Илмий прогноз қилиш ижодий жараён сифатида - Философия - Рефераты

Илмий прогноз қилиш ижодий жараён сифатида

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Илмий прогноз қилиш ижодий жараён сифатида Режа: 1. Илмий билишда прогноз цилишнинг ўрни 2. Фанда башорат ижод шакли сифатида 3. Ицтисодий тадцикотларда илмий ижод ва башорат методологиясидан фойдаланиш

ТАЯНЧ ТУШУНЧАЛАР: Башорат (илмий) илмий билимнинг ривожланишини объек тив, теран ва хар томонлама анализдан ўтказишга асосланган фаннинг келажаги, илмий ёки техникавий кашфиёт хақидаги ахбороти. Постиндустриал жамият цивилизация тараққиётининг ҳозирги замон босқичини тавсифловчи фалсафий социологик тушунча. Прогноз хилиш (илмий) фан ёки техникадаги бирон бир ҳоди санинг ривожланиш истикболларини махсус илмий ўрганиш (ба шорат кшшш). Рим клуби асосий фаолияти атроф мухитни саклаш мақса дида глобал муаммоларни ўрганишга йўналтирилган халқаро нохукумат ташкилоти (1968 йилда ташкил топган). Экстраполяция объектнинг бирон бир к исми юзасидан чща рилган хулосаларни унинг бошқа қисмига ёки уларнинг бутун мажмуига татбиқ этиш (ўтказиш) мантиқий методологик принципи. Илмий билишда прогноз цилишнинг ўрни Курсимизнинг аввалги мавзуларини кўриб чикишда биз ин сон ижодига жамиятда ва табиатда янги, илгари кўрилмаган нар саларни яратиш борасидаги фаол ўзгартириш фаолияти деб таъ рифбердик. Билишнинг ижодий фаоллиги, бизнингча, икки ўзаро боғлан ган интенцияга, билиш жараёни субъекти бўлган инсоннинг ижо дий ва билиш қобилиятларини рўёбга чикаришнинг икки йўнали шига эга. Биринчидан, билиш жараёнидаги ижод илмий билимни муттасил тўлдириш, оширишга йўналтирилган, иккинчидан, ижодий фаоллик мавжуд ҳаққоний билим асосида табиат ва жамиятнинг бўлғуси ривожланишини озми кўпми аниқ башорат килиш имконини беради. Инсон акл идрокининг келажакни башорат килиш қобилия тида инсон аклининг эвристик, ижодий бунёдкор қудрати тўла қонлинамоён бўлади.

Инсоният ҳамиша келажакни башорат килишга эҳтиёж сез ган. Ҳозирги замон постиндустриал ахборот жамияти жадал ва зиддиятли ривожланаётган бугунги кун шароитларида бундай эхтиёж янада ортди. Ҳаётнинг ўзи, ижтимоий тараққиёт, фан, тех ника, замонавий технология ва ишлаб чикаришларнинг ҳозирги замон даражаси келажакни ҳар хил томондан ўрганиш, тадқиқ қилишга мажбур этмокда. Табиат ва жамият ривожланишининг объектив қонунлари ва тенденцияларини ижодий билиш асосидагина келажак ҳодисала рини тўғри башорат қилиш мумкин. Табиат ва жамият қонунла рини ижодий ўзлаштириш олам ва инсон ҳакидаги билимлари миздан ижтимоий тарақкиёт манфаатларида фойдаланиш имко нини беради. Модций оламнинг келажакдаги тараққиётини прогноз килиб биз инсоннинг ўтмиш ва бугунги кун ҳақидаги мавжуд ҳаққоний билимини номаълум келажакка онгли равишда экстраполяция кжламиз. Бунга бизнинг билиш соҳасидаги ижодий крбилияти миз, кузатувчанлигимиз, мантиқий фикрлаш ҳамда кузатиш ва мушоҳада юритиш оркали тўғри ва теран хулосалар чиқариш қобилиятимиз кўмаклашади. Масалан, кўп асрлик ҳаётий тажриба асосида одамлар у ёки бу табиий ҳодисалар кундалик ҳаётда қонуний такрорланиши ни англаб етдилар ҳамда уларни бир бирига таққослашни ўрган дилар. Жумладан, қалдирғочлар ер бағирлаб учса, об ҳаво тез орада ёмонлашишини кутиш кераклиги маълум. Оддий одам ларнинг кузатувчанлиги, ижодий зеҳни келажакни прогноз қилишнинг ўзига хос шакли халқ аломатларида ўз ифодасини топади. Одамлар об ҳаводаги ўзгаришларни ва уларнинг ҳосил га таъсирини асрлар оша кузатиб келадилар, хайвонлар, қуш лар, қурт қумурсқаларнинг маълум хулқ атворига, кунчиқар ва кунботар маҳалларда қуёшнинг ту сига, булутларнинг шак ли, шамол йўналиши ва ҳоказоларга қараб об ҳавони башорат қилишга одатланганлар.

Табиийки, бундай прогнозларнинг аниқлик даражаси унча катта эмас, аммо фаннинг прогностик функцияси, илмий башорат айнан инсоннинг кундалик ҳаётий тажрибасидан ва кузатувчанлигидан, срдир бўлаётган ҳодиса ларни ижодий анализдан ўтказиш, тушуниб етиш қобилиятидан келиб чихади. Антик Греция фалсафаси ва фанининг асосчиси Фалес милод дан аввалги VI асрда қуёш тутилишини тўғри башорат қилган. Урта асрларнинг буюк астрономи ал Фарғоний узоқ кузатишлар ва ҳисоб китоблар асосида ўзининг «Зиж» асарида само соҳаси даги юзлаб юлдузларнинг ҳолатини тўғри айтиб берган. Фан та рихидан бундай аниқ ва тўғри прогноз қилишга мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Ижтимоий таракдиётнинг хилма хил жараёнлари зиддиятли ривожланишини кузатиб, ижодкор инсон асрлар оша жамият нинг, унинг турли соҳалари: сиёсат, иктисод, маънавият ва ма даниятнинг келгуси ривожланишини башорат қилишга интилиб келган. Масалан , ҳозирги замон иктисод назарияси иқтисодий прогноз қилишда математика, эҳтимоллик назарияси, матема тик ва иктисодий статистика, компьютерларда мураккаб ҳисоб китоблар қилиш ва ҳоказоларнинг кучли тадқиқот аппарати дан фойдаланади. Ижтимоий тизимларнинг ривожланишини илмий прогноз ва башорат қилиш ўзининг теранлиги, мураккаблиги ва бетакрорлиги билан ажралиб туради. Жамият тарихида иккита мутлақо бир хил ҳодиса бўлиши мумкин эмас. Ҳар бир тарихий ҳодиса ўзигахосва бетакрордир. Кишилик жамиятининг тарихий та раққиётини прогноз қилишда илмий ижоднинг вазифаси тари хий фактларнинг тартибсиз уюми орасидан такрорланувчи ҳолатлар, крнуниятларни аниклаш, ажратиб олиш, ҳодисанинг моҳият мазмунини аниклаш ва тушунишга ҳаракат қилиш, сўнг тўғри ва теран ижтимоий прогноз қилишдан иборатдир.

Тўғри башорат ва прогноз килиш учун тўғри ахборотга эга бўлиш нинг ўзи кифоя эмас, ахборотни маҳорат билан, ижодий қайта ишлаш, уни умумлаштириш, абстрактлаштириш, анализ ва синтез, индукция ва дедукция, кузатиш ва тизимга солиш синга ри умумилмий методлар билан олинган маълумотлар билан тўлдириш зарур. Илмий билишнинг барча шакллари, усуллари ва воситала ридан фойдаланиб фанда илмий башорат килиш илмий билиш нинг зарур жиҳатларидан биридир. Шу билан бир вахтда, та биат ва жамият ривожланишининг теран моҳияти, қонуният ларини билмасдан тўғри, унумли илмий башорат килиш мум кин эмас. У ёки бу ходисанинг моҳиятини, унинг мавжудлиги ва ривож ланишини бопщарувчи конунларни билиш илмий прогноз ва ба шорат килишнинг эпистемологик негизини ташкил этади. Ил мий башоратнинг теранлиги ва тўғрилиги даражаси предметлар, жараёнлар, ҳодисаларни билишнинг теранлиги даражасига бе воситабоғликдирхҲозирги замон постпозитивистик фалсафаси даги танкидий рационализм йуналишининг йирик вакилидир. К. Поппер келажак бизга кай даражада боғлиқ бўлса, уни шу даражада башорат килиш мумкин, деган эди.|У ёки бу жараённинг моҳия тини ва содир бўлиши қонуниятларини, муайян тарзда—жараён содир бўлишининг тарихий шарт шароитларини билган х олда, унинг ривожланиш тенденциялари ва якуний натижаларини ба шорат ва прогноз қилиш мумкин. Фанда янги билимни ижодий, теран башорат қилишнинг ёрқ ин мисолларини кўриш мумкин. Масалан буюк химик Д.И. Менделеев кимёвий элементларнинг даврий системасини кашф этиб, ўша даврда фанга маълум бўлмаган кўпгина элементлар нинг хоссаларини тавсифлаб бердих«Даврий қонун маълум во келикка жавоб берибгина қолмай, кимёвий элементларнинг номаълум моҳиятини озгина бўлса ҳам тушуниш имконини бера ди», деб ёзган эди у.

Янги элементларнинг хоссаларини илмий башорат қилишда Д.И. Менделеев илмий билишнинг таққослаш методидан ижо дий ва жуда самарали фойдаланди. Элементларнинг хоссаларини даврлар бўйича таққослаб, у галлий, германий каби элементларнинг мавжудлигини башорат қилди, ураннинг атом огирлигини икки баравар оширди, индий ва церийнинг атом оғирликларига аниқлик киритди, кимё фани нинг кейинги ривожланиши жараёнвда тўла тасдиқланган бошқа бир қатор башоратлар қилдиЛ) Фанда бир олим томонидан қилинган прогноз кўпинча бошқа олимларнинг тажрибаси ва экспериментида уз тасдигини топа ди. Масалан, XIX асрнингўрталаридаинглиз физиги Д.К. Мак свелл ўзи яратган электродинамика негизида радиотўлқинлар нинг ҳамда қаттиқ жисмлар ва газларга ёруғлик босимининг таъ сири ҳодисаси мавжудлигини башорат килди. Орадан бир неча ўн йил ўтгач, бошқа физиклар Максвеллнинг мазкур башорати ни тасдиклади. Г. Герц радиотўлқинларни кашф этди, П.Н. Ле бедев эса ёруғлик босимини экспериментал аниқлади. Натижада Максвеллнинг башоратлари анщ тасдикланган илмий фактлар га айланди ва илмий билим тизимидан урин одди. XX асрнинг бошида Э. Резерфорд атомнинг ядролар ва улар атрофида айланувчи электронлардан иборат тузилиши модели ни яратди. Уз модели асосида у 1920 йили янги элементар зарра нейтроннинг мавжудлигини башорат қилди. Орадан 12 йил ўтгач, бу зарраларни Д. Чедвик ва Ф. Жолио Кюри экспери ментал аниклади. Илмий башорат прогнозлар ва фанда прогноз қилиш билан чамбарчас боғлиқ. «Прогноз» тушунчаси грекча «ргогносис» атамасидан келиб чиққан бўлиб, башорат қилиш, бирор нарсани олдиндан кура билиш деган маънони билдиради) Махсус фан сохаси прогностика ҳаққоний илмий прогнозлар тузиш метод ларини ўрганади.

Илмий билишда прогноз килнш урганилаётган объектнинг ривожланиш истиқболларини махсус урганувчи илмий башорат шакли прогноз билан боғлиқ. Ижтимоий фан соҳалари: социология, политология, кктисод назариясида прогноз қилиш ижтимоий бошкарувнинг фундаментал негизини ташкил этади ва ҳар хил ижтимоий тизимларнинг эхтамол тутилган ривожланиши сцена рийларини режалаштириш, дастурлаштириш, лойихалаштириш ни уз ичига олади) Масалан, минтакани иқтисодий ва ижтимоий ривожлантиришнинг прогностик моделини тузиш долзарб вази фадир. Ижтимоий иктисодий илмий прогнозлар киска ва ўрта муддатли истикболга тузилади ҳамда асосан саноат, қишлох хўжалиги, инфратузилма, ёнилғи энергетика комплекси ва хока золарни оптимал бошкариш йўлларини аниклаш бўйича тактик хусусиятга эга бўлади. Узоқ муддатли прогноз килиш давлат ёки мамлакатлар гуру ҳини режалаштириш ва бошкариш бўйича стратегик вазифалар ни олис истикболга белгилайди. Ҳозирги глобалистика даврида демографик жараёнлар, экологик истиқболлар, озиқ овқат таъминоти ва шу кабиларни, умумбашарий микёсдаги ижтимоий ҳодисаларни глобал прогноз килиш хакида гапириш ўринпи бўлади. Жумладан, 2002 йилнинг сентябрида Жанубий Африканинг Йоханнесбург шахрида БМТ хомийлигида сайёрамиздаги эко логик аҳволни якин 10 йилга прогноз килиш бўйича барча дав латларнинг саммити бўлиб ўтди. Илмий ижодда изланиш йўсинида прогноз килиш ва норма тив прогноз килиш тафовут этилади. Изланиш йўсинида прогноз килиш ривожланишда кузатила ётган тенденциядарни давом эттириш, келажакка экстраполяция қилишга асосланган. Бунда ижтимоий бошкарув воситалари мазкур тенденцияларни якин келажакда ўзгартирмайди, деб шар тли равишда фараз килинади.

Изланиш йўсинида прогноз килиш, илмий изланиш, ўрганилаётган объектнинг мониторингини юри тишнинг максади истикболли муаммоларни ҳамда уларни ҳал қилишнинг макбул, энг самарали ва тежамли йўлларини аник лашдан иборат. Ижтимоий фанларда норматив прогноз килиш олдиндан юк ланган мезонлар асосида объектнинг макбул ҳолатига эришиш мақсадида муаммоларни зхал килишнинг йўлларини аниқлашни назарда тутади. Ижтимоий ҳодисаларни прогноз қилишнинг мазкур шакллари ни такхослаш бошқарувнинг самарадорлигини ошириш учун тав сиялар ва методик кўрсатмалар ишлаб чиқиш имконини беради. Фанда башорат ижод шакли сифатида Илмий башоратни субъектнинг борлиқ сирларини ваўргани лаётган объектнинг ривожланиш механизмларини узлаштириш борасидаги ижодий фаоллигининг шакли сифатида кўриб чиқ масдан илмий ижод методологиясини тадкиқ қилиш мумкин эмас. Эпистемологик ва гносеологик жиҳатлардан башорат тузилиши ни илмий билиш шакли сифатида, башорат методларининг хусу сиятларини ва илмий билишнинг ўсишига уларнинг таъсирини фалсафий анализдан ўтказиш эътиборга моликдир. Бугун, инсоният қадам қўйган янги минг йиллик ва янги XXI асрнинг бошида кишилик жамиятининг прогрессив тараққиёти ни илмий тушунтириш ва илмий прогнозсиз тасаввур қилиш ҳам мумкин эмас. Олим илмий башорат соҳасида ижодий фаолият билан шугулланар экан, ижтимоий тарақкиёт қаерга, қай йўна лишда ҳаракат қиляпти, бу ҳаракатнинг суръатлари кандай, улар ни қандай яхшилаш, жадаллаштириш (ёки, аксинча, сустлашти риш), мақбуллаштириш керак ва ниҳоят, мазкур ривожланиш нинг яқин тарихий истиқболдаги якуний мақсади қандай, деган саволларга жавоб топишга ҳаракат қилади.

Ҳозирги замон оламининг қиёфаси шу қадар жадал ўзгармок даки, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида ялпи глобализация жараёнлари содир бўлаётган бугунги кун шароитларида ҳар қан дай илмий прогнозлар килиш алоҳида олимлар ҳамда илмий жа моалар, мактаблар ва институтлар ижодининг қизиқарли ўйини га айланади. Илмий билишнинг ҳозирги замон эпистемологияси илмий ба шоратга бизни қизиктираётган ҳодисалар ва жараёнларнинг мо ҳияти хамда уларнинг келгусида ривожланиш тенденциялари ҳақидаги тўғри билимга асосланган номаълум нарса тўғрисида билим деб қарайди. Илмий башорат бу бўлғуси ҳодисаларни, шунингдек, у ёки бу ҳодисалар, вокеалар, жараёнларнинг оқибат лари хусусиятини (қайтариладиган ёки қайтарилмас, фойдали ёки зарарли, хавфли ва ҳ.к.) олдиндан айтиб бериш реал имкони ятидир. Илмий прогноз ҳисобланган фанда башорат илмий фак тларга, барча ҳолатлар ва шарт шароитларни қатъий эътиборга олиш негизига қурилади. Илмий башорат жараёни келажакда содир бўлиши мумкин бўлган вокеалар, ҳодисаларни олдиндан айтиб беришни ўз ичига олади. Илмий башорат билишнинг ўзигахос шаклидип. Ўтмиш ёки бугунги куннинг воқеа ҳодисалари ҳакидаги маълумотлардан иборат оддий билимлардан фаркли ўлароқ,|илмий башорат ке лажакда содир бўлиши ёки кашф этилшни мумкин бўлган нарса лар ҳакидаги ахборотни ифода этади. Бинобарин, у эхтимолий хусусиятга эгадир. Бу билиш объекта ҳали келмаган келажак нинг хусусияти билан белгиланади) Кундалик ҳаётий тажрибага, соғлом фикрга, хар хил ҳодисаларни оддий кузатишга ёки диний эътиқодга асосяанган диний башоратлар ва эмпирик фаразлар дан фаркли ўлароқ, (илмий башорат табиат ва жамият ҳақидаги илмий билимни объектив, теран ва ҳар томонлама анализдан ўтказишга асосланади) Табиий ва ижтимоий ҳодисаларни ўрганишда илмий башо ратни тафовут этиш зарур. Табиат инсонга ҳам, инсониятга ҳам боғлиқ бўлмаган қонунларга кўра, объектив ривожланади, шу нинг учун ҳам бу ерда башорат

озми кўпми бир маъноли хусуси ятга эга бўлади. Ижтимоий жараёнлар соҳасида илмий башорат да бутунлай бошқа вазиятга дуч келиш мумкин. Биринчидан, ижтимоий таракдиётнинг объектив крнуниятларимуайян одам ларнинг субъектив ниятлари билан тўқнашади ва ихтилофга ки ришади ҳамда бундай тўкнашув жараёнида бу ниятларга туза тиш киритилади, бинобарин, илмий прогнознинг руёбгачикиши имкониятлари бу ерда омонат, муттасил ўзгарувчандир. Иккин чидан, жамият хаётини ўрганаётган шахе ўзи бу жамиятнинг аъзо си бўлиб, ўрганилаёттан жараёнлар, объектив ва субъектив омил ларнинг бевосита таъсирини ўзида муттасил ҳис этади, бу эса унга уз тадкикотчилик ва прогностик ижодий фаолиятида тўлиқ объектив бўлишига халакит беради. Илмий ижодда башорат гипотезаларни ва уларни текшириш методики шакллантириш усули сифатида иштирок этади, зотан, бу гипотезаларнинг тўғри ёки нотўғрилигини келажакнингўзи тасдиклайди. Биринчи ҳолда гипотеза илмий назарияга, иккинчи ҳолда эса янглишиш ва хатога айланади.) Илмий башорат бугунги кунда информатика ва электроника, глобал компьютер тармоғи ва глобализация асри инсоният олди га қўяётган кўпгина муаммоларни ҳал қилишга қодир. Илмий башорат ва прогноз ёрдамида инсон ҳаётий фаолияти ривожла нишининг номақбул, зарарли, хавфли, боши берк йўналишлари ни олдиндан айтиб бериш, шунингдек, уларнинг окибатларини юмшатиш ёки тўлиқ бартараф этиш мумкин. Ҳодисаларни ба шорат қилиш, уларни илмий тушунтириш, ҳодисаларнинг теран алоқаси ва моҳиятини очиб бериш, ижтимоий амалиётга хизмат қилиш қобилияти бу фаннинг ижодий, прогностик имкониятла рининг кўринишларидир, зеро, илмий билишнинг асосий вазифа сй табиий ва ижтимоий мухитда инсонга йўл кўрсатиш ва уни бу муҳитга мослашишига ёрдам беришдан иборат. Башорат бу одамларнинг билиш ва амалий ўзгартириш фаолияти ўртасида боғловчи бўғин, жамият ҳаётини ташкил этиш ва бошқариш во ситаси бўлиб хизмат қилади.

Илмий башорат бугунги кундан келажакка, маълумдан но маълумга йўналтирилган бўлиб, бу гносеологик ноаникликни вужудга келтиради, бинобарин, илмий ижод жараёнида илмий билиш ва прогноз қилиш амалга ошириладиган тизимларнинг ривожланиш йўллари принципиал хилма хил бўлишини назарда тутади. Шунинг учун ҳам башорат илмий билишда келажакни мутлақо аниқ билишни даъво килмайдиЖодисаларнинг жўшқин лиги, ўзгарувчанлиги, ривожланишнинг йўналиши ва суръатла рини у ёки бу томонга оғдирувчи флуктуацияларнинг мавжудли ги илмий башорат айтилган мудцатдан олдин ёки кейин содир бўлиши, ё умуман содир бўлмаслигига сабаб бўлиши мумкин. Илмий башоратнинг рўёбгачиқиш йўллари ҳар хил бўлиши мумкин. Бу ерда илмий прогноз килувчи тадқиқотчилар тафак курининг ўзига хослиги, уларнинг ижодкор шахе сифатидаги хусусиятлари ёрқин намоён булади.(Бу ерда умумий мушоҳада лардан хусусий мушоҳадаларга (дедукция) ва хусусийдан уму мийга (индукция) ўтиш, таққослаш, солиштириш, эксперт баҳо лаш, анализ ва синтез қилиш мумкин.) Илмий режалар ва прог- нозлар тўлиқ ёки қисман ўз ифодасини топадиган одамлар ама лиёти илмий башорат ва прогнознинг тўгрилиги мезони булиб хизмат қилади. Илмий билишнинг эвристик прогностик функцияси мавжуд илмий билимнинг қимматини ва бутун инсоният учун ахамияти ни оширади, зотан, илмий башоратнинг рўёбга чиқариш, уни потенциал имкониятдан долзарб воқеликка айлантириш инсон ақл заковати ижодий фаолияти имкониятларининг чексизлиги ва битмас туганмаслигигабулган инсоннинг ишончини мустаҳкам лайди.

Ицтисодий тадцикотларда илмий ижод ва башорат методологиясидан фойдаланиш Инсоннинг онги, акл идроки ва заковати хаётнинг барча со ҳаларидаги, айниқса, эвристик билиш соҳасидаги серқирраижо дий фаолияти улар онгининг хоссаларидан бири хотира билан чамбарчас боғлиқ. Хотира бу бизнингўтмиш ҳакидабилимимиз, субъектнинг ташқи олам ва ўзининг ички ҳолати ҳақидаги ахборотлардан кел гусида ўзининг ҳаётий фаолиятида фаол, ижодий фойдаланиш учун уларни сақлаб қолиш ва ифода этиш қобилиятидир. Инсон хотираси тарихий табиатга эга, ижтимоий белгиланади, унинг ижоди хусусияти билан узвий боғлиқ, инсоннинг ички, маънавий оламининг бошка элементлари билан бир қаторда, у инсон шах сини фаол шакллантиради. Ижодий қобилият, билим, куникма лар ва усуллар яратувчи шахснинг, янгилик бунёдкорининг хо тирасида сакланиб қолади. Хотира функциясига одатда ўтмишга мурожаат деб карала ди. Аммо бугунги кунда инсон аклининг ижодий фаоллиги ҳақида гапиргандахотиранинг прогностик функциясини, унинг келажак ка мурожаатини хам қайд этиб ўтиш керак. Хотиранинг кела жакка йўналтирилганлиги ўтмиш хақидаги билимларимизни бўлгусй воқеа ҳодисаларга татбиқ этиш, экстраполяция кшшш, келажакни ижодий башорат, прогноз қилиш, яратиш имконини беради. Келажакни олдиндан кура билиш—инсон онги ва хоти расининг ўзига хос жихатидир. Инсоннинг келажакка кизщиши одамларнинг аклга ва мак садга мувофиқ фаолияти, бу фаолиятни келажакка фикран экст раполяция қилиш билан узвий боғлиқ. Келажакни илмий башо рат, прогноз қилиш воситалари ҳали баркамолликдан анча йи роқ бўлса да, одамлар ўз ижоди, хотираси,

интуицияси ва қаётий тажрибасига таяниб, озми кўпми олис истиқболга прогнозлар қиладилар. Келажак ҳақида билим, прогноз бугунги кундан узоқла шишига қараб номуайян, ноаниқ, умумий, тахминий ва эҳти молий бўлиб боради. Жамият ақлга мувофиқ иқтисодий ва хўжалик фаолиятини юритиши учун келажакни прогноз қилиш зарур. Тартиб, тузилма, ички объектив мантиқ, ривожланиш қонуниятлари ва алгоритмларига эга бўлган (иқти содий, ижтимоий, экологик ва бошқа) тизимларнинг ривож ланишини рационал башорат қилиш мумкин. Тизимларнинг тузилиши ва ривожланиш принципларининг бетартиблиги уларнинг ривожланишини тушунишга, бинобарин, башорат қилишга монелик қилади. Илмий башорат келажакни олдиндан тахмин килиш, кела жак хақида мушоҳада юрвгиш демакдир. Масалан, минтақа, вилоят ёки мамлакат иқтисодининг ривожланишини илмий ба шорат кжлиш амалда прогноз қилиш ва олдиндан айтиб бериш шаклларида амалга оширилади. Прогноз килиш деганда бирон бир ҳодисанинг ривожланиш истиқболларини махсус илмий ургаништушунилади. Олдиндан айтиб бериш —бу маҳаллий ҳодисани, масалан, қуёш ё ой тутилишини, эртанги кун об хавосини, ҳарбий ҳаракатлар пайтида душманнинг ўзини тутишини замон ва маконда маҳаллийлашти рилган муайян башорат қилиш демакдир. Ижтимоий ривожланишнинг иқтисодий истиқболларини ўрганишда билишнинг илмий методлари, махсус методикала ри, мантилий ва техникавий воситаларининг кенг ва хилма хил арсеналидан фойдаланилади. Иқтисодий прогноз қилишнинг асосий методлари куйидагилардир: экстраполяция; тари хий аналогия; моделлаштириш; келажакнинг иктисодий сце нарийларини тузиш; эксперт баҳолаш. Қолган методлар эса мазкур методларнинг ҳар хил уйғунликлари ва вариантлари дир.

Табиийки, бу методларнинг ҳар бирининг уз кучли ва куч сиз, ижобий ва салбий томонлари бор, шунга қарамай, хозир ги замон иктисод назарияси, футурология (келажакни ўрганув чи фан), экология ва бошқа ижтимоий фанлар прогноз қилиш дан илмий билиш методи сифатида илмий ижодда муваффақи ятли фойдаланмоқда. Америкалик таникли иқтисодчи Ж. Гэлбрейт узоқ муддатли ижтимоий иктисодий прогнозлар асосида янги индустриал жами ят назариясини, Д. Белл постиндустриал жамият назариясини, Р. Арон ягона индустриал жамият назариясини, У. Ростоу усиш босқичи назариясини яратди. Мазкур ҳозирги замон олимлари ижодининг асосида XX асрнинг охири XXI асрда жамият нинг ижтимоий иқтисодий тараққиётини аниқ ва қатъий прогноз қилишётади. Илмий ижод ва прогноз килиш метод ологиясидан иқтисод, демография, социологияда бозор иктисодининг ривожланиш те денцияларини хамда хрзирги кун жараёнлари ва бўлажак жара ёнларни иктисодий ўрганишнинг муайян методларига татбикан фойдаланилади. Масалан, Д.Медоуз иқтисодий прогноз қилиш ёрдамида инсониятнинг глобал муаммоларини анализдан ўтказ ди, худци шундай тадкиқ о тларни Ж. Форрестер хам ўтказди, америкалик таникли сиёсат арбоби 3. Бжезинский илмий прогноз қилиш асосида демократия, сиёсат институтлари, эркин бозор иқтисоди, ҳозирги замон ахборот, компьютер технологияларига асосланган ҳозирги замон ва келажак технотрон жамияти наза риясини яратди. Э.Тоффлернинг ижтимоий иктисодий тараққиётнинг учин чи тўлқинига мансуб юксак даражада саноатлашган жами ятни шакллантириш борасидаги тадқиқотлари, Ф. Фукуяма нинг «тарих якуни» ва тараққиётнинг тарихдан кейинги бос қичига бутун инсониятнинг утиши концепцияси асосига қурил ган прогнозлари, С. Хантингтоннинг Рарб (христианлик) ва Шарқ (ислом, буддизм, ламаизм ва бошқалар) қадриятлари бир бирига тўла номувофиқлиги негизида келажакда икки цивилизация— Ғарб ва Шарқнинг

муқаррар тўқнашуви со дир бўлиши ҳақидаги прогнози катта ижодий ва прогностик қизиқиш уйғотади. Рим клубининг якин тарихий истиқболда бутун инсониятнинг глобал ривожланиши жараёнларини прогноз килиш борасидаги фаолиятини алоҳида қайд этиб ўтиш керак. Италиялик иктисодчи ва тадбиркор А.Печчеининг ташаббуси билан 1968 йилда ташкил этилган Рим клуби олимлар, иқтисодчилар, бизнесменлар ва сиёсатчиларни бирлаштирган халқаро ноҳукумат ташкилотидир. Рим югубининг фаолияти ҳозирги даврнинг глобал муаммолари ни муттасил кузатиб бориш ва прогноз қилиш, ижтимоий тарақ қиётнинг иктисодий, ижтимоийч;иёсий, экологик, озиқ овқат, хом ашё, демографик ва бошқа компонентларининг ривожланиш йўллари ва тенденцияларини аниқлашга йўналтирилган. Рим клуби XX асрнинг охиридаёқ ўз илмий прогнозлари асосида иқти сод, аҳоли ва ҳоказолар ўсишининг «энг юқори чегараси» ҳақида глобал хулосалар чиқарди ва шу билан бир вактда, бу иктисо дий, ижтимоий сиёсий ва демографик муаммонинг ечимини то пишга ҳаракат қилди. Иктисодий ва ижтимоий тарақкиётни илмий прогноз килиш нинг улкан эвристик ва прогностик ахамиятини кайд этган ҳол да, илмий прогноз қилишнинг реал имкониятларидан келиб чи қиш кераклигини уқтириб ўтмоқчимиз, зеро, ҳар қандай, ҳатто жуда аниқ ва ишончли прогноз ҳам ҳақконий эмас, балки эҳти мол тутилган билимдир. Эҳтимол даражаси жуда баланд бўлган такхдирда ҳам прогноз амалда рўёбга чикиши ёки қоғозда амал га оширилмай колиб кетиши мумкин. Масалан, прогноз килишнинг турларидан бири— экстраполя ция килиш афзал жиҳатлари билан бир каторда куйидаги жиддий камчиликларга эга: келажак сари ҳаракатланишга караб экст раполяциянинг аниклик даражаси пасайиб боради. Бинобарин, ўтмиш ва келажак ўртасида аналогия ўтказишнинг прогностик қиммати жуда кам, зеро, келажакнинг асосий жиҳатларини ўтмишни такрорлаш билан боғлаш мумкин эмас.

Буни яхши тушунган Гегель шундай деб ёзган эди: «Ҳукмдорлар, давлат ар боблари ва халкларга тарих тажрибасидан ибратолишни масла ҳат берадилар. Аммо тажриба ва тарих халклар ва хукуматлар тарихдан х,еч нарсани ўрганмаганликларини кўрсатади. Ҳар бир даврда шундай алоҳида шарт шароитлар вужудга келади, ҳар бир давр шундай индивидуал ҳолатга эга бўладики, бу даврда фақат мана шу холатдан келиб чиқиб қарорлар кабул қилиш зарур ва мумкиндир» 1 . Иқтисодий илмий тадкиқот фаолиятида моделлаштириш ҳақида икки оғиз гапириб ўтмоқчимиз. Прогностик модел — бу прогноз объектининг иктисодий модели (ёки схемаси) бўлиб, уни ўрганиш объектнинг келажакдаги (иқтисодий) ҳолатлари, шунингдек, бу ҳолатларга эришиш йўллари ҳақида ахборот олиш имконини беради. Сценарий ёзиш деганда мавжуд вазиятдан келиб чиқиб кела жак ҳолати қадам бақадам қандай шаклланиши мумкинлиги ни кўрсатиш мақсадида ходисаларнинг мантиқий изчиллигини аниклаш методи тушунилади. Бу таърифни америкалик таниқ ли прогнозчи Г. Кан берган. Моҳият эътибори билан бу метод эксперт баҳ.олаш методига яқин, аммо бунда у иқтисодий мо деллаштиргсшга хос бўлган тизимли ёндашувни ўзида мужассамлаштирган. Ҳозирги замон иқтисод фанида қайси иқтисодий вазифа би ринчи навбатда х.ал этилишига қараб илмий прогноз қилишнинг икки тури: тадқиқотчилик прогнозы (изланиш йўсинида прогноз қилиш) ва норматив прогноз қилиш тафовут этилади. Тарихий тенденцияларни анализдан ўтказиш асосида иқтисодий ривожла нишнинг объектив мавжуд тенденцияпарини прогноз қилиш тадкиқотчилик прогнози деб аталади. Мазкур прогноз тури ривожланишнинг инерциялилик белгисидан фойдаланишга асослана ди. Бунда замонда мўлжал олиш «хозирги замондан келажакка» схемаси бўйича амалга оширилади. Иқтиеодий прогноз бу ҳозир ги замондан прогноз сарҳадига томон инерция бўйича ҳаракат ланишда иқтисодий ривожланишни кўриб чиқиш натижасида

олинган прогноз объектининг келажакнинг маълум давридаги ҳолати манзарасидир. Келажакнинг маълум белгиланган даври да муайян иқтисодий, ижтимоий сиёсий ва бошқа мақсадларга эришиш имконини берадиган иқтисодий ривожланиш тенденция ларини прогноз қилиш норматив прогноз қилиш деб аталади. Бу ҳолда замонда мўлжал олиш «келажакдан ҳозирги замонга» схе маси бўйича амалга оширилади. Иқтисодий жараёнлар ва х.одисаларни прогноз қ илиш мето дологияси тадқиқ қилишнинг қуйидаги асосий босқичларини ўз ичига олади: прогноз қилишдан олдин мўлжал олиш (прогноз объектини, предметини, тадқиқот максадлари, вазифалари, ишчи гипотезалари, методлари, тузилиши ва ташкилотини аниқлаш); прогноз муддати (маълумотлар тўплаш, объектнинг иқтисодий ривожланишига уларнинг таъсирини ўрганиш, олинган маълу мотларни қайта ишлаш); объектнинг хусусияти ва тузилишини аксэттирувчи иктисодий кўрсаткичлар ваўлчамлар тизимини ўз ичига олувчи бошланғич модел; тадқиқотчилик прогнози (истиқ боллар ва муаммоларни аниқлаш учун прогноз фонидаги омил ларни эътиборга олган ҳолда бошланғич моделни келажакка проекция қилиш); норматив прогноз, яъни бошланғич моделни келажакка проекция қилиш; прогностик моделларнинг ҳаққоний лик даражасини баҳолаш ва уларга аниқлик киритиш; эксперт ларни сўровдан ўтказиш; прогностик моделлар асосида қабул қилинадиган қарорларни мақбуллаштириш учун тавсиялар иш лаб чиқиш. Иқгисод соҳасида прогноз ва илмий башорат қилишнинг ва зифасиўрганилаётган объектнинг иқгисодий ривожланиши са баблари, қонунлари ва ҳаракатлантирувчи кучларини очиб бе риш, улар асосида келажак ҳақида ахборот олишдан иборат. Иқтисодий ривожланишни прогноз қилиш натижаларидан ижти моий жараёнларни мақбул бошқариш стратегиясини ишлаб чи қишда фойдаланиш мумкин. Илмий билиш ва ижод нафақат келажакни башорат ва про гноз қилиш, балки уни онгли равишда шакллантириш имконини ҳам беради. Фаннинг

эвристик маъносини «Башорат қилиш учун билиш, билиш учун башорат қилиш», деб таърифлаш мумкин. Илмий ижод тарихи кўп жиҳатдан илмий башорат тарихидир. Унинг кучи ва қамрови фаннинг ижодий, билиш салоҳиятининг етуклик даражасини кўрсатади. Узбекистон Президенти И.А. Каримов ишлаб чикхқан «Бозор га ўтишнинг узбек модели» демократия, бозор иқгисодига ўтиш ва фуқаролик жамияти қуриш шароитларидамамлакатимизнинг ижтимоий иктисодий ривожланишини теран ижолий илмий башо рат қилишнинг ёрқин намунасидир. Бу модел иқгисод, социоло гия, политология, ижтимоий прогноз соҳасидаги жаҳонга машҳ ур мутахассисларнинг олқишига сазовор бўлди. Мазкур модел иқтисодий ривожланиш соҳасида иқтисодий хўжалик фаолиятини ҳар томонлама анализдан ўтказиш ва бу фаолиятнинг барча омилларини эътиборга олиш вазифасини ҳал қилади. Бундай анализ жамият тараққиётининг ижтимоий сиё сий ва илмий техникавий омилларида содир бўлган ўзгаришларни эътиборга олган ҳолда иқгисодий ривожланиш жараёнларини тушунтириш, башорат қилиш ва бошқариш учун зарурдир. «Узбек модели» илмий ишлаб чиқилган ва ҳаётга муваффақиятли татбиқ. этилаётган ижодий башорат намунаси сифатида бо - зор, фуқаролик жамияти ва ҳар томонлама ривожланган демок ратия- сари Ўзбекистоннинг ҳаракатини ижтимоий бошқаришнинг илмий ва методологик негизини ташкил этади. Моҳиятни тушуниб етмасдан, юмуқ кўз ва шошма шошарлик билан мақсад сари эркин сузишгачиқиш мумкин эмаслигини биз ҳаммамиз яхши тушунишимиз керак, деб қайд этади И.А. Каримов. Бунинг учун авваламбор аниқ йўналишни бел гилаш, мустаҳкам кемани танлаш, ишончли жамоани тўплаш, уни оғир шароитларда сузишга ўргатиш ва фақат шундан кейин йўлга чиқиш керак. Бу эса жуда оғир ва мураккаб вазифадир. Буларнинг барчасини эътиборга олиб, биз мустақилликни қўлга киритган пайтимиздан бопшаб

иқтисодий ислоҳотларни амалга оширшпнинг назарий ва амалий механизмларини ишлаб чщит билан шугулланяпмиз.

Похожие

Ижтимоий тараққиёт табиий – тарихий жараён сифатида

Назария ижодий изланиш жараёни ва унинг натижаси сифатида

Юкумли касалликларда эпидемик жараён

Илмий муаммо. Илмий мавзу ва уни танлаш. Илмий тадкикот ишларининг турлари

Жамиятни илмий билиш ва илмий бошқариш муаммолари