истаганларича «айб» ва «жиноят» топиб, йўқ айбни бор қилиб, бегуноҳ одамларнинг тақдирини ҳал этганлар, ўн, ўн беш йилга қаматганлар, отишга ҳукм қилаверганлар. қамоқхоналарда одамлар чидаб бўлмас хақорат ва тазйиқ остида, қилмаган ишларини қилдим, деб бўйинга олишга, қалбаки кўрсатмаларга имзо чекишга мажбур бўлганлар. Бундай дахшатли фожиалар Ўзбекистонни ҳам четлаб ўтмади. 1937—1939 йилларида Ўзбекистон ССР Ички ишлар халқ комиссарлигининг «учлик»лари (тройка) томонидан 41 минг нафардан кўпроқ киши судланди, 6 минг 920 киши отиб ташланди. Бундай бедодлик 50 йилларга қадар давом этди. Умуман, 1939—1953 йилларда битта бизнинг жумҳуриятимизнинг ўзидагина 61 минг 799 киши қамалди. Шулардан 56 минг 112 киши турли муддат билан озодликдан махрум этишга хукм қилинди. 7 минг 100 киши эса отиб ташланди» 2 . Социализм байроғига «ҳамма нарса инсон учун, инсоннинг бахт саодати учун» деган сўзлар ёзиб қўйилган эди. Амалда эса бу шиор оддий инсонлар учун эмас, балки марказ ва жойлардаги рахбарлар манфаати учун хизмат қилиб келди. Оддий инсонлар учун социализм янги ташвиш, янги муаммоларни туғдириб, улар ҳаётини янада мураккаблаштириб юборди. Гарчи сўзда, социализм жамиятда ишлаб чиқариш воситалари халқ қўлида, қашшоқликка барҳам берилган, деб айтилса да, амалда эса кишилар ўз қўли би лан ишлаб чиқараётган маҳсулотлардан фойдаланиш ҳуқуқидан махрум қилиниб, турмуш даражалари йилдан йилга пасайиб кетаверди. 2 Ўзбекистон овози, 1991 йил 15 сентябрь

Сўзда социализм чинакам демократик жамият, унда кишиларнинг ҳамма эркинликлари ва ҳукуқларини химоя қилиш кафолатланади, улар фикр, мафкуравий эътиқодларни ифодалаш ҳамда уни тарқатиш хукуқига эгадир, деб келинди, амалда эса кишилар бундан ҳам маҳрум қилинди. Оддий меҳнаткашларнинг, баъзи бир миллатлар ва эллатларнинг ҳақ ҳуқуқлари чеклаб, бутун бутун халқлар қатағон қилинди. 1941 — 1946 йилларда Шимолий Кавказ ва Қрим аҳолиси — Қалмоқлар, чеченлар, ингушлар, қарачойлар, қрим татарлари ва бошқалар зўравонлик йўли билан ўз юртларидан Шарқда томон кўчирилди. Кўчирилган мусулмонларнинг умумий сони тахминан 3 миллион кишини ташкил қилади. «Жазоланган» халқлар вакилларининг ҳисоб китобига кўра кўчириш чорида 1 миллионга яқин болалар, аёллар, қариялар, касаллар оламдан кўз юмган 3 . Мажбуран равишда ўз худудларидан бадарға қилинган халқларга нисбатан асоссиз равишда чеклашлар жорий этилди, уларнинг барча хақ ҳуқуқлари ва эркинликлари камситилди. Булар эса, ўтмишда ижтимоий сиёсий қадриятларнинг ҳам оёқ ости қилинганидан далолат беради. Қатағон даҳшатли довулдек қанчадан қанча давлат арбоблари, олимлар, маданият ходимлари, зиёлиларимизнинг гулини—энг сараларини бирма бир супуриб кетди. Ўзбек халқининг севимли ва ардоқли фарзандлари Файзулла Хўжаев ва Акмал Икромовнинг тақдири ҳаммамизга маълум. Халқимизнинг истеъдодли вакиллари бўлган Абдулла Қодирий, Фитрат, Чулпон, Усмон Носир, Элбек Шокир Сулаймон, Ғулом Зафарий, Санжар Сиддиқ, Аъзам Аюб, Муҳаммад Ҳасан ва бошқалар қатағон қурбони бўлдилар. Турғунлик даври деб аталган 70 йиллар ва 80 йиллар бошларида, кейинчалик 1984—1990 йилларда ҳам содир бўлган қатағонлик ўзининг мохияти ва кўлами жиҳатидан миллатимиз бошидан кечирган жабр жафоларнинг даҳшатлиси эди. Бу даврларда гaп айрим кишиларпи қоралаш, қатағон қилиш устида эмас, балки бутун бир миллатни бадном этиш, қадр қимматини ерга уриш устида боради. «Ўзбек мафияси», «Ўзбеклар иши», 3 Қаранг: Аргумент ы и факт ы, 1989 йил 5 -сон .

«Пахта иши», «Бухоро иши» сингари ҳақоратомўз атамалар пайдо бўлганлигини, ўзбек халқи пешонасига ўғри, порахур, ишёқмас, текинтомоқ деган тамғалар ёғиштиришга ҳаракат қилинганлигини айтмасдан ўтиб бўлмайди. Миллий ўзлигимизни англаб олишимизга йўл бермаслик мақсадида мустамлакачилар томонидан олиб борилган зўравонлик сиёсати натижасида миллий ғуруримиз, урф одатларимиз, инсоний қадриятларимиз ерга урилди. Сохта байналмилалчилик шовқинлари остида халқимиз хақ ҳуқуқи, эрки, иззат нафси, тили, тарихи, маданияти тазйиқ остига олинди. Ошкора зўравонлик ур йиқит, таъқиб ва тазйикда, миллий хўрлаш ва камситишга асосланган мустабид сиёсатнинг машъум оқибати сифатида баъзи одамларда бора бора итоаткорлик карахтлик тупоғилик лақмалик илдиз ота бошлади. Халқ ичида аламонлашув бошланди. Мардлик ва жасорат, ҳур фикр ва ғурур, садоқат ва эътиқод, ирода ва қадрият сингари муқаддас тушунчалар кишиларда, айниқса ёшларда аста секин сўна бошлади. Миллий руҳга зимдан зарба берилаверди. Ана шундай оғир ва мураккаб бир шароитда бахтимизга Ўзбекистои Республикаси Давлат мустақиллиги эълон қилинди. У юз йилдан кўпроқ вақт давомида эзилган, камситилган, шаъни ва ғурури ерга тапталган халқимиз эзгу ниятиии рўёбга чиқариш учун кенг имконият ва шароит яратиб берди. 2-масала . Инсон ва унинг қадри муаммоси – фалсафанинг азалий мавзуларидан биридир. Одам зотининг дунёга келиши, бошқа жонзотлардан фарқи, табиат ва жамиятдаги ўрни, инсон фазилатлари, шахсий хусусияти, тўғрисидаги масалалар ҳамма давр файласуфларининг диққат марказида турган. Фан соҳасида одамнинг жисмоний тузилиши, табиий-биологик хусусиятларини ўрганиш ҳамон давом этмоқда. Ижтимоий фанларда эса, шахс камолоти, унинг ижтимоий, маънавий қиёфаси ва камолоти билан боғлиқ жиҳатлари тадқиқ қилинмоқда. Хуллас, одамзот учун ўзига ўхшаган бошқа кишилар, уларнинг хусусиятлари, жамиятдаги ўрни, қадри, ўтмиши ва

келажаги билан боғлиқ муаммолар, азал-азалдан энг асосий тадқиқот ва кузатиш объекти бўлиб келган. Инсоннинг ўзини қадрият сифатида талқин қилиш билан, унинг қадри ва шахсий даражадаги қадриятлар тизими тўғрисидаги масалалар бир биридан фарқ қилади. Бу борада уч хил йўналишда фикр юритиш мумкин, яъни: -ҳар бир инсон, шахсни – қадрият сифатида қараш мумкин. Бундан инсоннинг ўзи, унинг табиий, тарихий жараёндаги мавжудлиги, тирик жонзотлар орасида ягона ижтимоий вужуд эканлиги эътиборга олинади. Бу борадаги таҳлил аниқ инсонга қаратилган бўлиб, уни махсус тадқиқот мавзусининг объектига айлантиради. -инсоннинг қадри, яъни уни ижтимоий жараёнлардаги ўрнини, атроф- муҳит ва бошқа кишилар учун аҳамиятини, жамиятдаги мақеи ва бошқаларнинг тадқиқ қилиш ҳам мумкин. Бу борадаги таҳлил инсоннинг тарихий-ижтимоий аҳамиятини ўрганишга асосланади; -шахснинг маънавий олами, қиёфаси, қизиқишлари, талаб ва эҳтиёжлари, фаолияти билан боғлиқ қадриятлар тизимини ҳам таҳлил қилиш мумкин, бунда асосий эътибор қадриятларнинг шахсий (алоҳида, якка) даражада намоён бўлиш шакллари ва хусусиятларига қаратилади. Инсон тарихий тараққиёт жараёнида турли хислатлар, синфлар ва хусусиятларга эга бўлган, маънавий-ахлоқий жиҳатларни қиёфасида акс эттирган ижтимоий мавжудод сифатида жамиятдаги асосий қадрли субъектдир. Шу билан бирга у, оламга ижтимоий муносабатда бўлиш, одамлар билан муомал ва алоқага киришиш, меҳнат қилиш асосий моддий ва маънавий бойликларни вужудга келтириш, тафаккури, хис-туйғулари, фикрларини тили воситасида ифодалаш каби хусусиятларга эга бўлган умумижтимоий вужуд ҳамдир. Инсон жамиятсиз яшай олмаганидек, жамият ҳам инсонсиз мавжуд бўлмайди. Ҳар қандай жамият ўзини ташкил қилиб турган қишиларнинг фаолияти, ўзаро муносабати ва умргузаронлиги билан тирикдир. Шу маънода инсон- ҳар қандай жамият бор бўлишини таъминлаб турадиган асосий

ижтимоий элементдир. Бундай таъминланиб туриш инсоннинг индивидуал – шахсий иштирок орқали, яъни бирор гуруҳ, қатлам, синф, қавм, элат, халқ ёки миллат доирасидаги фаолияти, амалга оширган ишлари, яратган бойликлари, ўзига ва ўзгаларга нисбатан муносабати орқали намоён бўлади. Инсон қадри унинг ижтимоий хусусиятлари, жамиятда амалга оширган фаолияти, бошқаларга ва атроф-муҳитга муносабати, хатти-харакатининг аҳамияти сифатида камолотга етганлиги, ижтимоий хусусиятларни ўзлаштириб олганлиги ва уларни маънавий қиёфасида намоён қила олганлигида ҳам кўринади. Одамзотнинг шахсга айланиши, ўз қадрини ва ўзгалар қадрини англаш жараёни узоқ йиллар давом этади. Дастлаб норасида гўдак учун она кўкраги, сути, алласи энг асосий қадрият бўлса, она қўлидан тушган, ана кўкрагидан ажралган бола учун эса, аста-секин атроф-муҳитга, ўзи яшаёган макон, ўзга кишилар ва ўзи ҳам қадриятга айланиб боради. Бу даврда у ўз шахсий эҳтиёжи ва мақсадларини ўзига хос қадрият кўзгуси орқали кўради, ўзига керакли ва зурур нарсаларни муҳайё қилишларини кўпроқ ҳохлайдиган, талаб қиладиган бўлиб қолади. Болалар ҳаётининг кўпгина тадқиқотлари камолотнинг бу муҳим даврида (5-6 ёш) ўз қадрини ошириш ва шахсини севиш, яъни уларда болалик эгаизми кўпроқ мавжуд бўлишини таъкидлайдилар. Албатта инсон илк болалик даврида қолиб кетмайди, ота-она, қариндош- уруғ, дастлабки ўқитувчилар унинг қадриятлар мезонини англашида муҳим ўрин тутадилар, шу тариқа инсон камолот сари боради. Бу жараёнда етук шахсга айланиш имконияти бўлган одамзот наслининг ҳар бир вақтли оилавий, маънавий-ахлоқий. Миллий, ижтимоий қадриятлар таъсирида тарбияланади, шу билан бирга, унинг шахсий жиҳатлари, қадрланадиган сифатлари ва хусусиятлари камолотга етиб боради. Бу жараёнда шахснинг ўзи ҳам ижтимойи қадрли вужуд сифатида шаклланиб, ўз қадрини намоён қилиб боради.

Инсоннинг бутун умри шахсий қадриятларини такомиллаштириш, ўз қадрини камолга етказиш, ўзгалар, жамият, замон ва ундаги содир бўлаётган ўзгаришлар қадрини англашга интилиш жараёнидан иборатдир. “қарилик” иборасини инсонга биологик маънода ишлатиш мумкин, аммо бу тушунчани инсон қадрига ва қадриятларига нисбатан ишлатиш ножоиз. Зеро, қарилик қадрсизланиш бўлмагани каби ёшлик ҳам беқадрлик, дегани эмас! Ўз шахси ва бошқалар қадрини англаб етиш учун инсоннинг камолоти давомида шаклланган маънавий қиёфаси ва дунёси эзгуликка хизмат қилиши, юксак ижтимоий сифатларга эга бўлиши, унинг ўзи эса ҳаётнинг моҳияти ва мақсадини тўғри англайдиган даражада тарбияланган бўлмоғи лозим. Ушбу маънода, Суқротнинг “ўз-ўзингни англа!” – шиори ғоят катта аҳамият касб этади. Ўз қадрини англашнинг объектив, ижтимоий ва шахсий томонлари бир-бири билан доимий алоқадорликдадир. Улар инсон табиатининг турли жиҳатларидир. Шахснинг қадри ва яшаётган замон, ундаги жараёнлар, ижтимоий – тарихий шарт-шароитлар билан диалектик алоқадорликда намоён бўлади. Муҳит ва давр талаблари шахс қадрини шакллантириб, саиқаллаб боради, унинг ўз эса ижтимоий муносабатларнинг субъекти сифатида, ўз қадрининг шахсий талаблари, эҳтиёжлари ва мақсадлари билан нақадар алоқадорлиги чуқурроқ англаь олиш томон боради. Ҳозирги даврда муайян кишининг қадри қўйидагиларга намоён бўлиши мумкин: - табиатга, ташқи оламда рўй бераётган жаранларга нисбатан муносабати, ушбу жараёнлардаги ўрни ва фаолияти; -турли ирқ миллат, ижтимоий қатламларга мансуб бўлган, ранг-баранг мақсадлар ва қадриятларга интиладиган кишиларга муносабати; -ўз-ўзига, оила, турмуш, жамов ва жамиятдаги ўрнига нисбатан муносабати; -меҳнат, ишлаб чиқариш ва иқтисод борасидаги жараёнларда иштироки, жамиятдаги моддий эҳтиёжларни қондириш ва моддий бойликларни яратиш жараёнига қўшаётган ҳиссаси;

-сиёсий ўзгаришлар, жамиятни демократиялаштиришда қатнашиши, бу жараёнда қандай мақсадларни кўзлаётганлиги; -жамиятда қарор топган қадриятлар тизими тез ўзгариб кетган ҳозирги даврда қандай позицияни эгаллаши, ўзини қандай тутишини, бу жараёнда иштирок этиши билан боғлиқ фаолияти; -ҳозирги даврдаги унверсиал технологиялар, ишлаб чиқариш ва бошқариш воситаларининг замонавий талабларига ҳозиржавоблиги, бу борадаги малакаси, қобилияти ва кўникмаларини такомиллаштириш учун амалга ошираётган хатти-харакатлар; -табиий баркамоллик, жисмонан соғломлик ва иқтисодий таъминланганлик борасидаги талаб ва эҳтиёжларни маънавий-ахлоқий камолоти ва амалий фаолияти билан уйғунлаштира олиши; - маънавий баркамоллиги, ахлоқий камолоти ва нафасати, билими, қобилияти, истеъдоди, иқтидори ва улардан қандай мақсадларда фойдаланаётганлиги; -ўзининг шахсий, миллий, диний, ирқий, синфий ва бошқа соҳалардаги манфаат ва мақсадларини, талаб ва эҳтиёжларини, интилиш ва фаолиятини умуминсонийлик талабларига мослаштира олганлиги; -маҳдудлик, манқуртлик, махаллийчилик, миллатчилик, хурофот ва бошқа бидъатларнинг моҳиятини тўғри англаб олганлиги, уларга нисбатан муносабати ва бошқалар. Юқоридаги жиҳатларни хисобга олган шахс қадрини баҳолаш ва шу асосда аниқ шахсларнинг типларини аниқлаш имконига эга бўлиш мумкин. 3- масала . Қадр ўзликни англаш жараёнида пайдо бўлади. “Мен Аллоҳ томонидан ер юзида халифа этиб яратилганман”, деб ўзликни англаб етиш – ўз қадрини тўғри баҳолашнинг пойдеворидир. Аллоҳга ишонган одам Тангрининг ваҳийсига ҳам ишонади, демак, юқоридаги сўзларни ҳақиқат деб қабул қилади. Иккинчидан, ўз қадрини англаб етиш баробарида инсон ўзга инсонлар ҳам ер юзида халифа эканлигига имон келтириб, уларнинг ҳам қадрини ўзидан кам билмайди. Учинчидан, у Аллоҳ яратган барча

мавжудоднинг айни ҳаққа тегишли эканлигини англаб етгани учун қадр қилади, беҳудага бирор нарсани зоя қилишни ўзига эп кўрмайди. Ҳар бир инсон ўз қадрини умумий бир тарзда эмас, муайян ва аниқ ўлчовларида англаб етмоғи керак. Ҳақиқий шахс даражасига етишган инсон ўз қадрини, шу билан бирга ёруғ оламдаги барча ашё ва мавжудодлар қадрини муайян даражада англаб етган, шу асосида жамиятнинг фаол аъзосига айланган инсон бўлади. Қадр тушунчаси маърифатнинг турли босқичларида турли даражада муайянлашиб боради. У имон илм ва амал даражаларида англаб етилиши мумкин. борлиқ ҳақиқатга ўз нисбатини тўғри англаб етмаган ва комил эътиқод ҳосил этмаган инсон ҳануз ғофилдир. Имон даражасида барча мавжудод қадри Аллоҳ иноми сифатида, барча инсон қадри имкон (потенция) даражасида намоён бўлса, илм даражаси ҳар бир муайян инсон ва ашё қадри ҳақида аниқ билимлар ҳосил қилиш билан боғлиқ бўлади. Ўзлигини англаш даражаси, борлиқнинг моҳиятини англаш йўлидаги ижтиҳоди ва амалий фаоллиги билан боғлиқ равишда инсоннинг инсондан фарқи, ҳар бир инсоннинг кечаги холатидан бугунги холати орасидаги фарқ доимий ўзгариб боради. Учинчи, энг юксак ва маъсулиятли даража, - амал. Аммо инсоннинг фазилатларига қараб (имон-эътиқоди, илми, амалий кўникмалари, ахлоқий сифатлари ва хакозоларга кўра) қадрланиши ўз – ўзидан моддий эмас, маънавий кўринишда бўлади. Моддий қадрланиш эса илмнинг амалга татбиқ этилиши билан боғлиқ. Инсон ўз имконятларини амалга татбиқ этишдан аввал ўз қадрини илм босқичида англаб етиши лозим. Бу билим амалий фаолиятда икки шартга риоя этишни тақозо этади. Биринчи шарт – инсон ўз қадрига номуносиб ишни ўзига раво кўрмаслиги керак, яъни ўз илм савияси, имони, жамиятдаги мавқеига номувофиқ амални содир этмаслиги керак. Иккинчиси – инсон ҳеч ким билан ўз қадрига нолойиқ шароитларга рози бўлиб битим тузмаслиги керак, кенгроқ маънода олганда ўзганинг унга нисбатан нолойиқ хатти-харакатлар содир этишига йўл қўймаслиги лозим.

Инсон ўзи ва ўзга қадрини таққослаб ўзаро муомалаларга киришганда, маънавятдан сиёсатга ўтилади. Инсон ўз моддий табиатини ҳам ҳисобга олиб, ўзгалар билан муносабатга киришувида иқтисодий муносабатлар юзага келади. Аммо, билиб қўйиш керакки, инсон иқтисодий, сиёсий ва маънавий майдонда доимо бир хил қадр топа бермайди. Инсон маънавий камолотини белгиловчи омиллардан бири унинг ушбу уч йўналишда ўз қадрини уйғун сақлай билиши билан ҳам белгиланади. Маънавий камолотни фақат маънавият йўналишда ўз қадрини юксалтира билиш деб тасаввур этиш-бир ёқламаликдир. Ўзбекистон Республикасининг Президенти ҳар бир инсон “ўз мустақил фикрига, собит эътиқодига, ўзи таяниб яшайдиган ҳаётий-миллий қадриятларига, шаклланган дунёқараш ва мустаҳкам ирода” га, яъни бир сўз биан айтсак, мустақил маънавиятига эга бўлмоғи керак, деб таъкидлайди. 4- масала . Ҳар бир инсон – бир олам, ҳар бир киши эса бошқаларга ўхшамайдиган ўзга бир дунёдир. Инсоннинг ана шу мажозий маънодаги маънавий олами, ўзгаларга ўхшамайдиган қиёфаси ва бетакрор дунё қадриятнинг шахсий даражада намоён бўлиш хусусиятлари билан узвий боғланган. Бу даражадаги қадриятлар тизимининг ҳар бир буғунини алоҳида ёки тизимини яхлит холда таҳлил қилишда диалектик билиш, унинг аниқлик ва мавҳумлик усуллари ниҳоятда қўл келади. Бу усуслларга асосланилганда, умумий ёки мавҳум кишилар эмас, балки аниқ, замонавий шахс қадри ва унга боғлиқ бўлган қадриятларни таҳлил қилиш имкони очилади. Юқоридаги фикрларни хисобга олган ҳолда шахсий қадриятлар тизимида қўйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: -одам зотининг табиий тарихий қадриятлари; -маънавий-ахлоқий қиёфаси, нафосати ва гўзаллиги боғлиқ қадриятлар; - меҳнати ва иқтисоди билан боғлиқ қадриятлар; -индивидуал камолоти ва ижтимоий мавқеи (ёки «карьера” си) билан боғлиқ қадриятлар; -ҳузур-ҳаловати билан боғлиқ “гедонистик” қадриятлар;

-қобилияти ва истеъдоди билан боғлиқ интелектуал қадриятлар; -ҳис-ҳаяжон, туйғулари билан боғлиқ «эмоционал” қадриятлар. 1. Инсониятнинг табиий-тарихий қадриятлари унинг биологик жонзод, тирик вужуд сифатидаги яшиши, саҳат-саломатлиги, туғилиш, ўлим, ҳаёт кечириш даврлари, болалик, ўсмирлик, йигит ва қизлик, эркак ва аёл, қарилик онлари билан боғлиқ намоён бўлади. табиий қадриятлар ҳар бир тирик вужуд каби, одам зотининг ҳар қандай авлоди, қавми, миллат ва элатга тегишлидир. Шу маънода табиий-тарихий қадриятларга эга бўлмаган ижтмоий субъект ёки шахсни учратиш қийин. Ҳар бир киши, эл, халқ, миллат ва қавм учун табиий-тарихий қадриятларнинг мавжудлиги ижтимоий зарурият ҳисобланади, бу заруриятни эътироф этиш умуминсоний талабдир. 2. Шахснинг маънавий–ахлоқий қиёфаси, нафосати ва гўзаллиги билан боғлиқ қадриятлар диалектик уйғунликда намоён бўлади. улар умуминсонийликнинг шахс қиёфаси билан боғлиқ намоён бўлиш даражасини ифодалайди. Маънавий –ахлоқий қиёфа, нафосат ва гўзаллик билан боғлиқ шахсий қадриятларнинг ҳар бир шакли, кишиларнинг жамиятдаги бирор типини ажратиб кўрсатиш учун асос бўлиши мумкин. Бу шакллар эса ниҳоятда хилма – хил бўлиб, улар қуйидагиларга кўринади: - шахс умри ва ҳаётининг маьноси, яьни яшашдан мақсад, хотира, мерос, ворислик, орзу –умид, бахт-саодат ва бошқалар билан боғлиқ қадриятлар; - шахснинг атроф – муҳит, ватан, давр, оила, ва турмуши, севги – муҳаббати, ота – она ва фарзантлари, турмуш гўзаллиги ва бошқалар билан боғлиқ қадриятлар; - шахснинг эркинлиги, озодлик, тенглик, эьтиқод, ахборот олиш, мулкка эгалик қилиш, яшаш жойларни танлашдаги мустақиллиги, даҳлсизлиги билан боғлиқ қадриятлар; - шахсий масьулият, яьни ижтимоий заруриятни англаши, унга амал қилиши, тартиб – интизоми, ор- номуси, бурчи, виждони, қадр – қиммати ва бошқалар билан боғлиқ қадриятлар;

- шахсий масьулият, яьни ижтимоий заруриятни англаши, унга амал қилиши, тартиб – интизоми, ор – номуси, бурчи, виждони, қадр – қиммати ва бошқалар билан боғлиқ қадриятлар; - шахснинг нафосати, маьнавий гўзаллиги, эстетик туйғуси, диди, маданияти, ўзига, ўзгаларга, табиат ва ташқи муҳитга нисбатан нафосатли муносабатига алоқадор қадриятлар. Юқорида таькидлаганимиздек, ушбу қадриятлар орқали умуминсонийлик шахсий даражада, муайян кишининг қиёфасида қадрият сифатида намоён бўлади. Қадриятларнинг бу даражада намоён бўлиши бу хусусиятга эга бўлса-да, аммо улар алоҳида кишилар, уларнинг ҳаёти, фаолияти, жамиятдаги мавқеи ва ўрни учун ниҳоятда катта аҳамият касб этади. Ҳаётда иқтисодий жиҳатларга кўпроқ эътибор берадиган, уларга фойдалилик нуқтаи назаридан қарайдиган шахслар учрайди. Бундай кишиларнинг айримлари мол-муллка эга бўлишга кўпроқ ҳаракат қиладилар, пул, бойлик, орттириш, улардан фойдаланиш йўлларини яхши биладилар. Бошқа шахслар билан муносабатда. Дўстлар орттириш, қуда-андачилик ва шу кабиларда ҳам бу моддий манфаат олиб келадиган муносабат ёки фаолият қадрли бўлиб, қиммат нарсалар кўпроқ фойдалидир. Яқин ўтмишимизда бундай кишилар жамият фойдасини ўйламайдиган, ўз манфаатини бошқалар манфаатидан устун қўядиган шахслар сифатида, танқид қилинар эди. Аслида, юқоридаги хусусиятлар меъёрида, бошқаларнинг қадрини ерга урмайдиган, уларга зиёни тегмайдиган бўлса, унда уларнинг зарари ва фойдасига диалектик ёндашмоқ зарур. А. Авлоний таъкидлаганидек, «Иқтисод, деб пул ва мол каби неъматларнинг қадрини билмакни айтилур. Мол қадрини билувчи кишилар ўринсиз ерга бир тайин сарф қилмас, ўрин келганда сўмни аямас. Соҳоватлик зидди баҳиллик ўлғони каби, иқтисоднинг зидди-исродир». Алломанинг иқтисод борасидаги, шахс қадрини оширувчи сифатлар тўғрисидаги, бу сўзлари замонамиз учун ниҳоятда долзарб, аммо унинг қуйидаги фикри ундан ҳам долзарброқдир: “Ҳозирги замонда мақсадга етмак, ўз миллатига хизмат қилмак, халққа

мақбул бўлмак учун илм ва мол лозимдур. Оламдаги барча миллатларнинг ҳол ва қудратлари бойликлари ила ўлчанур. Ҳар ерда бой миллатлар... хўжа ўлғондек, фақирлари… қул ва асир бўлиб қоладур. Сўзнинг қисқаси, ҳозирги замонга мувофиқ киши бўлмак учун илм ва маърифат ила баробар иқтисод, бу борасинда инсоф, туганмас саъй, битмас ғайрат лозимдур”. 1 Бозор муносабатлари билан боғлиқ келажак А. Авлоний таърифини келтирган кишилар, уларнинг вояга етиши, камолоти, фаолияти, хатти- ҳаракатларига кўп жиҳхатдан боғлиқ бўлади. Шахснинг “гедонистик” (грекча-ҳузур ҳаловат) қадриятлари ҳузур- ҳаловат ва лаззатли ҳаёт кечириш билан боғлиқ бўлган фаолият, хатти- харакат, муносабат, эҳтиёж, талаб ва интилишларда ўз ифодасини топади. Албатта, ҳар бир инсон ҳузур-ҳаловат кўриш, шод –хуррам яшашни истайди, орзу қилади, бунга эришиш йўлларини қидиради. Ушбу маънода бу қадриятлар шахсни фаол бўлишга, ижодий фаолият юритишга ундайди. Кўпинча кишилар ўз умрини тинч, ҳузур-ҳуловатда ва шод-хуррамликда ўтказишни, бу борада бошқаларга ҳалақит бермасдан, ўзгалар ҳисобидан эмас, ўз меҳнати, қобилияти орқали шундай ҳаёт кечиришга эришишни орзу қилади, улар орасида тўла ҳузур-ҳаловатда яшаш қийин эканлигини, ҳатто бунинг иложи йўқлигини таъкидлайдиганлар ҳам йўқ эмас. Гедонистик қадриятларни устун қўювчи кишилар нарса, воқеа, ҳодисаларни кўпроқ ҳузур-ҳалоқат бағишлашни, ўзларининг чарчоқларини қондириши, ижодий ҳиссиётлар уйғотиши, салбий кечинмалардан халос қилишга қамраб қадрлайдилар. Улар саёҳатлардан кўра дам олиш уйларига, томошалардан кўра ҳордиқ чиқарувчи жойларга боришни афзал кўрадилар. Кўп ҳолларда ўзлари ҳам бировларга ҳалақит бермаслик уларнинг тинчини, ҳузур-ҳаловатини бузмаслик учун ҳаракат қиладилар, дўстла, ҳамроҳлари ҳам ана шундай сифатларига қараб танлашга интиладилар. Моддий бойликларни тақсимлашга, нисбатан одамларнинг тенглигига эришиш асосий вазифаси бўлиб ҳисобланадиган камбағал жамият билан 1 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. 34-бет.

яшаш шароити баланд, моддий бойликлари бисёр, кишиларнинг маънавий эҳтиёжи, қобилияти ва таланти учун кенг имкониятлар яратиш асосий вазифа бўлиб ҳисобланадиган жамият ўртасида фарқ катта. Улар орасидаги фарқ гедонистик қадриятларга нисбатан муносабатда ҳам намоён бўлмасдан иложи йўқ. Собиқ советлар жамиятида моддий жиҳатдан тенглик асосий вазифа, деб қаралган сир эмас. бу масала советлар давридан қолган муаммоларни ҳам бартараф этиш, умуминсоний шарқона ва миллий қадриятларни барқарор қилиш учун ниҳоятда муҳим. Шахснинг жамият, ижтимоий тизимда эгалланган мавқеи, амали,жамоа ва муҳитдаги ўрни билан боғлиқ ижтимоий мавқеига алоқадор қадриятлари ҳам мавжуд. Улар фақат шахсий қадрият саналиши, шахсий қадриятлар тизимида муайян ўрин эгаллаши мумкин. Шахснинг мавқеи билан боғлиқ қадриятлари амал, бошқарувчанлик, пешқадамлик билан боғлиқ хусусиятларини тарбиялаш, кишиларнинг ижодийлиги ва изланувчанлигини оширишга ундайдиган омил вазифасини ўташи мумкин. Ушбу қадриятларни устивор биладиган шахслар учун, бошқа кишиларнинг жамият ёки бирор ташкилотдаги ўрни, муайян доирадаги мақеи катта аҳамият касб этади. Улар жамиятда юқори мавқеини эгаллаганидан обрў-эътиборли саналадиган одамларни кўпроқ қадрлайдилар. Шундай кишиларнинг насиҳатларига қулоқ тутадилар, фикрларини ўрганадилар, уларга эргашадилар, турмуш тарзларидан иборат оладилар, ўзлари ҳам ҳаётда ёки муайян жамоада юқорироқ лавосимини эгаллашга харакат қиладилар. Шахснинг ижтимоий камолоти ва мавқеи билан боғлиқ қадриятлари кўп ҳолларда уни қунт билан ўрганишга, сабоқ олишга, ўз устида ишлашга, ҳаёт дипломатияси алифбосини эгалаб олишга ундайди. Бундай кишиларнинг кўпчилиги ўзларига дўст-ёр орттириш, қўшнилар, ҳамроҳларни танлашда ҳам юқоридаги жиҳатларга эътибор берадилар. Бундан ташқари, улар ўз фаолиятлари учун зарур бўладиган янгиликлар, сиёсий ва мафкуравий ўзгаришларни тезроқ англаб оладилар ва давр йўналишларига хозиржавоб

бўлишган харакат қиладилар. Жамият ва миллатнинг тақдири ҳам улар учун бегона эмас. Кишининг ижтимоий мавқеи, амали, лавозими билан боғлиқ шахсий қадриятлари жамиятда ўзига хос ўрин тутади. Уларга фақт ижобий ва салбий хусусиятларни вужудга келтириш манбаи сифатида қараш нотўғри. Бундай қадриятларни ўрганиш жамиятимиз туб ўзгаришларни бошидан кечираётган ҳозирги давр учун, ниҳоятда муҳим. Бу борада эса чуқур илмий таҳлилга асосланган тадқиқотлар олиб бориш зарурияти етилган. Шахснинг интеллектуал қадриятри унинг қобилияти, билим, истеъдоди, таланти, уларни рўёга чиқариш имконияти ва бошқалар билан узвий боғланган. Бу қадриятлар билан боғлиқ муаммолар ижтимоий билимларнинг азалий мавзуларидан биридир. Қадимги Греция ва Рим фалсафасида ҳам, Шарқ ва Осиё мутафаккирлари қарашларида ҳам инсон ақли, қобилияти, истеъдодининг аҳамияти ва қадри ғоят баланд, деб ҳисобланган. Ҳозирги замонда инсоннинг бу соҳадаги қадриятлари аҳамияти ниҳоятда кучайиб бормоқда. Бундай шароитда интеллектуал қадриятларни таҳлил қилиш муаммолари катта аҳамият касб этмоқда. Қобилият, истеъдод ва талант ҳаммада ҳам бир хил ривожланавермайди ва бир текис намоён бўлмайди. Бу қадриятлардан шахснинг фаолиятида фойдаланиш ниҳоятда тез ва ижодий натижалар бериши ҳам мумкин, гап уларни тўғри тарбия қилиш, рағбарлантириш, ҳаққоний баҳолашдадир. Уларни устун қўядиган кишилар бошқаларни ана шу жиҳатларига қараб баҳолайдилар, уларнинг билим, аҳлий камолини ҳисобга оладилар. Бундай кишилар учун ақлий-илмий камол, ўз ижодий қобилиятларини такомиллаштириш, таланини янада яхшироқ намоён қилиш мумкин бўлган фаолият, ижтимоий муносабатларда эса бунга имкон берадиган жиҳатлар катта аҳамият касб этади. Улар касб, фаолият ва иш жойларини, ҳатто умр йўлдоши, дўстла танлашда ҳам интеллектуал қадриятларни ҳисобга оладилар. Турли илмий ва ўқув билимгоҳлари, ижодий ташкилотлар, таҳририятлар бу борадаги фидоий кишиларни кўплаб учратиш мумкин.

бошқа хусусиятларига кўра бир-биридан мутлоқ фарқ қиладиган, турли авлодларга, миллат ва бошқаларга мансуб кишиларни антеллектуал қадриятлар бирлаштиради ва муайян мақсад йўлида хокисор меҳнат қилишга ундайди. Интеллектуал қадриятлар камёб бўлиб, жамият, илм-фан, ижод ва кашфиётлар учун ниҳоятда зарур, ана шу сабабдан ҳам иқтидорли, қобилиятли, истеъдодли кишиларни асраб-авайлаш, уларга эҳтиёкорлик билан муносабатда бўлиш ижобий натижалар беради. ҳозирги даврда бундай кишиларга талаб ниҳоятда ортиб бормоқда. Ишлаб чиқариш талаблари ўсганлиги, электроника, кибернетика, автоматика ва умуман фан-техника ютуқларидан ҳамма соҳаларда кенг фойдаланиш. Янги технологияларни жорий қилиш зарурияти интеддектуал қадриятлар аҳамиятини ошириб, ана шу қадрият шакли хос бўлган авлодни камол топтиришни кун тартибига қўймоқда. Бу эҳтиёж, айниқса, собиқ иттифоқ ўрнида вужудга келган давлатлар, шу жумладан Ўзбекитон учун муҳим аҳамиятга эга. Шахснинг эмоционал қадриятлари асосида ҳис-туйғуларга, кайфиятларга, кучли ҳаяжонларга (стресс) боғлиқ бўлади, кўпроқ руҳий ҳаяжонлароқибатида фаолият юритадиган даврда шахслар қадрини белгилайди. Улар икки хил: кишини эмоционал таъсиридан кейин тезкорлик ва шидда билан ижобий ҳаракат қилишга (ботирликка) ундаши; ёки салбий, ниҳоятда суст фаолият юритишга, тушкунликка тушуш, саросимага (қўрқоқлик) олиб келиши мумкин. эмционал қадриятлар муайян даражада кишилар фаолиятини ва хатти-ҳаракатини тартибга солиб туриши мумкинлигидан шахс маънавияти учун катта аҳамиятга молик. Ҳис-туйғулар, кайфиятга асосланган эмоционал жиҳатларни устун қўядиган шахслар кўпроқ ўзларига ўхшаган кишилар билан мулоқатда бўлиш, бунга имкон берадиган фаолият тури ёки касбни танлашга ҳаракат қиладилар, ўзлари ҳам гоҳида кучли эҳтиросга эга бўладилар, ҳатти- ҳаракатларида ҳис-туйғулар устунлиги сезилиб туради. Шахсий фаолиятларида эҳтироф, ҳис-туйғулар ва ҳаяжонларга бой жиҳатлар кўпроқ

бўлишини ҳоҳлайдилар ва бунга ҳааркат қиладилар уйда жим ўтиришдан кўра томоналарни, китоб ўқишдан кўра қўшиқ куйлашни, корхонада кейим тикадиган ишчи бўлгандан кўра, уларни намойш қиладиган ходималикни (манекеншица), фотографликдан кўра суратга тушушни ёқтирадиган (фотомодел) кишилардир. Оммавий ижрода овозини баланд қўйиб, солдатлар машқида астойдил ер тепиб турган кишини кўрсангиз, уни хис-ҳаяжон бошқараётганига амин бўлаверанг. Ҳис-ҳаяжон ва туйғуларга асосланган эмоционал жиҳатлар, ҳолатлар қадрият бўлиши мумкинми? – деган масала турли баҳсларга сабаб бўлиши мумкин. аслида бу фикрни умуман шахсий қадрият тизимини ташкил қиладиган таркибий қисмларнинг кўплари хусусида ҳам айтиш мумкин. Ҳозирги даврда алоҳида инсонни илмий нуқтаи-назаридан қадрият сифатида тушуниш зарурияти, ижтимоий фанлар ва руҳшуносликнинг қўлга киритган ютуқлари асосида, ишлаб чиқариш ва бошқаришда ғоят катта аҳамият касб этаётган эмоционал-психологик муаммоларга замонавий ёндашишни талаб қилмоқда. Демак, инсон табиатнинг олий мўжизаси, тарихий тараққиётининг ижтимоий маҳсули сифатида жамиятдаги асосий қадриятлардир. Ҳар қандай жамиятнинг ижтимоий одиллиги унда умуминсонийлик мезонига амал қилиниши, пировард натижада инсон қадрининг қай даражада эканлиги, шахснинг индивидуал қадриятларни намоён қилиши учун имкониятлар яратилганлиги билан боғлиқ. Ҳар қандай киши ўз қадриятлари, уларнинг турли шаклда намоён бўлиши натижасида бошқалар ва жамият учун қадрлидир. Инсон нафақат қадриятлар дунёси, балки ўз қадри ва унинг намоён бўлиши учун ҳам масъулдир. Бу масъуллик эса ўз навбатида унинг қадрини шакллантирадиган асосий мезонлардан бири бўлиб ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. И.А.Каримов Бунёдкорлик йўлидан. 4–жилд. Ўзбекистон, 1996. 2. А. Чориев. Инсон фалсафаси.// Мустақил шахс. Т. Минор. 2002. 3. Э. Юсупов. Инсон камолотининг маънавий асослари. Т. Унв. 1998. 4. Б. Ражабова . Қалб ва қадрият. Т.Фан, 2002. 5. М. Усмонов. Яхши фазилат инсонга зийнат. 6. А. Комилов. Тасаввуф ёки комил инсон аҳлоқи. Т.: Ёзувчи, 1996. 7. И. Каримов. Маънавият фалсафасива ҳаёт. Т.: Фан, 2001. 8. Г. Тиллаева. Ижтимоий ҳимоя-долзарб масалалар. // Фалсафа ва ҳуқуқ, 2007 №2, 30-бет.

Похожие

Инсон. Шахс

Инсон биоижтимоий мавжудот

Фалсафада инсон муаммоси

Инсон ва жамият фалсафаси

Фалсафий антропология. Инсон фалсафаси