Ilmiy bilishning mohiyati va usullari - Философия - Рефераты

Ilmiy bilishning mohiyati va usullari

Загружено в:

23.10.2023

Скачано:

0

Размер:

32.931640625 KB

Ilmiy bilishning mohiyati va usullari Reja: Kirish 1.Bilish nazariyasi. 2.Inson bilishining asosiy bosqichlari. 3.Ilmiy bilishning mohiyati va usullar i. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish Inson bilishi nihoyatda ko’p qirrali, murakkkab va ziddiyatli jarayondir. Gnoseologiya asosan, bilishning falsafiy muammolarini hal etish bilan shug’ullanadi. har bir tarixiy davr jamiyatning rivojlanish extiyojlaridan kelib chiqib, Gnoseologiya oldiga yangi vazifalar qo’yadi. Xususan, XVII asr O’rtalarida yevropalik faylasuflar ilmiy bilishning ahamiyati, haqiqiy ilmiy bilishlar hosil qilishning usullarini o’rganish, ilmiy haqiqat mezonini aniqlash bilan shug’ullandilar. Tajribaga asoslangan bilimgina haqiqiy bilimdir, degan g’oyani olga surdilar. XVIII asr mutafakkirlari ilmiy bilishda inson aqli imkoniyatlariga, rasional bilishning xissiy bilishga nisbatan ustunligiga alohida urg’u berdilar. Buyuk nemis faylasufi I. Gant bilish natijalarining haqiqiyligi xususida emas, balki insonning bilish qobiliyatlari haqida baxs yuritdi. Gnoseologiya oldida inson olamni bila oladimi, degan masala keskin qo’yildi. Insonning bilish imkoniyatlariga shubha bilan qaraydigan faylasuflar aknostiklar deb ataldilar. Bilish nima? Bilish insonning tabiat, jamiyat va o’zi tug’risida bilimlar hosil qilishga qaratilgan aqliy, ma’naviy faoliyat turidir. Inson o’zini qurshab turgan atrof- muhit tug’risida bilim va tasavvurga ega bo’lmay turib, faoliyatning biron-bir turi bilan muvaffaqiyatli shug’ullana olmaydi. Bilishning mahsuli, natijasi ilm bo’lib, har qanday kasb-korni egallash faqat ilm orqali ro’y beradi. Shuningdek, bilish insongagina xos bo’lgan ma’naviy ehtiyoj, hayotiy zaruriyatdir. Insoniyat ko’p asrlar davomida orttirgan bilimlarini umumlashtirib va keyingi avlodlarga berib kelganligi tufayli ham o’zi uchun qator qulayliklarni yaratgan. Inson faoliyatining har qanday turi muayyan ilmga tayanadi va faoliyat jarayonida yangi bilimlar hosil qilinadi. Kundalik faoliyat jarayonida tajribalar orqali bilimlar hosil qilish butun insoniyatga xos bo’lgan bilish usulidir. Bilimlar bevosita hayotiy extiyojdan, farovon hayot kechirish zaruratidan vujudga kelgan va rivojlangan. Insoniyatning ancha keyingi taraqqiyoti davomida ilmiy faoliyat bilan bevosita shug’ullanadigan va ilmiy nazariyalar

yaratuvchi alohida sosial guruh vujudga keldi. Bular — ilm-fan kishilari bo’lib, ilmiy nazariyalar yaratish bilan shug’ullanadilar. Bilish nazariyasi Bilishning mohiyati, shakllanish va rivojlanish qonuniyatlari, xususiyatlarini o`rganish falsafa tarixida muxim o`rin egallab kelmokda . Inson o`z bilimi tufayli borliq, tabiat, jamiyatni va nixoyat, o`z-o`zini o`zgartiradi. Bilishga qaratilgan inson faoliyatini va uni amalga oshirishning eng samarali usullarini tadqiq etish falsafa tarixida muxim ahamiyatga ega. Bilish insonning tabiat, jamiyat va o`zi to`g`risida bilimlar xosil qilishga qaratilgan aqliy, ma’naviy faoliyat turidir. Inson o`zini kurshab to`rgan atrof-muxit to`g`risida bilim va tasavvurga ega bo`lmay turib, faoliyatning biron-bir turi bilan muvaffakiyatli shug`ullana olmaydi. Bilishning maxsuli, natijasi ilm bo`lib, har qanday kasb-korni egallash faqat ilm orqali ro`y beradi. Shuningdek, bilish insongagina xos bo`lgan ma’naviy extiyoj, hayotiy zaruriyatdir. Insoniyat kocp asrlar davomida orttirgan bilimlarini umumlashtirib va keyingi avlodlarga berib kelganligi tufayli ham o`zi uchun qator qulayliklarni yaratgan. Inson faoliyatining har qanday turi muayyan ilmga tayanadi va faoliyat jarayonida yangi bilimlar xosil qilinadi. Inson bilishining asosiy bosqichlari Bilishning 2 shakli mavjud Nazariy (ilmiy) bilish Kundalik (imperik) bilish Kundalik (imperik) bilish Kundalik bilish usullari nixoyatda xilma-xil va o`ziga xos bo`lib, bunday bilimlarni sistemalashtirish va umumlashgan holda keyingi avlodlarga berish ancha mushquldir. Hozirgi zamon Karb sotsiologiyasida xalqlarning kundalik bilim xosil qilish usullarini o`rganuvchi maxsus soxa — etnometodologiya fani vujudga keldi.

Bilish ob’ekti: Т adkikotchi-olim, faylasuf, san’atkor va boshqalarning, umuman insonning bilimlar xosil qilish uchun ilmiy faoliyati qaratilgan narsa, hodisa, jarayon, munosabatlar bilish ob’ektlari xisoblanadi. Bilish predmeti: Sub’ektning bilish faoliyati qamrab olgan bilish ob’ektining ayrim soxalari va tomonlaridir. Fanning o`rganish soxasi tobora konkretlashib boradi. Bilish sub’ekti: Bilish bilan shug`ullanuvchi kishilar va butun insoniyat bilish sub’ekti xisoblanadi. Ayrim olingan tadqiqotchi-olimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy tadqiqot institutlari ham aloxida bilish sub’ektlaridir. Ilmiy bilish fakt va dalillarga, ularni qayta ishlash, umumlashtirishga asoslanadi. Ilmiy fakt va dalillar to`plashning o`ziga xos usullari mavjud bo`lib, ularni ilmiy bilish metodlari deyiladi. Ilmiy bilish metodlari Xususiy ilmiy metodlar Umumiy ilmiy metodlar Eng umumiy ilmiy metodlar Bilishning mohiyati, shakllanish va rivojlanish qonuniyatlari, xususiyatlarini Bilishning mohiyati, shakllanish va rivojlanish qonuniyatlari, xususiyatlarini o’rganish falsafa tarixida muhim o’rin egallab kelmoqda. Inson o’z bilimi tufayli borliq, tabiat, jamiyatni va nihoyat, o’z-o’zini o’zgartiradi. Bilishga qaratilgan inson faoliyatini va uni amalga oshirishning eng samarali usullarini tadqiq etish falsafa tarixida muhim ahamiyatga ega. Shu bois ham falsafaning bilish masalalari va muammolari bilan shug’ullanuvchi maxsus sohasi — Gnoseologiya vujudga keldi. Bilishning ikki shakli: kundalik (empirik) bilish va nazariy (ilmiy) bilish bir- biridan farqlanadi. Kundalik bilish usullari nihoyatda xilma-xil va o’ziga xos bo’lib, bunday bilimlarni sistemalashtirish va umumlashgan holda keyingi avlodlarga berish ancha mushkuldir. Hozirgi zamon garb sosiologiyasida xalqlarning kundalik bilim hosil qilish usullarini o’rganuvchi maxsus soha — etnometodologiya fani vujudga keldi.

Gnoseologiya asosan nazariy bilish va uning rivojlanish xususiyatlarini o’rganish bilan shug’ullanadi. Nazariy bilishning obyekti, subyekti va predmetini bir-biridan farqlash muhim. Bilish obyekti. Tadqiqotchi-olim, faylasuf, san’atkor va boshqalarning, umuman insonning bilimlar hosil qilish uchun ilmiy faoliyati qaratilgan narsa, xodisa, jarayon, munosabatlar bilish obyektlari hisoblanadi. Bilish obyektlari moddiy, ma’naviy, konkret, mavhum, tabiiy va ijtimoiy bo’lishi mumkin. Bilish obyektlari eng kichik zarralardan tortib ulkan galaktikagacha bo’lgan borliqni qamrab oladi. Bilish obyektlariga asoslanib, bilim sohalari tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va texnik fanlarga ajratiladi. Bilish subyekti. Bilish bilan shug’ullanuvchi kishilar va butun insoniyat bilish subyekti hisoblanadi. Ayrim olingan tadqiqotchi-olimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy tadqiqot institutlari ham alohida bilish subyektlaridir. Ilmiy faoliyat tabiat va jamiyat mohiyatini bilishgagina emas, balki insonning o’ziga ham qaratilishi mumkin. Inson va butun insoniyat ayni bir vaqtda ham bilish obyekti, ham bilish subyekti sifatida namoyon bo’ladi. Bilishning maqsadi ilmiy bilimlar hosil qilishdangina iborat emas, balki bilish jarayonida hosil qilingan bilimlar vositasida insonning barkamolligiga intilish, tabiat va jamiyatni insoniylashtirish, tabiiy va ijtimoiy garmoniyaga erishishdir. Fan — fan uchun emas, balki inson manfaatlari uchun xizmat qilishi lozim. Inson ilmiy bilimlar vositasida ma’naviy barkamollikka erisha borgani sari ilm-fan qadriyat sifatida e’zozlana boshlaydi. Fanning har tomonlama rivojlanishi bilan turli ilm sohalarining hamkorligi kuchayadi, butun ilmiy jamoalar bilish subyekti, yangi ilmiy kashfiyotlar ijodkoriga aylanadilar. Bilish predmeti subyektning bilish faoliyati qamrab olgan bilish obyektining ayrim sohalari va tomonlaridir. Fanning o’rganish sohasi tobora konkretlashib boradi. Tabiatshunoslik fanlarini bilish predmetiga qarab botanika, zoologiya, geografiya, ixtiologiya va boshqa sohalari vujudga kelgandir. Tadqiqot predmeti fanlarni bir-biridan farqlashka imkon beradigan muhim belgidir.

Bilish darajalarini shartli ravishda: quyi, yo’qori va oliy darajaga ajratish mumkin. Bilishning quyi darajasi barcha tirik mavjudotlarga xos bo’lib, xissiy bilish deyiladi. xissiy bilish sezgilar vositasida bilishdir. Insonning sezgi a’zolari (ko’rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish, teri sezgisi) boshqa mavjudotlarda bo’lgani singari uning narsalarga xos xususiyat, belgilarini farqlash, tabiiy muhitka moslashish va himoyalanishi uchun yordam beradi. Bilishning quyi bosqichida sezgi, idrok, tasavvur, diqqat, xayol tashqi olam to’g’risida muayyan bilimlar hosil qilishga yordam beradi. Bilishning yo’qori bosqichi faqat insonlargagina xos bo’lib, aqliy bilish (rasional bilish) deyiladi. Agar inson o’z sezgilari yordamida narsa va xodisalarning faqat tashqi xossa va xususiyatlarini bilsa, tafakkur vositasida narsa va xodisalarning ichki mohiyatini bilib oladi. Mohiyat hamisha yashirindir, u doimo xodisa sifatida namoyon bo’ladi. Har bir xodisada mohiyatning faqat bir tomonigina namoyon bo’ladi. Shu boisdan ham xodisa aldamchi va chalg’ituvchidir. Binobarin, inson sezgilarining biron bir narsa yoki xodisa to’g’risida bergan ma’lumotlari xech qachon uning butun mohiyatini ochib bera olmaydi. Tushuncha. Aqliy bilish yoki tafakkur vositasida bilish xissiy bilishni inkor etmaydi, balki sezgilar vositasida olingan bilimlarni umumlashtirish, taxlil qilish, sintezlash, mavxumlashtirish orqali yangi hosil qilingan bilimlardan tushunchalar yaratiladi. Tushunchada insonning xissiy bilish jarayonida orttirgan barcha bilimlari mujassamlashadi. Tushuncha aqliy faoliyat maxsuli sifatida vujudka keladi. Narsa va xodisalar mohiyatika chuqurroq kirib borishda tushuncha muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Aqliy bilish xissiy bilishga nisbatan ancha murakkab va ziddiyatli jarayondir. Aqliy bilishda narsa va xodisalarning tub mohiyatini bilish uchun ulardan fikran o’zoqlashish talab etiladi. Masalan, insonning mohiyati uning sezgi a’zolarimiz qayd etadigan kelishgan qaddi-qomati, chiroyli qoshu ko’zi, ijodkor quli, oyoqlari bilan belgilanmaydi. Insonning mohiyati avvalo, uning aql va tafakkurga, yaratish qudratika,

mehr-shafqat hissiga, mehnat qilish, so’zlash qobiliyatika ega ekaniligida namoyon bo’ladi. Inson tushunchasi o’zida insoniyatning ko’p asrlar davomida orttirgan bilimlarining maxsuli sifatida shakllandi. Har bir fan o’ziga xos tushunchalar apparatini yaratadi va ular vositasida mohiyatni bilishga intiladi. I. Gantning fikricha, narsalarning mohiyati so’z va tushunchalarda mujassamlashadi. Ya’ni biz so’z va tushunchalarni o’zlashtirish jarayonida biron bir bilimka ega bo’lamiz. Har bir inson dunyoga kelar ekani, tayyor narsalar, munosabatlar bilan bir qatorda tayyor bilimlar olamiga ham kirib boradi. Xukm. Aqliy bilish narsa va hodisalarga xos bo’lgan belgi va xususiyatlarni tasdiqlash yoki inkor etishni takozo etadi. Tafakkurga xos bo’lgan ana shu tasdiqlash yoki inkor etish qobiliyatika xukm deyiladi. Xukmlar tushunchalar vositasida shakllanadi. Xukmlar yangi bilimlar hosil qilishka imkoniyat yaratadi, ular vositasida narsa va xodisalar mohiyatiga chuqurroq kirib boriladi. Shunday qilib, xukm narsa va xodisalarning tub mohiyatini ifodalovchi eng muhim belgi va xususiyatlar mavjudligini yo tasdiqlaydi yoki inkor etadi. Masalan, «inson aqlli mavjudotdir», degani xukmda insonga xos eng asosiy belgi - aqlning mavjudliki tasdiqlanayapti. Biroq inson shunday murakkab mavjudotdirki, uning mohiyati faqat aqlli mavjudot ekanligi bilan cheklanmaydi. Chunki qirg’inbarot urushlar, ekologik inqirozlar aqlli mavjudot bo’lgan inson tomonidan amalga oshirildi. «Inson axloqli mavjudotdir». Inson to’g’risidagi hozirgi zamon fanining muhim xulosasi ana shu. Xulosa — aqliy bilishning muhim vositalaridan biri, yangi bilimlar hosil qilish usulidir. Xulosa chiqarish induktiv va deduktiv bo’lishi, ya’ni ayrim olingan narsalarni bilishdan umumiy xulosalar chiqarishka yoki umumiylikdan aloxidalikka borish orqali bo’lishi ham mumkin. Binobarin, tushuncha, xukm va xulosalar chiqarish ilmiy bilishning muhim vositalaridir. Bunday bilish insondan aloxida qobiliyat, kuchli irodani tarbiyalashni, narsa va xodisalardan fikran o’zoqlashishni, diqqatni bir joyka tuplashni, ijodiy xayolni talab etadi.

Bilishning oliy darajasi intuitiv bilish, qalban bilish, g’oyibona bilishdir. O’zining butun borligini fan, din, siyosat va san’at soxasiga bag’ishlagan buyuk kishilar ana shunday bilish qobiliyatiga ega bo’ladilar. Intuitiv bilish xissiy va aqliy bilishga tayanadi. Buyuk shaxslarning g’oyibona bilishi ularning doimiy ravishda fikrini band etgan, yechimini g’utayotgan umumbashariy muammolar bilan bog’liqdir. Ilmiy bilishning eng samarali usullarini aniqlash gnoseologiyada muhim o’rin egallab keldi. Har bir fan o’ziga xos bilish usullaridan foydalanadi. Ilmiy bilish faqat va dalillarga, ularni qayta ishlash, umumlashtirishga asoslanadi. Ilmiy faqat va dalillar tuplashning o’ziga xos usullari mavjud bo’lib, ularni ilmiy bilish metodlari deyiladi. Ilmiy bilish metodlarini o’rganadigan maxsus soha — metodologiya deb ataladi. Eng umumiy ilmiy bilish metodlari barcha fanlar uchun xos bo’lgan metodlardir. Bunga analiz va sintez, umumlashtirish va mavhumlashtirish, induksiya va deduksiya, qiyoslash va modellashtirish kabilarni ko’rsatish mumkin. Masalan, tabiatshunoslik fanlarida ko’zatish, eksperement, taqqoslash umumilmiy metodlar bo’lsa, ijtimoiy fanlarda tarixiylik va mantiqiylik umumilmiy metodlar hisoblanadi. Xususiy ilmiy metodlar har bir fanning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, suxbatlashish, anketa surovi, xujjatlarni o’rganish sosiolog’iya faniqa xos bo’lgan xususiy ilmiy metodlardir. Ilmiy bilish metodlari o’z harakteriga ko’ra: 1) eng umumiy ilmiy metodlar; 2) umumiy ilmiy metodlar; 3) xususiy ilmiy metodlarga bo’linadi. Bir fanda yaxshi samara beradigan ilmiy bilish metodi boshqa fanda shunday samara bermasliki mumkin. Ilmiy bilishda tug’ri metodni tanlash bilishda muvaffag’iyat garovi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, ilmiy tadqiqotda nimani o’rganish kerak, degani masala fan predmetini aniqlashga imkon bersa, qanday o’rganish kerak, degani masala esa ilmiy bilish metodini tug’ri belgilashga yordam beradi. Ilmiy bilish metodlari va ilmiy nazariya bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Ilg’or ilmiy nazariya fanning butun taraqqiyoti davomida erishilgan muhim yutuq bo’lib, u ilgarigi ilmiy qarashlarni ijodiy rivojlantirish, o’sha yutuqlarga tang’idiy nuqtai nazardan

qarash orqali vujudga keladi. Fan mohiyatan o’zi erishgan yutuqlarga shubxa bilan qarashni taqozo qiladi. Diqqat paytida ongning bir nuqtaga to’planishi ong doira sining torayishidan iboratdir; bunda go’yoki ong doirasi anchagina tig’izlanadi. Ana shunday torayish va tormozanish tufayli ong doirasi juda ham yorqinlashadi. Ongning eng tormozlangan va binobarin eng yorqin nuqtasi diqqatning fo kusi (ya’ni markazi) deb ataladi. Ana shu fokusga tushgan barcha narsalar (idrok qilinayotgan predmetlar, tasavvur lar, fikrlar) juda to’la, yorqin hamda juda aniq aks etti riladi. Diqqatga hamma vaqt u yoki bu darajadagi faollik xosdir. Bunday faollik ongning bir nuqtaga to’planishining kuchayishi va ma’lum vaqt mobaynida diqqat qaratilgan narsaga ongning aktiv yo’naltirilishini saqlab turishdan iboratdir. Diqqatimiz qaratilgan ob’ektlar ongimizning to’plangan «zonasida» juda aniqlik va yaqqollik bilan aks ettiriladi. B u erda yana shuni ham nazarda tutish kerakki, diqqat – idrok, xotira, xayol, tafakkur va nutq singari alohida psi xik protsess emas. Diqqat hamma psixik jarayonlarda ko’rinadi . Biz «shunchaki» diqqatli bo’la olmaymiz, balki biz diqqat bilan idrok qilamiz (qaraymiz, eshitamiz), diqqat bilan esda olib qolamiz, o’ylaymiz, diqqat bilan muhokama yuritamiz, gaplashamiz. Diqqat aqliy jarayonlarning sifatini ta’minlaydigan ichki faollikdir. Diqqat har qanday faoliyatning zaruriy shartidir. Mana shu h ol frantsuz olimlaridan Kyuveni o’z zamonasida genial likni chidamli diqqat deb ta’riflashga undagan edi. Ma salan, u Nyutonning genialligi diqqatining kuchi va barqaror ligidadir, deb ko’rsatadi. Nyutonning o’zi «Siz butun dunyo tortilish qonunini ochishga nima tufayli muyassar bo’ldi ngiz» deb berilgan savolga – «Fikri-zikrim doimo shu masalaga qaratilganligidan muyassar bo’ldim», deb javob bergan. Biz bundan oldingi boblarda aqliy faoliyatning ayrim turlarini bayon qilganda diqqatning ahamiyati haqida gapi rib o’tgan edik. Aqliy faoliyatning barcha turlarida diqqat ishtirok qiladi. Bizning ish-harakatlarimiz ham diqqat ish tiroki bilan sodir bo’ladi.

Diqqat deb ongni bir nuqtaga to’plab, muayyan bir ob’ektga aktiv qaratilishini aytamiz; biz o’z faoliyatimiz jarayonida i drok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, o’zi mizning qilgan ishlarimiz, uy va fikrlarimiz diqqat ning ob’ekti bo’la oladi. Albatta, diqqatga bunday ba h o berish uning ahamiyatini h addan tashqari oshirib ko’rsatishdir. Lekin bu ba h o diqqat ning inson faoliyatining barcha turlari uchun ahamiyati katta ekanligini ko’rsatib beradi. Dar h aqiqat, o’ tin yorish, er cho pish kabi eng oddiy ishlarni ham, mashinalar bilan ishlash, ilmiy tekshirishlar olib borish kabi eng murakkab ishlarni esa diqqatning ishtirokisiz bajarib bo’lmaydi. Diqqat o’qish ishining ham zaruriy shartidir. O’quvchilar ning dars materiallarini muvaffaqiyat bilan o’zlashtirish lari, dastavval diqqatning mavjud bo’lishiga bog’liqdir. K. D. Ushinskiyning aytishicha: «Diqqat ruhiy hayotimizning, shunday yagona bir eshigidirki, ongimizga kiradigan narsa larning barchasi shu eshik orqali o’tib kiradi». (Pedagogika kursi programmasining proekti. «Sovet pedagogikasi», 1938 y. №5, 109-bet). Ayrim o’quvchilarda uchraydigan o’ zlashtira olmaslik holat ining sababini avvalo ular diqqatining etarli emasli gidan qidirish kerak. Xotiraning bo’shli g i, o’quv material - larini o’zlashtirishning bo’shli g i, asosan, diqqatning b o’ sh ligidan kelib chiqadi. Mana shuning uchun ham pedagog o’qitish ishida yuksak muvaffaqiyatga erishishni istar ekan, o’quvchilar diqqatini va, xususan, eng barqaror va eng kuchli diqqatini uyushtirish ham da tarbiyalash haqida jon kuydirishi lozim. II. Diqqatning fiziologik asoslari. Diqqatning fiziologik asosini bosh miya po’sti qismidagi «optimal qo’zg’alish nuqtasi» tashkil qiladi. Bunday joyni yaqqol qilib ko’rsatish uchun I. P. Pavlov shunday tasvir laydi: «Agar bosh suyagiga qaraganda uning ichidagi miya ko’rinadi gan bo’lsa, agar katta miya yarim sharlarida optimal qo’zg’alish uchun eng yaxshi sharoit tug’ilgan nuqtasi yiltillab ko’rinadigan bo’lsa edi, ongi sog’lom bo’lib, bir narsani o’ ylab turgan odamning miyasiga qaraganimizda, uning miyasining katta yarim sharlarida juda g’ alati jimjimador forma bo’lib , surati va h ajmi har la h zada bir o’zgarib, turlanib, jimir-

jimir qilib turuvchi yorug’ narsaning u yo q dan-bu yo qq a yugurib q imirlab turganini va miya yarim sharining bu yorug’ n arsa atrofidagi boshqa erlari birmuncha xira tortib tur ganini ko’rar edi». (Polnoe sobranie sochineniy, III tom, 1-kitob, 248-bet). Optimal qo’zg’alish nuqtasi manfiy induktsiya qonuniga ko’ra , bosh miya po’stining boshqa joylarida tormozlanishni vujudga keltiradi. «Miya yarim sharlarining optimal qo’zg’alishga ega bo’lgan qism ida, – deydi I. P. Pavlov, – yangi shartli reflekslar engillik bilan hosil bo’ladi va differen ts irovkalar muvaffaqiyat li ravishda paydo bo’ladi. Shunday qilib, optimal qo’zg’alishga ega bo’lgan joy ayni cho g’ da bosh miya yarim shar larining ijodga layoqatli qismi desa bo’ladi. Miya yarim sharlarining sust qo’zg’algan boshqa qismlari bunday x ususiyat ga qobil emas. Ularning ayni cho g’ dagi funktsiyasi, juda nari borganda, tegishli qo’zg’ovchilar asosida ilgari hosil q i l ingan reflekslarni bir tartibda qayta tiklashdan ibo ratdir. Bunday qismlarning faoliyati biz ongsiz, avtomat lashgan faoliyat deb ataydigan sub’ektiv faoliyatdan iborat dir» 1 . (O’sha kitob, 277-278 bet). Bosh miya yarim sharlarining tormozlangan qismiga ta’sir qiluvchi qo’zg’ovchilar idrok va tasavvurning yor q in obrazlarini tug’dira olmaydi. miy va ilmiy bo'lmagan bilimlarni ajratish uchun qandaydir universal printsip, universal asos - u yoki bu g'oyani ilmiy yoki ilmiy bo'lmagan xarakterga ega bo'lishiga imkon beradigan mezon (o'lchov) kerak. Umuman olganda, ilmiy bilish sub'ektni haqiqat bilan tanishtirish usuli bo'lib, u ob'ektivlik, umumiy asoslilik, universallik, dalillikka ega. Biroq, bu talablar mutlaq emas, nisbiy talablar ekanligi ayon. Fan tarixida ilmiy bo'lishning turli mezonlari bo'lgan. Ular orasida: empirizm mezoni - ilgari surilgan ilmiy pozitsiyaning eksperimental tekshirilishi; ratsionalizm mezoni - ilmiy nazariyalarning mantiqiy izchilligi va to'g'riligi; konventsionalizm mezoni - ayrim ilmiy nazariyalarni umumiy qabul qilish; noto'g'rilik mezoni - ilmiy nazariyalarni faktik ma'lumotlar bilan rad etish; tekshiriluvchanlik mezoni - ilmiy qoidalarning ob'ektivligining lingvistik jihatdan tekshirilishi, pragmatizm mezoni - ilmiy g'oyalarning operativligi va boshqalar. Albatta, shuni aytishimiz mumkinki, ilmiy bilim ob'ektiv, umumiy asosli va universal bilimdir, lekin ko'proq narsaga ega. ushbu mezonlarni batafsil

o'rganish, ko'plab savollar tug'iladi. Masalan, agar zamonaviy fan ob'ekt to'g'risida olingan bilimlarning nafaqat faoliyat vositalari va operatsiyalarining o'ziga xosligi bilan, balki ob'ektning qiymat-maqsadli tuzilmalari bilan bog'liqligi tamoyilini ilgari surgan bo'lsa, nimani ob'ektivlik mezoni deb hisoblash kerak. bilish sub'ekti va fan ichidagi maqsadlar va fandan tashqari ijtimoiy qadriyatlar va maqsadlar o'rtasidagi bog'liqlikni ochib beradi? Yoki umumiy asoslilik mezoni nima deb hisoblanishi kerak, agar ijtimoiy va gumanitar bilimlarning o'ziga xos xususiyati uning poliparadigmalligi bo'lsa, ya'ni. turli paradigmalarning sinxron mavjudligi - nazariyalar, tamoyillar, qoidalar? Bu savollarga aniq javob yo'q. Shubhasiz, bunday noaniqlik o'zini oqlaydi, chunki u fanni ochiq qiladi, uning rivojlanishiga to'siqlar va qat'iy to'siqlar yaratmasdan, ilmiy bilimlarning mavjud tuzilmasiga to'g'ri kelmaydigan yangi ilmiy nazariyalar va fanlarning paydo bo'lishi va uning makonini kengaytiradi. Umuman olganda, paradigma mezonlarini - fan rivojining muayyan bosqichida qonuniy bo'lgan, ma'lum bir ilmiy paradigma doirasida faoliyat yurituvchi mezonlarni ajratib ko'rsatuvchi mezonlar majmuasi haqida gapirish maqsadga muvofiqdir; va universal mezonlar - har qanday paradigma mansubligidan qat'i nazar, ilmiy bilimlarning eng umumiy parametrlarini aniqlaydigan metakriteriyalar. U yoki bu ilmiy paradigma doirasida shakllangan mezonlar, masalan, pozitivizm, pragmatizm, strukturalizm, fenomenologiya paradigmatik mezon bo'lib xizmat qiladi. Metakriteriyalar sifatida biz quyidagi talablarni ajratib ko'rsatishimiz mumkin: ratsionallik, mantiqiy izchillik, sub'ektivlik, takrorlanuvchanlik, eksperimental tekshiriluvchanlik (15). Ilmiy, bu kontekstda, ko'proq miqdordagi metakriteriyalar talablariga javob beradigan bilimdir va aksincha, metakriteriyalarning aksariyati ishlamaydigan bilim ilmiy maqomga deyarli da'vo qila olmaydi. Ilmiy ratsionalizmni kundalik bilimlardan farqlash kerak, oddiy bilimlar axborotni qayta ishlashning mantiqiy-og'zaki usullari bilan ham ishlay oladi, lekin u dalillarga asoslanmaydi, oddiy ratsionallik ratsionaldir, bu ravshanlikka ishonishga asoslangan sog'lom fikr mantiqidir. har qanday hodisa yoki jarayonlar. Oddiy

bilimlarni noto'g'ri yoki zararli deb hisoblash mumkin emas, bu bilimning boshqa shakli bo'lib, ularsiz madaniyatning mavjudligi muammoli bo'lar edi. Bundan tashqari, zamonaviy tadqiqotchilar kundalik bilimlarni ilmiy bilimlar uchun ma'lumot manbai deb bilishadi. Masalan, I. Prigojin va I. Stengers: “Biz hozir tasvirlashni o’rganayotgan ochiq dunyoda nazariy bilim va amaliy donolik bir-biriga muhtojdir” (2). Ilmiy ratsionalizmni falsafiy ratsionalizmdan ham farqlash kerak. Falsafiy va ilmiy bilishning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash muammosi nihoyatda muhim, chunki uning yechimi orqali huquqshunoslik va huquq falsafasi kabi fanlarni ko'rsatish mumkin. Fan, xususan, huquq fani bilan falsafa, xususan, huquq falsafasi o’rtasidagi farqlarni siyosiy va huquqiy fikrning aniq eksperimental bilimlardan abstraktsiyalash darajasida ko’rish kerak. Yurisprudensiya eksperimental fandir. U jamiyatning siyosiy va huquqiy sohasining mavjudligiga oid aniq faktik ma'lumotlarni tahlil qiladi, sintez qiladi, umumlashtiradi, tizimlashtiradi va kontseptsiyalaydi. Shunday qilib, huquqshunoslik birinchi tartibning in'ikosi - siyosiy va huquqiy madaniyatning o'rnatilgan shakllarini aks ettirish vazifasini bajaradi. Huquq falsafasi ikkinchi tartibni aks ettirish, umumlashtirishni umumlashtirish, kontseptuallashtirishning kontseptualizatsiyasi, nazariyalar nazariyasi yoki metateoriyadir. Yurisprudensiya va huquq falsafasi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri va teskari aloqalar mavjud. Yurisprudensiya konkret ilmiy bilim bo’lib, huquq falsafasi uchun o’ziga xos dastlabki empirik asos sifatida, huquq falsafasi esa, o’z navbatida, g’oyaviy-uslubiy asos sifatida huquq falsafasi uchun harakat qiladi. Tegishli ilmiy huquqiy bilimlar va falsafiy bilimlar va bilimlar o'rtasidagi chegara ancha shartli va shaffofdir, masalan, yuridik fanning davlat va huquq nazariyasi kabi bo'limi juda ko'p umumiy xususiyatlarga ega va hatto huquq falsafasi bilan mos keladi. Ilm-fanni, shu jumladan yuridik fanni amaliyotdan - yuridik amaliyotdan farqlash kerak. Amaliyot (yun. prakticos - faol, faol) - tabiiy va ijtimoiy ob'ektlarni rivojlantirish va o'zgartirishga qaratilgan ob'ektiv, maqsadli inson faoliyati. Yuridik amaliyot - bu belgilangan huquqiy normalar va qonunlarga murojaat qilish orqali

ijtimoiy va siyosiy munosabatlarni tartibga solish bilan bog'liq faoliyat. Huquqiy amaliyot jamiyat taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida – yirik murakkab jamiyatning shakllanish bosqichida vujudga keladi. U birinchi navbatda oqilona fikrlashga tayanadi, uning mazmuni qonunni tushunish va huquqni qo'llashga qisqartiriladi. Huquqiy fan huquqiy o'zgartirish va huquqni shakllantirishga qaratilgan ratsional-ratsional tafakkurga asoslanadi. Shunday qilib, yuridik fanning eng muhim ijtimoiy funktsiyasi jamiyatning huquqiy sohasini takomillashtirishdir. Yuridik fan jamiyatni o’z-o’zini tashkil etishning eng muhim elementi bo’lib, olimlar – huquqshunoslarning sa’y-harakatlari bilan jamiyat huquqiy tizimini qayta qurish amalga oshirilmoqda, jamiyatni huquqiy tashkil etish modellari yaratilmoqda, huquqning yangi tizimlari, yangi siyosiy va huquqiy texnologiyalar shakllantirilmoqda. Albatta, siyosiy va huquqiy texnologiyalarni amalga oshirish, joriy etish uchun huquqiy siyosatning ishtiroki zarur, ya'ni. davlat siyosiy kuchlari. Fan - bu dunyo haqidagi ob'ektiv, tizimli tashkil etilgan va asoslangan bilimlarni rivojlantirishga qaratilgan kognitiv faoliyatning alohida turi. Ilmiy kognitiv faoliyatning ishlashini ta'minlaydigan ijtimoiy institut. Bilim turi sifatida fan uning boshqa turlari: kundalik, badiiy, diniy-mifologik, falsafiy bilan o'zaro ta'sir qiladi. U amaliyot ehtiyojlaridan kelib chiqadi va uni o'ziga xos tarzda tartibga soladi. Fan inson faoliyatida ob'ektlar o'zgarishi mumkin bo'lgan muhim aloqalarni (qonunlarni) ochib berishga qaratilgan. Har qanday ob'ektlar faoliyatda o'zgarishi mumkinligi sababli, ularning barchasi ilmiy tadqiqot ob'ektiga aylanishi mumkin. Fan ularni o'z tabiiy qonuniyatlari bo'yicha faoliyat yurituvchi va rivojlanadigan ob'ektlar sifatida o'rganadi. Shuningdek, u shaxsni faoliyat sub'ekti sifatida, balki maxsus ob'ekt sifatida ham o'rganishi mumkin.

Xulosa Fanning ijtimoiy institut sifatida paydo bo'lishi ijtimoiy tizimdagi tub o'zgarishlar va xususan, sanoat, savdo, qurilish, konchilik va dengizchilikning rivojlanishiga kuchli turtki bo'lgan burjua inqiloblari davri bilan bog'liq. Ilm-fanning butun tarixiy rivojlanishi davomida olimlarning tashkil topishi va o’zaro munosabati o’zgardi. Fan ijtimoiy institut sifatida G’arbiy Yevropada 16—17-asrlarda vujudga kelgan. vujudga kelayotgan kapitalistik ishlab chiqarishga xizmat qilish zarurati bilan bogʻliq va maʼlum bir avtonomiyaga daʼvo qilgan. Fanning ijtimoiy institut sifatida mavjudligining o'zi shuni ko'rsatdiki, ijtimoiy mehnat taqsimoti tizimida u o'ziga xos funktsiyalarni bajarishi, ya'ni nazariy bilimlarni ishlab chiqarish uchun javobgar bo'lishi kerak. Fan ijtimoiy institut sifatida nafaqat bilim va ilmiy faoliyat tizimini, balki fan, ilmiy muassasalar va tashkilotlardagi munosabatlar tizimini ham o'z ichiga oladi. Rasmiy fan har doim jamiyatning fundamental mafkuraviy munosabatlarini qo'llab-quvvatlashga, davlat ustuvorliklarining imtiyozli mavqeini saqlab qolishga yordam beradigan intellektual dalillar va amaliy vositalarni taqdim etishga majbur. Shu munosabat bilan ilm-fanni mafkuradan “ilhomlantirish”, uni o’z ichiga qamrab olish buyuriladi. T. Kun to’g’ri ta’kidlaganidek, “olimlar boshqotirma yechishni o’rganadilar va bularning barchasi ortida buyuk mafkura yotadi”. Shuni ta'kidlash kerakki, mafkuraviy bosim darajasi fanning uchta asosiy sinfi o'rtasida notekis taqsimlangan. Ijtimoiy fanlar (gumanitar fanlar) mafkuraviy ta'sirga eng ko'p, tabiiy fanlar esa eng kam bog'liqdir. Texnik fanlar asosan qo'llaniladigan maqsadlar, ishlab chiqarish tomonidan talab va amalga oshirish darajasi bilan cheklangan. Ijtimoiy me’yor va me’yorlarni o’zlashtirish birlamchi sotsializatsiya jarayonida boshlanganligi sababli, fan har doim g’oyaga qarshi bo’lishga intilayotgan bo’lsa-da, hech qachon jamiyat ta’siridan qutula olmaydi. Mafkuraning xususiyatlariga uning voqelikni ataylab buzib ko'rsatishi, dogmatizmi, murosasizlik, soxtalashtirilmasligi kiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar. «Pedagogika va psixologiya» fanidan ma’ruzalar matni.  Umumiy psixologiya. T. Ukituvchi, 1992  Islom Karimov. Uzbekiston XX1 asrga intilmokda. T. Uzbekiston, 1999.  www.referat.ru  www.ref.uz  www.google.com.uz

Похожие

Bilishning mazmun va mohiyati

Inson, uning mohiyati va faoliyati

Bilish falsafasi

Bilish nazariyasi - asosiy muammolari va yo’nalishlari

Bashorat va ilmiy bashorat ijodiy jarayon sifatida