Фалсафий антропология. Инсон фалсафаси - Философия - Рефераты

Фалсафий антропология. Инсон фалсафаси

Загружено в:

09.01.2023

Скачано:

0

Размер:

34.3115234375 KB

Фалсафий антропология. Инсон фалсафаси Режа: 1. Инсон — Яратганнинг мўъжизаси, фалсафанинг бош мавзуси. 3. Инсон табиати ва мохияти. Инсон онгли мавжудот. 4. Инсон, шахс ва индивид тушунчалари. 2. Инсон ҳақидаги қарашлар ранг-баранглиги. Инсоннинг жамиятдаги ўрни. Ўзбекистон мустақиллиги ва инсоннинг қадр-қиммати. Ислохотлардан мақсад — инсон, унинг фаровонлиги ва бахт- саодати. 5. Инсон муаммосини ўрганишнинг тарбиявий зарурияти ва аҳамияти.

Инсон — Яратганнинг мўъжизаси, фалсафанинг бош мавзуси. Инсон муаммоси фалсафанинг азалий мавзуларидан биридир. Одам зотининг дунёга келиши, бошқа жонзотлардан фарқи, табиат ва жамиятдаги ўрни, инсоний фазилатлари, шахсий ҳусусиятлари тўғрисидаги масалалар ҳамма давр файласуфларининг диққат марказида турган. Фан соҳасида одамнинг жисмоний тузилиши, табиий-биологик хусусиятларини ўрганиш ҳамон давом этмоқда. Ижтимоий фанларда эса шахс камолоти, ижтимоий, маънавий қиёфаси билан боғлиқ жиҳатлари тадқиқ қилинмоқда. Хуллас, одамзод учун ўзи ва ўзига ўхшаган бошқа кишилар, уларнинг хусусиятлари, жамиятдаги ўрни, қадри, ўтмиши ва келажаги билан боғлиқ муаммолар азал-азалдан энг асосий тадқиқот ва кузатиш объекти бўлиб келмоқда. Суқротнинг «Ўзлигингни англа», «Ўзингни билсанг, оламни биласан» деган хикматли сўзлари ҳар бир тарихий даврда янгича аҳамият касб этади. Инсонда бутун олам ва жамиятнинг мохияти мужассамлашгандир. Улуғ мутасаввуф Абдулхолиқ Ғиждувоний инсонни «кичик олам» деб ҳисоблаган. Фалсафада бахс юритиладиган барча масалалар инсон муаммосига бевосита дахлдордир. Умуман олганда, инсонга дахлдор бўлмаса, унга фойда келтирмаса, жамиятнинг оқирини енгил қилмаса, ундай фаннинг кераги бормикан? Шу маънода, инсон, аввалло, ўзи учун зарур бўлган фанларни, илмлар ва билимлар тизимини яратган. Бу борада "Одам","инсон", "шахс" тушунчалари ыщлланилади ва уларни кундалик ҳаётда қарийиб бир хил маънода ишлатиш ҳоллари учрайди. Аммо улар орасида илмий жиҳатдан муайян фарқлар ҳам йўқ эмас. "Одам" тушунчаси - биологик ва ижтимоий жиҳатларни ўзида мужассамлаштирадиган тирик жонзотга, - одам зотига, - нисбатан ишлатилади. Одам зотини бошқа жонзотлардан фарқ қилувчи энг муҳим белгилари онг, ахлоқ, хулқ, билим, ижтимоий меҳнат қила олиш қобилияти ва бошқалардир. "Инсон" тушунчаси эса одам зотини муайян даражадаги ижтимоий ҳусусиятлар ва жиҳатларни ўзлаштириб олганлиги билан боғлиқ камолот даражасини ифодалайди. Ижтимоийлик - "шахс" тушунчаси учун

ҳам асосий ҳусусиятдир, аммо бунда ижтимоий жиҳатдан маънавий-ахлоқий камолотга етганлик тушунилади. Илмий адабиётларда иисон ва шахсга нисбатан ранг-баранг таърифларни, турли хил талқинларни учратиш мумкин «Инсон» тушунчаси ва унинг фалсафий талқини. Инсон - аввало тирикликнинг энг олий мўъжизаси, бошқа жонзотлардан ажралиб турувчи ижтимоий мавжудот сифатида, табиий-тарихий қадриятдир. Инсонни онтология /грекча - борлиқ, назария, таълимот/ ва антропология /грекча- инсон, таълимот/ нуктаи назаридан, яъни инсонни борлиқнинг бир қисми сифатида талқин қилиш /онтология/ ва уни вужудга келиши, ижтимоий хусусиятларининг шаклланиши билан боғлик тадқиқотлар /антропология/ ҳамон давом этмоқда. Инсон - тарихий тараққиёт жараёнида турли хислатлар, сифатлар ва хусусиятларга эга бўлган, маънавий-ахлоқий жиҳатларни қиёфасида акс эттирган ижтимоий мавжудот сифатида жамиятдаги асосий қадриятдир. Шу билан бирга у оламга ижтимоий муносабатда бўлиш, одамлар билан муомала ва алоқага киришиш, меҳнат қилиш асосида моддий ва маданий бойликларни вужудга келтириш, тафаккури, ҳистуйғулари, фикрларини тили воситаси да ифодалаш каби хусусиятларга эга бўлган - умумижтимоий вужуд ҳамдир. Инсон жамиятсиз яшайолмаганидек, жамият ҳам инсонсиз мавжуд бўлмайди. Ҳар қандай жамият ўзини ташкил қилиб турган кишилар фаолияти, ўзаро муаосабати ва умргузаронлиги билан тирикдир. Шу маънода инсон - ҳар қандай жамият бор бўлишини таъминлаб турадаган асосий ижтимоий элементдир. Бундай таъминлаб туриш инсонни индивидуал - шахсий иштироки орқали, яъни бирор гуруҳ, қатлам, синф, қавм, элат, халқ ёки миллат доирасидаги фаолияти, оила ва турмушдаги ҳатти-ҳаракати, амалга оширган ишлари, яратган бойликлари, ўзига ва ўзгаларга нисбатан муносабати орқали намоён бўлади. Ҳозирги илмий адабиётларда инсоннинг табиий-ижтимоий борлиғи мавжудлиги тан олинади. Бу борада биологик ёндашув инсоний муносабатлар меъёрларининг эволюцион-биологик асосларига эътибор

қаратади. Унга кўра одамзотининг шахсга айланиши, ўз қадрини ва ўзгалар қадрини англаш жараёни узоқ йиллар давом этади. Дастлаб, норасида гўдак учун Она кўкраги, сути, алласи энг буюк қадрият бўлса, она кўлидан тушган, одимлар Она кўкрагидан ажралган бола учун эса, аста-секин атроф-муҳит, ўзи яшаётган макон, ўзга кшшлар ва ўзи ҳам қадриятга айланиб боради. Бу даврда у ўз шахсий эҳтиёжи ва мақсадларини ўзига хос қадрият кўзгуси орқади кўради, ўзига керакли ва зарур нарсаларни муҳайё қилишларини кўпроқ хоҳлайдиган, талаб қиладиган бўлиб қолади. Болалар ҳаётини кўпгина тадқиқотчилари камолотнинг бу муҳим даврида /3-6 ёш/ ўз қадрини ошириш ва шахсини кўпроқ севиш /болалик эгоизми/ мавжуд бўлиишни таъминлайдилар. Албатта инсон илк болалик даврида қолиб кетмайди, ота-она, қариндошуруғ, дастлабки ўқитувчилар уни қадриятлар мезонини англашида муҳим ўрин тутади, шу тариқа инсон камолот сари боради. Бу жараёнда етук шахсга айланиш имконияти бўлган одамзод наслининг ҳар бир вакили оилавий, маънавийахлоқий, миллий, ижтимоий қадриятлар таъсиарида тарбияланади, шу билан бирга, шахсий жиҳатлари,қадрланадиган сифатлари ва хусусиятлари камолотга етиб боради. Бу жараёнда шахснинг ўзи ҳам ижтимоий қадрият сифатида шаклланиб, ўз қадрини намоён қилиб боради. Инсон табиати билан боғлиқ бу жараённи социал ёндашув тарафдорлари ижтимоий аҳамиятга молик сабаблар билан тушунтиради ва инсоннинг ижтимоий функционер, «қандайдир генлар»га эътибор бермасдан фойдаланиш мумкин бўлган давлат машинаси унсури сифатидаги образини яратади. «Инсон барча ижтимоий муносабатлар мажмуидир», деган шиор айнан ижтимоийлик инсон ҳаёти субстанцияси, негизини ташкил этишини тушуниш имконини беради. Ҳозир Ғарб адабиётларида «mind - bodi» (ақл – тана), «nature - nurture» (табиат – тарбия) муаммоси муҳокама қилинмоқда. Аммо асосий муаммо кўрсатиб ўтилган моҳиятларни муфассаллаштиришда эмас, балки инсоннинг ягона образини яратишдадир. Бу эса ижтимоий-гуманитар ва табиий-илмий

соҳалардаги билим ютуқларини ўзида мужассамлаштирган комплекс ёндашувни тақозо этади. Homo sapiens эволюцияси тўғрисида сўз юритганда, оддий биологик ёки ижтимоий мезонларга эмас, балки биологик-ижтимоий мезонларга суяниш лозим. Инсон онгли мавжудот. Бир замонлар файласуфларнинг устози Суқрот «Ўзингни билсанг, оламни биласан», – деган эди. Фалсафий ҳикматга айланиб кетган бу фикр ортида олам каби инсон ҳам сиру синоатларга бой, у ўзини билиш орқали олам мохиятини англашга йўл очиши мумкин, деган ғоя ётибди. Шу маънода, инсон ўзини ташқи оламдан ажратиб, алохида бир мўъжиза ва тадқиқот мавзуи сифатида ўрганишга ҳаракат қила бошлаган пайтдан буён уни ўйлантириб келаётган муаммолардан бири онгнинг мохияти, тафаккурнинг келиб чиқиши масаласидир. Шу нуқтаи назардан қараганда, онгнинг табиатини англаш масаласи – энг қадимий фалсафий масалалардан бири, дейиш мумкин. Гарчанд онг ва унинг турли хусусиятлари инсонга хос ходиса сифатида психология, адабиёт, социология каби фанларнинг тадқиқот мавзуи доирасига кирган бўлса-да, онгнинг мохияти, унинг турли кўринишлари ўртасидаги муносабат каби масалаларни ўрганиш билан айнан фалсафа шуқулланади. Онгнинг мохияти масаласи энг қадимий муаммолардан бири экан, уни англаш жараёнида турли хил жавоблар бўлганлиги табиий. Бу саволга энг қадимий жавоб диний ва мифологик қарашлар доирасида берилган. Онгни диний тушуниш уни илохий ходиса, Худо яратган мўъжиза тарзида талқин қилишга асосланади. Кўпгина динларда инсон онги Худонинг, буюк илохий ақлнинг миттигина акс этиши, унинг намоён бўлиш шакли тарзида тавсифланади. Бундай қарашларнинг илдизи жуда қадимий бўлса-да, улар ҳамон ўзининг кўплаб тарафдорларига эга. Зеро, у олам ва одамнинг яратилганлиги масаласи билан бевосита боқлиқдир. Кимда-ким олам ва одам яратилганлигини тан олар экан, онг ҳам яратганнинг қудрати эканлигини тан олиши табиий. Барча динлар каби ислом динида ҳам ана

шундай қараш эътироф этилади ва онг, тафаккур Яратганнинг инсонга инъоми, илоҳий мўжизалар сифатида тавсифланади. Бундай қарашлардан фарқ қиладиган ва онг муайян моддийликнинг мияда акс этиши деб тушунишда, унинг мохияти инсон танаси фаолияти билан боғлаб талқин этилади. Бундай қарашлар ҳам қадимий илдизларга эга. XVIII асрга келиб онгни бевосита инсон мияси фаолияти билан боқлашга ҳаракат қилган қарашлар ҳам шаклланди. Айни пайтда материалистик йўналиш номини олган бундай ёндашувлар доирасида онгнинг мохиятини бузиб талқин қилиш холлари ҳам пайдо бўлган. Фалсафа тарихида «Вульгар материализм» деб ном олган оқим намояндаларининг қарашлари бунга мисол бўла олади. Уларнинг фикрича, худди жигар сафро ишлаб чиқаргани каби, мия ҳам онгни ишлаб чиқаради. Бундай ёндашув натижасида онг маънавий эмас, балки моддий ходиса, деган хулоса чиқади. Вахоланки, сафрони кўриш мумкин, аммо онгни кўриб ҳам, ушлаб ҳам, ўлчаб ҳам бўлмайди. Моддийликка асосланган қарашларга кўра, о нг инъикоснинг олий шаклидир. Хўш, инъикос деганда нима тушунилади. Инъикос муайян таъсир натижасида пайдо бўлади. Бунинг учун эса, хеч бўлмаганда, иккита нарса, жонзотлар, яъни объектлар бўлиши ва улар ўртасида ўзаро таъсир содир бўлиши лозим. Энг умумий маънода, ҳар қандай нарсаларнинг у билан таъсирлашувда бўлган бошқа нарсаларнинг таъсирини муайян тарзда акс эттириши билан боқлиқ хоссасига инъикос дейилади. Шу маънода инъикос ҳамма жойда мавжуд. Айни пайтда ҳар бир холатда у ўзига хос хусусиятга эгадир. Чунончи, нотирик табиатдаги инъикос билан тирик табиатдаги инъикос бир-биридан тубдан фарқ қилади. Нотирик табиатда инъикос оддийлиги билан ажралиб турса, тирик табиатда у мураккаб ҳарактер касб этади. Шу билан бирга, нотирик табиатда инъикос пассивлиги, тирик табиатда эса, фаоллиги билан ажралиб туради. Тирик табиатда инъикос ташқи таъсир натижаларидан фаол фойдаланишни келтириб чиқарувчи ахборотли инъикос шаклини олади. Айни пайтда ахборотли инъикоснинг ўзи

тирик табиатнинг ҳар бир даражасида янада мураккаблашиб, ўзига хослик касб этади. Мана шундай мураккаблашув жараёни психик инъикоснинг шаклланишига замин яратди. Айнан психик инъикос даражасида воқеликка актив муносабат ҳам шаклланади, инъикоснинг илгарилаб боришидан эса, ўз навбатида, унинг ўзига хос, юқори шакли бўлган онгнинг пайдо бўлишига имконият яратди. Одатий онг ҳаётий тажриба асосида вужудга келган оддий хулосалар, қарашлар мажмуидан иборат бўлиб, кишиларнинг кундалик ҳаётидаги воқеаларни акс эттиради ва ривожланади. Унинг сохиблари – субъектлари алохида олинган шахсларнинг ҳаётий тажрибаси, қизиқишлари, қобилиятлари, билимлари, ҳаётда эгалланган мавқелари хеч қачон бир хил бўлмайди. Одатий онгда назарий билимларга далил ва асос бўлиб хизмат қиладиган элементлар бўлади. Олимлар, санъаткорлар турли назариялар, бадиий образлар яратишда ҳаётий-кундалик онгга асосланадилар, ундан маънавий озиқ оладилар. Одатий онгда халқ донишмандлиги, анъана ва урф-одатлар, кундалик турмуш қоида ва талаблари, табиат хақидаги билимлар, шунингдек турли уйдирмалар, нотўқри қарашлар ҳам ўз ифодасини топади. Кўп асрлик ҳаётий тажрибани ихчам шаклда ўзида мужассамлаштирган халқ мақоллари бунга мисол бўла олади. Одатий онг соф холда учрамайди. Чунки, инсон фарзанди мурқаклик давриданоқ ўз атрофидагилар, сўнгра китоблар, таълим тизими ёрдамида инсон заковати эришган илмий билимларни ҳам ўзлаштиришга киришади. Бошқача айтганда, содир бўлаётган воқеаларга нафақат ўз тажрибаси, балки илмий билимлар нуқтаи назаридан ҳам баҳо бера бошлайди, назарий онг таъсирида бўлади. Хўш, назарий онг деганда нимани тушуниш керак? Назарий онг деганда назариётчилар, олимлар ишлаб чиққан назарий қарашлар ва илмий билимлар тизими тушунилади. Одатий онгдан фарқли ўлароқ назарий онг ўзгарувчан ҳарактерга эга. Бу ўзгарувчанлик илмий

билимларнинг шиддатли ривожланиши, воқелик хақидаги билимларнинг доимий чуқурлашиб ва кенгайиб бориши билан белгиланади. Шунингдек, одатий онгга воқеаларнинг ташқи томонини ифодалаш хос бўлса, назарий онг воқеаларнинг мохиятини, ривожланиш қонуниятларини акс эттиради. Шунинг учун ҳам у одатий онгга фаол таъсир қила олади ва кундалик тажриба асосида хосил қилинган билимларни саралашга ёрдам беради. Ушбулардан хулоса шуки, онг ва тафаккур инсонга олам ва одам, воқеа ва ҳодисалар сирларини билиш, улар билан боғлиқ тушунча ва томойиллар, қонунлар ва ўзига хос жиҳатлар, масала ва муаммоларни англаш, бу ёруғ дунёда мазмунли ҳаёт кечириш учун ато этилган. Инсоннинг биологик ва ижтимоий табиати ҳақидаги фалсафий асарларда жинс, жинсий муносабатлар, эркак ва аёл ўртасидаги фарқ, авлодлар ўртасидаги муносабатлар, ўлим муаммолари деярли ёритилмаган. Ваҳоланки, инсоннинг реал ҳаёти – туғилиш ва ўлиш билан боғлиқ биологик вақт доираси билан чегараланган. Мазкур чегараларда ҳаёт континуал ва авлодлар ўртасидаги муносабатларга ҳам, жинслар ўртасидаги муносабатларга ҳам боғлиқ бўлган ўзгаришларга тўла. Ҳозирги замон фалсафаси ва фани инсонни ўрганишда унинг яхлит ижтимоий-биологик мавжудот сифатидаги талқинидан келиб чиқади. Инсон ва унинг қобилияти муаммоси шунинг учун ҳам алоҳида ўрин эгаллайдики, табиий илмий билимнинг бу муаммони ўрганиш имкониятлари анча чекланган. Фалсафий ва ижтимоий билим ҳам инсонни мукаммал билишни даъво қила олмайди. Демак, бунда комплекс ёндашувгагина умид қилиш мумкин. Бу ёндашув инсон табиатини тушунишнинг бутун рационалистик анъанаси ҳамда эзотерик тафаккур имкониятларидан фойдаланиш ҳисобига инсонни ўрганиш чегараларини анча кенгайтириш имконини беради. Ҳозирги замон фани инсон ҳодисасини ўрганишга табиатшунослик ва жамиятшуносликка оид билимлар синтези асосида ёндашишни таклиф қилади. Бунда инсон ижтимоий хулқ-атворининг ижтимоий-биологик

асосларини аниқлаш асосий муаммо ҳисобланади. Ҳозирги фанларда инсон ва олий ҳайвонлар хулқ-атвори ўртасидаги ўхшашликларнинг самаралилиги кенг муҳокама қилинмоқда. Ижтимоий биология дарвинизм принциплари ва тушунчалари, чунончи, табиий танланиш, эволюция жараёнини популяцион генетика қонуниятлари универсаллигининг адаптогенези сифатида тушунишни қабул қилиш зарурлигини қайд этмоқда. Инсонни билишнинг табиий-илмий методларига ён босиш инсоншуносликнинг биологияга боғланиб қолишига олиб келиши мумкин. Табиий фанлар соҳасида эришилган ютуқларга эътиборсизлик эса инсонни реал ўрганишда унча фойдали бўлмаган абстракт ва спекулятив моделларнинг тузилишига олиб келади. Инсон ҳақидаги фикрлар инсон табиати ва моҳиятини фарқлаш зарур, деган хулосага олиб келган. Бу ерда аниқ чегара бўлиши мумкин эмас, чунки инсон доим олам жумбоғи, унинг очилмаган сири бўлиб келмоқда. Лекин, шунга қарамай, фанда инсон қобилияти ва сифатлари мажмуини унинг табиати билан боғлаб ўрганиш қабул қилинган. Ақллилик, муомала қилиш ва ижтимоий ҳаёт кечириш қобилияти инсоннинг асосий хусусиятлари ҳисобланади. Инсон моҳияти эса, ўз табиатининг теран ўзаги, фақат «инсонгагина хос бўлган» жиҳатлар ёки инсонни олий ҳайвондан фарқлаш имконини берувчи сифатлар билан боғлиқ. Инсон моҳияти нимада, деган саволга мутафаккурлар ҳар хил жавоб беради. «Инсон моҳияти айрим индивидга хос бўлган мавҳум нарса эмас. Амалда у барча ижтимоий муносабатлар мажмуидир», деган таъриф инсоннинг ижтимоийлигини одамзотнинг энг муҳим ва асосий негизи сифатида қайд этади. Бу ёндашув бутун инсониятнинг ягона теран моҳияти ва аниқ қайд этиладиган инсон табиати мавжудлигини инкор этувчи фалсафий антропологик релятивизмнинг амалдаги муқобилидир. Инсон ҳақида оддий одамлар орасида сўз юритилганида, одатда, моҳият – туғма, шахсият – ўзлаштирилган сифат эканлиги қайд этилади.

Шахсиятдан фарқли ўлароқ, моҳиятни осонгина йўқотиш, ўзгартириш ёки бузиш мумкин эмас. Шарт-шароитларни ўзгартириш орқали шахсиятни деярли тўлиқ ўзгартириш мумкин. Шахсият йўқолиши ёки ўзгариши мумкин. Моҳият инсон жисмоний ва ақлий ҳолатининг негизи ҳисобланади. Шахсият ўзлаштирилган сифатлардан ташкил топади. Шахснинг шаклланишида имитация – тақлид йўли ва тасаввур муҳим аҳамиятга эга. Моҳият шахсиятдан устун бўлса, одам ўзи учун фойдали нарсаларни афзал кўради, шахсият моҳиятдан устун бўлган ҳолда эса ўзи учун зарарли нарсаларни афзал билади, деган ғайриоддий ёндашув ҳам мавжуд. “Инсон” тушунчасининг талқинлари. Дунё марказига инсонни қўювчи ёндашув доимо антропоцентристик ёндашув деб аталган. Қадимги софист Протагорнинг. «Инсон барча нарсаларнинг мезони», деган машҳур ибораси антропоцентризмнинг аниқ ифодасидир. Бунда жонсиз ва жонли табиатнинг ўзаро таъсири инсон меъёрлари, идеал ҳамда даъволари нуқтаи назаридан қаралади. Инсон дунёнинг асосий ва энг катта бойлиги саналади. Аммо инсонни билиш соҳасида антропоцентризмдан ташқари бошқа ёндашувларга ҳам дуч келиш мумкин. Табиатни ҳамма нарсадан устун қўювчи натуралистик ёндашув – табиий центризм ва у билан узвий боғлиқ бўлган натурализм принципи шулар жумласидан. Бу ерда, инсон – табиат фарзанди. Унинг барча хато ва камчиликлари бошқа ҳар қандай табиий жараёнлар сингари ўринли ҳамда табиий. Космоцентризм – космоснинг ҳамма нарсани, шу жумладан, инсоннинг моҳияти ва табиатини ҳам белгиловчи таъсирига ишора қилувчи дунёқараш, ҳисобланади. Тарихий-цивилизацион жараёнда теоцентризм таълимоти ҳам муҳим роль ўйнаган. У олий, ғайритабиий мавжудотни дунёнинг асосий ва энг муҳим омили деб эълон қилган. Бу борада тарихда жуда чиройли, эзгу ниятли ва кучли одамлар яшаган Атлантида ҳақида ўта жозибали афсона мавжуд. Бу афсонада айтилишича, Атлантида жаннатмакон бир жой бўлган, унда одамлар бахтиёр яшар эканлар. Афсуски, атлантларнинг ҳар бири ўзини ўйлаб, ўз фаровонлиги ҳақида қайғуриб, ўзлаштирган билимларидан шахсий

мақсаддагина фойдаланиб, оламда инсондан улуғроқ жонзот йўқ ва ҳар ким ўзига ўзи қонун, деб ҳисоблай бошлагач, Атлантида инқирозга юз тутган эмиш. Платон бу идеал давлатга Атлантика океанидан географик ўрин ва тарихдан муайян вақт берди – у 11500 йил олдин мавжуд бўлганини қайд этади. Платон 70 ёшга тўлгач, Атлантида ҳақидаги афсонани эслаш фурсати етди. «Тимей» ва «Критий» диалогларида Атлантида тарихи ҳикоя қилинади. Платон ўз бобоси Тимейдан, Тимей – отасининг Солон исмли яқин дўстидан, Солон эса – давлат ишлари билан Мисрда бўлган пайтида шу ерлик коҳиндан эшитган ривоят тўғрисида сўз юритилади: «Тўққиз минг йил муқаддам сизлар Геракл устунлари (Гибралтар бўғози) деб атайдиган бўғоз ортида Атлантида деган катта орол бўлган. Бу оролда қиролларнинг қудратли ва ажойиб сулоласи юзага келган. Бу сулола жуда кўп мамлакатларни ўзига бўйсундиришга ҳаракат қилган. Аммо бир нечта кучли зилзилалар бу оролни қисмларга бўлиб ташлаган, кейинчалик у сув остида қолган ва бутунлай йўқ бўлган». «Критий» диалоги манзарани қуйидагича тўлдириш имконини беради. Худолар Ерни ўзаро бўлиб олганларида, донишмандлик илоҳаси Афинага Греция, Атлантида денгиз худоси Посейдонга теккан. Посейдон оролда яшайдиган Клейто исмли қизни севиб қолган. Клейто унга ўнта ўғил туғиб берган. Бу ўғилларнинг ҳар бири кейинчалик оролнинг ўз қисмида ҳокимлик қилган ва фақат олий ҳукмдор Атлас ёки юнонча Атлантга бўйсунган. Атлантида аҳолиси юксак ахлоқий меъёрларни асрлар давомида сақлаб келган. Лекин вақт ўтиши билан улар жуда иззатталаб ва очкўз бўлиб қолганлар. Шунда Зевс уларни жазолашга қарор қилган ва оролни сувга ғарқ қилган. Атлантида ҳақидаги афсона катта маънавий мазмунга эга. У ахлоқий нопокликдан сақланишга чақиради, айни вақтда, инсон ўз миллатдошлари ва бутун дунё тақдири учун масъул экани ҳақида огоҳлантиради.

Ҳозирги адабиётларда космос тафаккури ёки космик ақлни англатувчи теокосмизм атамасига ҳам дуч келиш мумкин. Баъзан инсон, умуман, инсоният ривожланишининг янги даражаси зарурлигини асослаш учун айни шу космик ақлга мурожаат қилиш талаб этилади. Олий космик ақл фаоллик, чексиз ҳаракат ва ривожланишнинг бош негизи сифатида қабул қилинади. Социоцентризм таълимоти маданий-цивилизацион омилларга суянади. Бу ерда инсон ўзи яшайдиган ижтимоий-маданий муҳит маҳсули сифатида намоён бўлади. Социоцентризмга энг яқин тушунча сифатида амал қилувчи культуроцентризм инсон маданият мазмуни орқали ўз маъносини касб этади, деган тезисни ҳимоя қилади. Антропоцентризмнинг зидди – инсонга геологик кучлардан бири сифатида қарайдиган ёндашув дезантропоцентризм деб аталади. Ҳозирда анча машҳур бўлган бу ёндашув инсонни унинг устун мавқеи ва ўрнидан маҳрум этади, ҳеч нарса билан чекланмаган ўзбошимчалик оқибатлари ҳақида ўйлашга мажбур қилади. Инсонни ўзи яратган технократик, сунъий дунё билан универсал эволюцион ривожланишга боғлашдан иборат бўлган масала коэволюция муаммоси сифатида намоён бўлди. Фалсафий қизиқишлари марказида табиат ва инсон моҳияти тўғрисидаги масала турувчи фан «Фалсафий антропология» деб аталади. У экзистенция ғояларига қараб мўлжал олувчи файласуфларнинг фикр- мулоҳазаларига жуда бой. Антропологик ёндашув инсон борлиғининг ўзига хос хусусиятларини аниқлайди, инсоннинг экзистенциал таҳлили билан шуғулланади. «Экзистенция» тушунчаси тадқиқотчининг фикрини, аввало, инсон қилмишлари ва азобуқубатларида намоён бўлувчи инсон ҳамда дунё алоқаларини излаш, аниқлаш томонга йўналтиради. Ҳозирги замон Ғарб фалсафасининг йўналиши сифатидаги фалсафий антропология дастлаб немис файласуфи ва социологи М.Шелер (1874-1928) асарларида ишлаб чиқилган ва германиялик файласуф Х.Плеснер (1892-

1985), немис мутафаккури А.Гелен (1904-1976) асарларида ривожлантирилган. Шахсни умумбашарий ривожланишнинг асосий мазмуни деб эълон қилувчи персонализм уни ўрганишга нисбатан анча мураккаб ёндашувларни таклиф қилади. Шахс ўз моҳиятини муқаррар тарзда ўзидан ташқарида кўради, бу –экстериоризация, у теран ички меъёр ва мўлжаллардан озиқланади, бу – интериоризация. Ниҳоят, шахс ўз реал эмпирик мавжудлигининг тор чегараларидан ўтиб, олий қадриятлар: ҳақиқат, эзгулик ва гўзаликка интилади, бу –трансценденция. Экзистенциализм инсонни илмий методлар ёрдамида билиб бўлмаслиги ҳақидаги ғояни қаттиқ ҳимоя қилади. Биринчи ва Иккинчи жаҳон урушлари оралиғидаги даврда Европа цивилизациясида инсонпарварликнинг тақчиллиги фанга бўлган ишончнинг йўқолишига олиб келди. Инсоннинг ҳақиқий мавжудлиги, яъни экзистенция унинг объект тарзидаги ҳақиқий борлиғига тенг эмас. Атамалар, тушунча ва абстракциялар билишнинг илмий объективлигини инсоннинг ҳақиқий борлиғидан узоқлаштиради. Инсон доим ҳаётида муайян йўлни танлаш ҳолатида бўлади, у ўзликни англаш йўлида кўп карра ўзгаради. Экзистенциализм асосчиси С.Кьеркегор анъанавий фандан воз кечиб, ҳақиқий экзистенция сари юксалишнинг анча изчил уч босқичли назариясини таклиф қилди. Ташқи борлиқни аниқлаш билан боғлиқ биринчи – эстетик босқичда лаззатланишга интилиш етакчилик қилади. Иккинчи – ахлоқий босқичда бурч ҳисси ва ахлоқ қонуни меъёрлари ҳукм суради. Учинчи – диний босқичда онгли равишда қабул қилинган азоб-уқубат мавжудлик принципи ҳисобланади. Бу ўз кечинмаларини хаёлдан ўтказиш борлиқнинг янги «трансцендент» мезонини тушуниб етиш имконини беради. Юқоридаги қарашлар инсон мавзуининг ниҳоятда серқирра эканини, у билан боғлиқ муаммоларга нисбатан ранг-баранг ёндашувлар мавжудлигини яққол намоён қилади. Бу эса, ўз навбатида, нафақат ҳозирги даврда, балки келажакда ҳам инсон билан боғлиқ муаммолар фалсафанинг асосий масалаларидан бири бўлиб қолаверишини кўрсатади.

Турли замонларда мутафаккурлар инсонни турлича таърифлаганлар. Homosapiens- ”ақл-идрокли одам”- энг кўп қўлланиладиган таъриф. Animalrationale – “оқил ҳайвон” таърифи К.Линнейнинг зоологик таснифида келтирилган; atoolmakinganimal - «қурол ясовчи ҳайвон» - Франклин таклиф қилган таъриф; - Animalsymbolicum – «рамзий ҳайвон сифатидаги одам» Кассирер чиқарган хулоса. Кьеркегор ғояларини қуйидагича талқин қилиш мумкин: «инсон - танлаш қобилиятига эга жонзот», Ницше инсонни ваъда беришга қодир, бизни ахлоқ қоидалари дунёсига олиб кирувчи жонзот сифатида таърифлаган. Руссо «Фикрловчи инсон - йўлдан озган жонзот», деган. Инсон янгиликка интилувчи жонзотга тенглаштирилади. Баъзан унга ўз ҳаётига мутлақо аскетик ёндашишга қодир жонзот сифатида қаралади. М.Шелер фикрига кўра, инсон ҳақида фикр юритаётган ўқимишли европаликнинг онгида ғояларнинг уч доираси тўқнашади. Биринчиси – яҳудий ва христианларнинг Одам Ато ва Момо Ҳаво, яралиш, жаннат ва гуноҳга берилиш ҳақидаги анъанавий тасаввурлари доираси. Иккинчиси – қадимги юнонларнинг инсонни инсон қилган нарса унинг ақли, нутқи ва оқиллигидир, деган тасаввурлари доираси. Учинчиси – ҳозирги табиатшуносликнинг инсон Ер ривожланишининг анча кечки маҳсули, ўзидан олдин ҳайвонот дунёсида мавжуд бўлган шакллардан энергия ва қобилиятлари бирикувининг мураккаблик даражаси билангина фарқ қилувчи жонзот, деган ёндашувлари доираси. Айтиб ўтилган ва бошқа шунга ўхшаш таърифлар инсоннинг умумий образини яратади. Шунга қарамай, инсон барча замонлар ва халқларда дунёнинг энг буюк сири бўлиб қолаётир. Бу таърифларни фалсафа тарихида инсоннинг мавжудлиги ягона ишончли далил асосида аниқланган даврда дунёга келган таърифлар билан тенглаштириш мумкин. Масалан, Ф.Декартнинг «Cogitoergosum» - “фикрлаяпман, демак, мавжудман” ёки Ж.Берклининг «Мавжуд бўлиш - идрок этилиш демак», Мен де Бираннинг «Voloergosum» - «Хоҳлаяпман, демак, мавжудман», А.Камюнинг «Исён қиляпман, демак, яшаяпман» каби фикрлари ҳам инсон табиати ва

моҳиятининг янги-янги қирраларини намоён этади. Бунга Ф.Ницше инсоннинг бош ғояси деб эълон қилган ҳокимиятга интилишни ёки З.Фрейд илгари сурган яширин жинсий майл - либидо ғоясини қўшиб, иқтисодий материализмнинг иқтисодий омили аҳамиятига эътибор қаратсак, фалсафий антропологиянинг муаммолар доираси аён бўлади. Ғоялар ва ёндашувларнинг бу антагонизмида инсон табиатининг бир хиллиги ҳамда ягоналиги намоён бўлмайди, балки янада мавҳумлашади. Инсоннинг ўзи унинг учун энг асосий муаммога айланади. Тана ва руҳ, яхшилик ва ёмонлик, ёруғлик ва зулмат инсоннинг азалий сири ва жумбоғини ечиш йўлидаги изланишларнинг моҳиятини белгилайди. Инсонни унинг муайян кўринишлари, фазилат ва камчиликлари нуқтаи назаридан тушуниб етиш, инсон тўғрисидаги масалани фалсафий ижоднинг бош масаласига айлантириш мутафаккирларнинг кўплаб авлодлари олдида турган муҳим вазифадир. Индивид ва индивидуаллик, инсон ва шахс. Индивидлик – бир нарса ҳақидаги тасаввур бўлса, ўз қиёфаси, дастхати, мезонларига эга бўлган, қонунга, бир хиллаштирувчи меъёрга бўйсунмайдиган, алоҳида таҳлилни тақозо этадиган нарса индивидуал ҳисобланади. Индивидуаллик ғояси ўзига хослик ва ўз номига эгалик руҳи билан суғорилади. Индивидуалликнинг рўёбга чиқиши – янги ва бетакрор нарсанинг туғилиши. Индивидуалликка у ўз иш қобилиятига қайтарувчи мавжудлик хос. Унда лозимлик андазасига бўйсуниш мажбурияти йўқ. «Мен» ўз-ўзи сифатида фаолдир. Инсоннинг эркинликка интилиши унинг ҳозирги талқинида ўзига хос тарзда сақланиб қолган. Инсоннинг эволюция «кванти» сифатидаги талқини таклиф қилинган. Бу инсон нафақат ўта фаол, балки анча номуайян жонзот эканлигини англатади. Инсон яшайдиган маънавий муҳит кенгайиши билан унинг қиёфаси ўзгариб боради. Инсон, рус «собор» фалсафаси анъаналарида қайд этилганидек, нафақат шахсий, балки умуминсоний ҳамдир. «Шахс» тушунчаси инсон ўз ҳаракатлари ва ҳиссиётларининг масъул субъекти сифатида амал қилиши мумкинлигини, у ўзи идрок этаётган

нарсаларни англаши ва ўз ташаббусларининг аҳамиятини тушунишини англатади. «Шахс» тушунчаси одатда икки хил маънода таърифланади. Биринчи маънода, шахс – инсон индивиди муносабатлар ва онгли фаолият субъекти сифатида намоён бўлади. Бунга лотинча persona атамаси мос келади. Иккинчи маъно, инсоннинг ижтимоий-психологик қиёфаси анча барқарор тарзда намоён бўлишини кўрсатади. Бу ўринда шахс индивидни тавсифловчи доимий ва муайян ижтимоий аҳамиятга молик жиҳатлар мажмуи сифатида амал қилади, ҳамиша эмпирик инсондан фарқ қилади, чунки у ўз қилмиши ва қарорларида ўзи қабул қилган муайян қадриятлар тизимига риоя этади. Шахс вербал жиҳатдан ҳам, объектив жиҳатдан ҳам моддийлашувчи қадриятлар тизимининг ташувчисидир. Шу боис шахс ўзини ўзи «яратиши», яъни идеал режа-мўлжалга мувофиқ, ўз ҳаётини йўлга қўйиши ва шарт-шароитларни муайян даражада ўзига бўйсундириши мумкин, деб ҳисобланади. Шахс доим ўзини ўзи намоён этишга интилади, у ўзгармас ва таниқлидир. Шу маънода, шахс тасодифий тарзда намоён бўлувчи сифатлар ва хусусиятлар мажмуи эмас, балки яхлит ва уйғун жонзот, деган фикр ўринли. Ҳозирги замон фалсафасининг йўналишларидан бири – персонализм шахсда кишилик тараққиётининг энг муҳим ютуғини ва унинг асосий маъносини кўради. Шахс дунёни ўзлаштирувчи ўзига хос бетакрор субъективликдир. У бутун вужуди билан баркамолликка интилади ва ҳар томонлама уйғун шахслар жамиятида яшашга ҳақлидир. Шахс кечинмалари муқаррар тарзда у қабул қилган қадриятлар билан белгиланади. Индивидга эса ҳаёт фаолиятининг инстинктив омиллари кўпроқ хосдир. М.Шелер индивиднинг бундай майллари қаторига очлик, жинсий майл ва ҳокимият инстинктини киритади. Аммо фаол инсон ҳаётининг ҳар бир ҳодисаси витал ва маънавий асослар бирлиги сифатида намоён бўлади. Индивид омма вакили сифатида амал қилади. Унинг ҳаммага ўхшашлиги унинг муқаррар хоссасидир. Бунда индивиднинг шахссизлашуви

шу қадар кучли бўлиши мумкинки, у ном ўрнига тартиб рақами ёки кўрсатиш олмоши билан «у, бу, бошқа» деб аталиши мумкин. Индустриал стандартлашган дунёда ижтимоий вазифа ва функциялар индивидуал хулқ- атворда йўл қўйиладиган хаттиҳаракатларни анча қаттиқ тартибга солади. Тизим қабул қилинган андазадан ҳар қандай тарзда четга чиқиш ҳоллари билан муроса қила олмаслигини очиқ-ойдин намойиш этади. Рақобатга асосланган бозор муносабатлари шароитида «ишлаб чиқариш – айирбошлаш – истеъмол» тизимига муккасидан кетган одам ўзи ҳам товарга – яхши нархга пуллаш мумкин бўлган ташқи сифатлар мажмуига айланади. Нарх баланд бўлиши учун эса қабул қилинган андазага риоя этиш ва Эрих Фромм таъбири билан айтганда, «чиройли ўрам»га эга, хушчақчақ, соғлом, иззатталаб ва фаол бўлиши керак. Буни бугунги спортчилар, айниқса машҳур футболчилар мисолида яққол кўриш мумкин. Шу нуқтаи назардан, Роналду, Месси, Неймар каби футболчиларнинг бир неча юз миллион долларга, бошқа фуиболчилларнинг эса бир неча ўн миллион долларга баҳоланиши бугунги кунда ҳеч кимни ажаблантирмайди. Хуллас, одамзот тарихида қачон «инсон», «шахс», «индивидуаллик» тушунчалари пайдо бўлгани баҳсли масаладир. Бу масаланинг Шарқ ва Ғарбда ўзига хос талқинлари мавжуд бўлиб, улар кўп ҳолларда инсонга хос муайян хусусиятни устувор деб билиш асосида шаклланган. Ушбу талқинларни ҳозирги замон нуқтаи назаридан ўрганиш инсон борлиғи масаласининг тарихи узоқ эканини, бугунги кунда ҳам унинг фалсафий назариялар учун қизиқарли эканини англаб олиш имконини беради. Экософия ва инсонни асраш муаммолари. Маълумки, инсон тана ва руҳдан иборат. Руҳ ва тананинг бир-бирини тақозо этиши, айни вақтда, бирбирини инкор этиши, ҳар сафар янги ва янги куч билан намоён бўлувчи зиддият сифатида, ўз ечимини фақатгина маънавий ва жисмоний бўлмаган бошқа бир нарса воситасида топишни тақозо этади. Шу маънода, ўз қобилиятини рўёбга чиқариш, ўзликни англаш ва асраш муаммоси доим

инсон экологиясининг бош муаммоси бўлиб келган. М.Монтень ўз вақтида «Дунёда энг муҳими ўзликни сақлашдир», деб бежиз ёзмаган. Бинобарин, биз ўз манфаатларимиз соҳасини ўрганишимизга қараб, асосан шахсий мўлжалларимиз чегарасидан четга чиқамиз ва ўзимиздан бошқа нарсаларни, бизни қуршаган муҳитни кўра бошлаймиз. Инсон экологияси тўғрисида сўз юритганда, инсон популяцияларининг реал турмуш тарзини ўрганишни назарда тутиш лозим. Бу ерда нафақат инсоннинг жисмонийлиги, у яшайдиган моддий муҳит, балки маънавият ҳам муҳим аҳамият касб этади. Замонавий фанларда бу борада «Экософия» атамаси қўлланмоқда. У янги атама бўлиб, шахс хулқ-атворини белгилайдиган ва унинг ўзлигини сақлаш хусусиятини таъминловчи шахсий қадриятлар мажмуи ҳамда шу асосдаги дунёқарашни англатади. Экософиянинг категориялар тизимига ўз қобилиятини рўёбга чиқариш ва қадриятлар тизимидан ташқари, ўз-ўзини тинимсиз ўрганиш ҳам киради. Унинг энг етук шаклини И.Кантнинг машҳур саволларида кўриш мумкин: «Инсон нима? Мен нимани билишим мумкин? Мен нимага умид қила оламан? Мен нима қилишим керак?» Булар умуминсоний муаммолар рўйхатига киритилган умумий оламшумул саволлардир. Аммо яшаш жараёнида вазиятга қараб муайян саволлар туғилиши ҳам мумкин. Инсон ҳар сафар ўз аҳамиятини теран ҳис этганида муайян қобилиятларини фаоллаштиради. Инсон моҳияти бефарқлик ҳолатида бўлганида (инсон кўпинча бу ҳолатни ўзи хоҳлаган ҳолат сифатида қабул қилади), онгнинг барча имкониятидан фойдаланилмайди. Ҳар қандай танглик ёки мушкул муаммо соат бонги сифатида янграб, одамни мудроқ уйқудан уйғотади. Инсоннинг «ухлаб ётган» психик қобилиятларини «уйғотиш» муҳим вазифа. Кўпгина одамлар шу асосда «ўз ичидаги хира тортган чироқни қайта ва ёрқинроқ ёқишни ўрганади». Ўз қобилиятларини мумкин қадар

кенгайтириш учун зарур даражасига эриша олмаслик инсоннинг асосий муаммоси ҳисобланади. Инсон эволюцияси муаммоси унинг қобилиятларини кенгайтириш ва ахлоқий қадриятларини такомиллаштириш соҳасига татбиқан ҳал қилинади. Инсон ўз ички бирлиги, доимий эгасини англаб етиши лозим. Эволюция йўлидаги биринчи қадам – ўз-ўзини ўрганиш. Бунда салбий эмоцияларга қарши курашиш муҳим аҳамият касб этади. Зеро, токи инсонда салбий эмоциялар мавжуд экан, унинг бирлиги, онги, иродаси ривожлана олмайди. Ўз-ўзини ривожлантириш учун инсон ўзини кузатишни, ўзининг фойдали ва зарарли жиҳатларини фарқлашни ўрганиши лозим. Шахсда юзага келувчи қизиқишлар, худди магнетик марказ каби, инсоннинг ривожланишини йўлга солади ва назорат Хуллас, одам зотининг она заминдаги ҳаёти, инсон умри, унинг маъноси, шахс камолоти билан боғлиқ масалалар тавсифи ва уларга нисбатан ёндашувлар хилма-хиллиги давом этмоқда. Инсоннинг имкониятлари, қобилиятлари ва қатор сифатлари тўғрисида янги қарашлар пайдо бўлмокда. Лекин бир нарса аниқки, ҳалигача ҳеч ким бу масалаларда нима асл ҳақиқат, нима иккиламчи, ниманинг аҳамияти бошқасиникидан кўп ёки камлиги ҳақида мутлақ тўғри ва ҳамма тан оладиган хулосага эриша олгани йўқ. Балки бунинг иложи ҳам йўқдир ва бундай ҳақиқат керак ҳам эмасдир. Агар бундай ҳақиқатларга эришилса доимо янгиликка, кашфиётларга интиладиган инсон учун бу дунёнинг қизиғи ҳам қолмаслиги мумкин. Бу эса одам зоти мавжуд экан унинг учун ўзи ва бошқа одамлар, уларнинг ҳаёти, фаолияти, инсонлар орасидаги муносабатлар, алоқалар, шахснинг оламдаги ва жамиятдаги ўрни билан боғлиқ масалалар азалдан то абадгача мавжуд ва долзарб бўлиб қолаверишидан далолат беради. Истиқлол ва инсон камолоти. Мустақиллик йилларида инсон табиатини чуқурроқ ўрганиш ва ундаги салбий майлларни бартараф этишга ёрдам берадиган фалсафий қарашларга эхтиёж вужудга келди. Шуни таъкидлаш жоизки, айрим кишилар миллат, Ватан, халқ манфаатларига зид

равишда жамиятдаги мавжуд қонун-қоида ва меъёрларни поймол этиб, кўпроқ қаразли мақсадларини амалга оширишга ва турли ихтилофларни келтириб чиқаришга ҳаракат қилади. Шундай ниятлар йўлида хатто жиноий гуруҳларга бирлашадилар, жамият тараққиёти учун муҳим аҳамиятга эга бўлган давлат дастурларини амалга оширишга тўсқинлик қиладилар. Шунингдек, улар миллий тотувлик, тинчлик ва барқарорликка рахна солади, маънавий-ахлоқий мухитни бузади, кишиларнинг ижтимоий адолатга бўлган ишончини сусайтиради, баркамол инсонни вояга етказишга қаршилик кўрсатади. Улар турли зиддиятларни келтириб чиқарувчи фирибгарлар, хокимиятга интилувчи экстремистлар, коррупция ва жиноятчилик олами вакиллари, гиёхванд, порахўр, террорчи ва шухратпарастлар каби жамият учун нохуш одамлардир. Инсонни фалсафий билиш ва тахлил этишда ана шундай кишилар мавжудлигини эътиборга олиш муҳимдир. Демократик жамият инсон ҳуқуқларини таъминлашни ўз олдига мақсад қилиб қўяр экан, бундай кишиларни тарбиялашга, уларни ижтимоий фойдали мехнатга жалб этишга, кишилар онгида миллий манфаат ва ижтимоий қадриятларни ривожлантиришга алохида эътибор беради. Шахс эркинлиги ва тарихий зарурат бир-бири билан узвий боқлиқ тушунчалардир. Мамлакатимизнинг тараққиёт йўлида пайдо бўлган қийинчилик ва муаммолар мохиятини англаш шахсни ўз билими ва махоратини оширишга, юксак қояларга содиқ бўлиб яшаш ва уларни жадал амалга оширишга ундайди. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида инсон қобилиятлари тўлароқ намоён бўлади. Ижтимоий табақаланиш жараёнида кишиларнинг бой ва қашшоқ гуруҳларга ажралиши табиий қонуний жараёндир. ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислохотларнинг энг муҳим хусусияти — ахолининг муайян қисмининг ижтимоий ҳимояланишида, кўп болали оилалар, нафақахўрлар, талабалар ва ногиронларнинг давлат томонидан ҳимояланишида, ижтимоий адолатнинг қарор топишида яққол намоён бўляпти. Кишиларнинг боқимандалик

кайфияти, тафаккур турқунлигидан озод бўлишлари, ўзгарган янги иқтисодий шароитга мослашишлари, ўз билими ва махоратини оширишлари учун қамхўрлик қилиш иқтисодий ислохотларнинг инсонпарварлик йўналишга эга эканлигидан далолат беради. Бундай фазилатлар фалсафа ва бошқа ижтимоий фанларни ўрганиш ва умуман, таълим-тарбия жараёнида шаклланади. Замонавий билим ва юксак инсоний фазилатларни эгаллаш орқали ўзбекистонда озод ва обод жамият қуриш вазифалари уйқунлигини таъминлашга эришиш бутун таълим-тарбия ишимизнинг бош мезони ва унинг олдида турган муҳим вазифадир. Таянч тушунчалар: и нсон, шахс, индивид, антропология, инсон онги, инсон — биологик мавжудот, инсон — ижтимоий мавжудот, инсон фаоллиги, Экософия, инсонни асраш, истиқлол ва инсон камолоти

Такрорлаш учун саволлар : 1. Инсон нима учун фалсафанинг бош мавзуси деб қаралади? 2. Шахс, индивид деганда нималарни тушунасиз? 3. Антропология фанининг маъноси ва вазифалари нималардан иборат? 4. Инсон танаси ва руҳининг боғлиқлиги нималарда намоён бўлади? 5. Экософия нима? “Инсонни асраш” деганда нимани тушунасиз? 6. Истиқлолнинг инсонпарварлик мохияти нималарда кўринади?

Адабиётлар: 1. Назаров Қ. Билиш фалсафаси. – Т.: Университет, 2005. 2.Основы философии / Под ред. Ахмедова М. – Т.: Шарқ, 2003. 3. Шермухамедова. Н.А. Фалсафа ва фан методологияси. – Т.:Унивеситет, 2005. 4. Классическая наука Средней Азии и современная мировая цивилизация. – Т.: 2000. 5. Границы науки: о возможности альтернативных моделей познания. – М.: 1991. 6. Диалектика познания. – М.: 1998. 7. Современные теории познания. – М.: 1992. 8. Теория познания. В 4-х т. – М.: 1991-1995. 9. Каримов Б.Р. Диалектика объективного и субъективного в методе восхождения от мавхумного к конкретному. – Т.: 1998. 10. Методы научного познания. Под ред. Нысанбаева А.Н. – Алматы, Галыш, 1996. Шарипов М. Категориальные знания и их выводы. – Т.: Университет, 1995

Похожие

Инсон ва жамият фалсафаси

Фалсафий тафаккур тарихи. Шарқ фалсафаси

Тарих фалсафаси фалсафий билиш соҳаси сифатида

Инсон фалсафий таҳлил объекти сифатида

Маданият, кадриятлар, уларнинг инсон маънавий камолотидаги урнининг фалсафий талкини