Ijodning nazariy muammolarini ishlab chiqishda Sharq mutafakkirlari qo‘shgan hissalar - Философия - Рефераты

Ijodning nazariy muammolarini ishlab chiqishda Sharq mutafakkirlari qo‘shgan hissalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140 KB

Ijodning nazariy muammolarini ishlab chiqishda Sharq mutafakkirlari qo‘shgan hissalar Reja 1. O‘rta Osiyoda falsafiy-diniy dunyoqarashning shakllanishi. Qadimgi xalqlar ijodiy faoliyati og‘zaki va yozma manbalarning ifodasi sifatida 2. Zardushtiylik. “Avesto” 3. Sharq Renessansi (IX – XIV asrlar) O‘rta Osiyoda yangi fanlarning vujudga kelishi va rivojlanishining namunasi sifatida 4. Islom. Diniy aqidalarni hayotiy muammolarga ijodiy tatbiq etish masalalari

O‘rta Osiyoda falsafiy-diniy dunyoqarashning shakllanishi. Qadimgi xalqlar ijodiy faoliyati og‘zaki va yozma manbalarning ifodasi sifatida O‘rta Osiyodagi qadimgi falsafiy qarashlarni bilish, o‘rganishda yozuv va tarixiy yodgorliklarning katta ahamiyati bor. Qadimiy yozuvlardagi mazmun ham o‘z davri falsafiy jarayonlarini namoyon qilganki, ularda ham yaxshilik va yomonlik, boylik va kambag‘allik o‘rtasida kurashlar tasvirlangan. Qadimiy yozma yodgorliklarga «Avesto», «Bundaxshin» «Denxard» va «O‘rxun-Yenisey» yozuvlari kiradi. Yenisey bo‘ylaridagi qadimgi yozuvlarni aniqlash XVIII asrning boshlarida rus olimlari tomonidan boshlangan. Topilgan yodgorliklardagi yozuvlarni aniqlash qiyin kechgan. Faqat XIX asrning birinchi choragidagi Grigoriy Spasskiyning Yenisey yodgorliklari haqidagi maqolasi «Sibirskiy vestnik» (Sibir xabarlari) jurnalida e’lon qilingandan so‘ng yodgorliklar haqidagi ma’lumotlar olimlarga ma’lum bo‘ladi. Ammo, yozuvni o‘rganishga o‘sha paytda katta e’tibor berilgan bo‘lsa ham, tezlikda natija bermagan. 1889 yili rus sayyohi va yozuvchisi N.M.Yadrinsev Mo‘g‘ulistondagi Kosho-haydam vodiysida O‘rxun daryosi bo‘ylaridagi ko‘pgina yodgorliklarni topib, ulardagi Xitoy yozuviga o‘xshash matnlarni aniqlagan. Matnlarni o‘qish Daniya olimi Vilgelm Tomsen ga nasib qildi. U dastlab «tangri», «turk» degan so‘zlarni o‘qigandan so‘ng (1893 yil 25 noyabrda) masala oydinlashdi. Ko‘p harflar mazmuniga kalit topildi. Bu orada rus olimi V. V. Radlov ham 15 ta harfni o‘qigan edi, u Tomsen va o‘zining kashfiyoti asosida yodgorliklardagi matnlarning tarjimasini birinchi bo‘lib amalga oshirdi. N. M. Yadrinsev topgan yodgorliklar turk xoqoni Bilqa-Qoon- Mog‘ilyon (734-yilda vafot etgan) va uning ukasi Kul-Tegin (732-yilda vafot etgan) qabr toshlariga o‘yib yozilgan yodgorliklar edi. Shu vaqtdan boshlab Yenisey va O‘rxun daryolari atrofidagi yodgorliklar «O‘rxun-Yenisey yodgorliklari» deb atala boshlagan. Shuningdek, O‘rxun yozuvi, deb ham atalgan. Keyinchalik yana ko‘plab yodgorliklar topildi. V-VI asrlarga oid 5 ta toshdagi hamda qog‘oz, charm, yog‘och, va turli idish-tovoqlardagi yozuvlar ham qimmatli manbalar hisoblanadi. Bu yozuvlarda turk xoqonligining davlat tuzumi va dinlar haqidagi ma’lumotlar berilgan. Xitoy yilnomalarida ko‘rsatilishicha, turklar o‘lganlaridan so‘ng ko‘mish marosimi shunday ta’riflangan: o‘lgan kishining boyliklari, jangda mingan oti bilan birga olib kuydiriladi. Xoki dafn etilib, marhum qancha dushmanni o‘ldirgan bo‘lsa, shuncha tosh uning qabriga qo‘yiladi, uning

surati ishlanadi va qilgan ishlari o‘yib yoziladi. O‘sha davr uchun bu holatlar ham xalq ijodi edi. Bunday ma’lumotlar haqiqatdan ham u davrdagi qabr toshlarining ko‘plarida uchraydi. Xususan, Mog‘ilyon va Kul-Tegin qabr toshlarida ham, shunday fikrlar mavjuddir. Mog‘ilyon so‘nggi turk “ulug‘ xoqon”laridan bo‘lib, o‘z davlatining chegarasini kengaytirgan va mustahkamlagan. Unga ukasi mardlik ko‘rsatib yordam bergan. Qo‘shni davlatlar bilan yaxshi munosabat o‘rnatgan. «Yo‘qsil xalqni boyitgan», «Oz sonli xalqni ko‘paytirgan», «Adolatli hukmdor» bo‘lgan. Hududlarda ko‘proq ma’lum kishilarning qahramonliklari aks ettirilgan. O‘sha paytlardagi matnlaridayoq qirg‘iz, uyg‘ur, o‘g‘uz va yana boshqa xalqlarning, qabilalarning nomlari tilga olingan. Umuman, ushbu yozuvlarning ahamiyati shundaki, endilikda ular bizga o‘sha davrning falsafasi, turmush tarzi, ijodiyoti haqida ma’lumotlar beradi. Urf-odatlar, e’tiqod va boshqalar bilan tanishtiradi. Masalan, Yenisey havzasidan topilgan bir toshdagi yozuvda shunday deyilgan: «Mening davlatim va mening xonim, men sizlardan lazzat ko‘rmadim, hayhot, men quyoshni va oyni sezmaydigan bo‘lib qoldim. Mening do‘stlarim va qarindoshlarim, hayhot men (sizlardan) uzoqlashib, o‘z kumush xalqimdan yiroqlashdim. O‘z qahramonlik shijoatimdan lazzatlana olmadim. Qirq yoshimda o‘ldim, men O‘chin-Qulug-Tirig o‘g‘li, men Qulug-Tug‘an» va hokazolar. Ushbu yozuvlardan ko‘rinib turibdiki, VII- VIII asrlarda xalq va podshohlar o‘rtasidagi munosabatlar o‘z xususiyatiga ega. Qarama-qarshiliklar, kelishmovchiliklar, turmush tarzidagi voqealar asta-sekinlik bilan rivojlana borgan. Ana shunday bir davrda O‘rta Osiyo hayotida islom dinining kirib kelishi bilan ahvol o‘zgargan. Mahalliy diniy qarashlar zarbaga uchragan. Arab bosqinchilari Islom dinini xalqqa singdirish uchun katta kuch bilan harakat qilganlar. O‘sha davrning vatanparvarlari (Rafi ibn Leyl, Hamza as Xorij, Abu Muslim, Muqanna va boshqalar) arablarga qarshi chiqib jiddiy zarba berganlar. Shunday bo‘lishiga qaramay, arab madaniyati mahalliy joylarda o‘z o‘rnini topa boshlagan. Talaygina bosqinchilik urushlaridan so‘ng IX asrning oxiriga kelib O‘rta Osiyo mustaqillikka erishdi. Somoniylardan so‘ng Xorazmshohlar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Qoraxoniylar davlatlari paydo bo‘ldi. Buxoro, Samarqand, Marv, Ko‘hna Urganch, Xiva kabi markazlar vujudga keldi. Bu shaharlar O‘rta Osiyoning madaniy markazlariga aylandilar. Natijada Movarounnahr hududida madaniy-ma’naviy, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, diniy-falsafiy ta’limotlarning rivojlanishi uchun keng

yo‘l ochildi. Xalq orasidan aql-idroki, tafakkuri bilan dunyoni lol qoldiradigan qomusiy olimlar yetishib chiqdi. Natijada matematika, astronomiya, ximiya, minerologiya, tibbiyot, san’atshunoslik, naqqoshlik kabi sohalar tez rivojlandi. Tarixchilar, faylasuflar, g‘azal mulkining sultonlari, «muallimi soniy», «shayxur rais»lar yetishib chiqdiki, bu ajdodlarimizdan qancha faxrlansak kamlik qiladi. Ana shu ajdodlarimiz sharq uyg‘onish davrini boshlab berishgan. Ular yaratgan ilmiy-falsafiy ijod va ta’limotlar umumbashariy ahamiyatga ega bo‘lgan ta’limotga aylandi. O‘zlarining ijodlarida vatan ravnaqi, ilm-fan, madaniyat, erkinlik, farovonlik g‘oyalarini aks ettirdilar. Buddachilikning Maxayana shakli Kushonshohlarning rasmiy davlat dini, deb e’lon qilinganidan so‘ng (aytish lozimki, kushonlarning dastlabki poytaxtlaridan biri hozirgi Kattaqo‘rg‘on yoki Shahrisabz atroflarida, Xitoyda «To- si», ruhi, deb ataluvchi) diniy tavof markazi bo‘lgan. Mahalliy shaharlar Balx, Marv, Termiz, Samarqand, Buxoro, Shosh, Turkiston, Sayram, Koson, O‘sh va boshqa shaharlarda ko‘plab diniy ibodatxonalar qurganlar. Buddachilikka oid kitoblar tarqatilgan. Kushonlar davlatining asoschisi Kanishka Kadfiz tomonidan Panjobning Jalandxar shahrida buddachilikning umumjahon jome’ yig‘ilishida «Maxayana – hamma uchun birdek ulug‘ yo‘l» davlat dini va mafkurasi, deya e’lon qilingan. Aslida u paytlarda Turondagi turkiy xalqlar tangriga e’tiqod qilgan. Maxayana ta’limotining falsafiy asosi xalqlarni birlashtirishga qaratilgan e’tiqod- mafkura bo‘lgan. Taniqli qadimshunoslardan biri B. Ya. Stavavisskiy buddachilikni Uzoq sharqda va Turonda keng tarqalishida yurtimizdagi avliyolar (rohiblar)ning xizmati katta bo‘lganligini qayd qiladi. Ana shu paytdagi rohiblar an’analarga asoslanganlar. Muqaddas suralarni shaxsan ko‘chirib, mahalliy tillarga tarjima qilganlar. Sharhlar yozganlar. Ana shunday rohiblar qatoriga Termizlik (oldingi nomi Tramita) Dxarmamitra, Toshkenti-iloq vohasidan Bo Shlipotola, Shrimitra, Laqay turklaridan Dxarmanandin, Samarqandlik Kan Sen – Xuyeylar kiradilar. Ular eramizning III-V asrlarida yashab ijod etganlar. Buddaning asosiy g‘oyalari bo‘lgan qiyinchilikdan qutulish yo‘llari, o‘z istaklaridan voz kechishlari, to‘la xotirjamlikka, osoyishtalikka, mutlaq ma’sudlik holatiga erishishlarini targ‘ib qilgan (buddada 4 ta qoida yotadi: dunyoda qiynalish, azob-uqubat mavjud, qiynalishning sabablari, qiynalishdan qutulish mumkin, qiynalishdan qutulishga olib chiquvchi yo‘l bor). Ko‘rib turibmizki, mamlakatimiz hududidagi xalqlarning

o‘zaro aloqalari tufayli ilk o‘rta asrlarda falsafiy ijod rivojlangan. O‘z madaniyati, falsafasini yaratgan. Xalqlarning falsafasini yaratishda qadimiy dinlar muhim ahamiyat kasb etgan. Ana shunday dinlardan biri zardushtiylik dinidir. Zardushtiylik. “Avesto” Zardushtiylik dini eramizgacha VII-VI asrlarda shakllangan. Unga Zardusht ismli alloma asos solgan. Ba’zi bir mualliflar esa Zardushtni Xorazmda, ba’zilari esa Ozarbayjonda tug‘ilgan, deb fikr yuritishadi. Zardusht qayerda tug‘ilishidan qat’i nazar, uning ta’limoti ibtidoiy jamoa davrining oxiri, quldorlik jamiyatining boshlanishida din sifatida shakllangan. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»da keltirilgan fikrlar mulohazamizni tasdiqlaydi. Bu din O‘rta Osiyoda islom dini tarqalishidan so‘ng ham ba’zi joylarda birmuncha vaqtga qadar saqlanib qolgan. Muqaddas kitob eramizgacha VII asr oxiri VI asr boshlarida yaratilgan. Undagi asosiy g‘oyalar «Tavrot» va «Qur’on»da keltirilgan fikrlarga yaqindir. Zardushtiylikni qadim davrdagi diniy aqidalar, deb tushunish unchalik to‘g‘ri bo‘lmay, balki uni o‘sha davrning hukmron mafkurasi, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, falsafiy qarashlari, deb tushunish kerak. Uning nazariy asosi - "Avesto" xulosalari shundan dalolat beradiki, zardushtiylik fikrlari kitob yozilishidan oldingi ko‘p ming yillik tajriba va hayot, turmush tarzlarini umumlashtirish sifatida yuzaga kelgan. "Avesto"da afsonaviy fikrlar bilan birga insonlarning hayotiy tajribalari ham o‘z aksini topgan. Bu muqaddas kitob qadim asrlarning tarixi va rivojlanishini, iqtisodiy-ijtimoiy holatini, falsafasi, tili, yozuvi, xalq og‘zaki ijodining manbasi sifatida ham qadrlidir. Ayniqsa, undagi falsafiy jihatlar kishini hayratga soladi. U 21 ta kitobdan iborat, ammo ularning ko‘pchiligi yo‘qolib ketgan. Uning eng qadimgi nusxasi 1324 yilda ko‘chirilgan bo‘lib, Kopengagenda saqlanadi. "Avesto" qadimgi Eron tillari guruhidagi tillarning qadimgi yodgorliklaridandir. Undagi insonlarning orzu-umidlari, yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi munosabatlar diqqatga sazovordir. Kitobning asosiy mazmuni insonlarning xudoga murojaat etib, iltijo qilishlariga bag‘ishlangan. Xudodan tinchlik, chorva mollari, yaylovlar, sug‘orish maydonlarini tilaganlar. Kitobda Axuramazda xudolik qiyofasidan chiqib,

adolatli shoh qiyofasiga o‘tishi tasvirlangan. U adabiy yodgorlik sifatida insonlarning ma’naviy qiyofasini juda jiddiy tasvirlagan. Avestoda mehnatsevarlik, insonparvarlik, botirlik, jasurlik, va tozalik, moddiy to‘kin-sochinlik uchun kurash kabilar tilga olinganki, ular inson ma’naviyatini ko‘tarishga qaratilgan edi. Oqilona turmush tarzini, uning ma’naviy hayotini, insonning dunyoqarashi va axloqiy fazilatlarini o‘zida jiddiy ifoda etgan. Axloqiy qarashlarda insonning burchi, ma’naviy pokligi targ‘ib qilingan. Ayollarga hurmat ko‘rsatish alohida ta’kidlangan, tozalikka rioya qilish, suvlar, tabiat mahsulotlarining toza tutilishi kabi jihatlar borki, ular insonlarni ma’naviy yuksalishga da’vat qilgan. Kitobning diqqatga sazovor yana bir tomoni borki, unda jismoniy va ma’naviy jarayonlar uch davrga bo‘linib berilgan. Birinchi davr: bu eng qadimgi davr hayotini ifodalaydi. Unda yaxshilik tantana qilgan. Yorug‘lik va insoniy xislat, saodat hukmron bo‘lgan. Ikkinchi davr: bu hozirgi davr bo‘lib, unda kurash davom etadi. Uchinchi davr: kelajakdagi hayot. Bu davrda insonlar aql- idroki bilan badavlat bo‘lib yashaydilar. Yaxshilik yengadi, jaholat chekinadi. Kitobdagi Axriman xudosi yomonlik xislatlarini tarqatadigan xudodir. Ta’kidlash lozimki, kitobda dehqonchilik va chorvachilik sohalariga katta e’tibor berilgan. Jumladan, kitobda “dehqonchilikning foydasi haqida"gi bo‘limda shunday fikr bor: “Moddiy olamni, haqiqatni yaratuvchi zamindagi eng muhtaram manzil, qaysi?, nimadir?”,- degan savolga yaxshilik xudosi Axuramazda shunday javob beradi:-“Inson uy tiklab, olovga va oilasiga, xotini va farzandlariga o‘rin ajratib bersa, yem-xashagi ko‘p bo‘lib, chorva va itlari to‘q yashasa, uyida noz- ne’matlar muhayyo bo‘lib, xotin va farzandlari farovon yashasa, uyida e’tiqodi sobit, olovi alangali, boshqa narsalari ham mo‘l-ko‘l bo‘lsa, u manzil muhtaramdir. Kimki o‘ng qo‘li va so‘l qo‘li bilan yerga ishlov bersa, mehnat qilsa zamin rahmatiga musharraf bo‘lajakdir". Yoki «kimki g‘alla eksa olijanobdir. G‘alla ekkan kishi ezgulik urug‘ini sochadi. Axuramazda e’tiqodni kuchaytiradi, e’tiqodni mustahkamlaydi". Demak, bu ishlarning bajarilishi bilan insonlar yovuz kuchlardan xalos bo‘ladi. Devlarni mag‘lub etadi. Yuksak ma’naviylik zardushtiylik falsafasi bo‘yicha jaholatning, yomonlikning oldini olishdir. Undagi qadimgi meditsina, fazo to‘g‘risidagi, astronomiya va falsafaga oid nodir fikrlar inson qalbini yorug‘likka chorlaydiki, bu yorug‘lik albatta, yaxshilikka olib boradi.

Bular O‘rta Osiyo xalqlarini ng falsafiy – ijodiy tafakkurini qadim- qadimlarga borib taqalganidan dalolatdir. O‘rta Osiyodagi Xorazm, So‘g‘diyona, Afrosiyob, Shosh hududlarida dehqonchilik, hunarmandchilikni ng rivojlanishi olam, dunyo to‘g‘risidagi fikrlarning takomillashishiga turtki bo‘lgan. Bu yerlarda turmush va til jihatidan ham bir-biridan farq qilmagan turli qabilalar va elatlar: massagetlar, xorazmiylar, so‘g‘dlar, parf i ya lik lar va boshqa xalqlar yashagan. Bular ko‘chmanchi chorvadorlar hamda allaqachonlar o‘troq dehqonchilikka o‘tgan aholi edi. So‘ngra birlashib, hozirgi zamon O‘rta Osiyo xalqlarini vujudga keltirganlar. Tarixga qanchalik kirib borilsa, bir manbadan kelib chiqqan xalqlarning bir-biridan farq qiladigan belgilar shunchalik kamayib boradi. Xorazm, So‘g‘diyona, Afrosiyob aholisi o‘rtasidagi nisbat ham shunday . Grek tarixchisi Strabon Baqtriya, So‘g‘diyona, Eron, Midiya aholisining tili ham birligini ta’kidl aydi. Uzoq tarixiy jarayon davomida qadimgi Eron tillari guruh idagi tillar zaminida keyinchalik tojik, fors va boshqa tillar shakllanganligi kabi qadimgi turkiy tillar guruh idagi tillar zaminida o‘zbek, uyg‘ur, turkman, qirg‘iz va boshqa turkiy tillar vujudga kelgan. Eron tillari guruh idagi til, asosan Tojikiston hududidagi aholini ng tili bo‘lib qolgan. Bu til asrlar mobaynida Farg‘ona, So‘g‘d va Xorazmda ham saqlanib qolgan. Xorazm yozuvi oramiy yozuvlarning eng qadimgi xususiyatlarini saqlab qolgan yozuvlardandir. Demak, yozuvga ega bo‘lgan Xorazm, So‘g‘diyona, Afrosiyob xalqlari ijodi va falsafasi qadim gi dir. Bu tillarda so‘zlashgan xalqlar diniy va materialistik qarashlarni o‘rtaga qo‘yganlar. Yaxshilik va yomonlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, yaratuvchilik falsafasiga e’tiborni qaratganlar. So‘g‘d, Xorazm va boshqa joylarda etishgan olimlar sayyoralarni, yulduzlarning turkumlarini o‘rganganlar. Ularga nomlar berganlar. Burjlarni aniqlaganlar. Goroskoplar tuzganlar. Fizika, matematika, falsafa va tibbiyot sohasida ijod bilan shug‘ullanganlar. 2001 yil oktyabr oyining oxirida muqaddas kitob «Avesto» yaratilganligining 2700 yilligi butun dunyoda keng nishonlandi. Bu tadbir ajdodlarimizga bo‘lgan hurmat va e’tiborning amaliy ifodasidir.

Sharq Renessansi (IX – XIV asrlar) O‘rta Osiyoda yangi fan lar ning vujudga kelishi va rivojlanishining namunasi sifatida Fan taraqqiyotida IX-XII asrda yashab ijod etgan mutafakkirlarning ijodi muhim o‘rin tutadi. Ularning ba’zilari haqida fikr yuritamiz. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (787- 847) ilm-fan rivojiga ulkan hissa qo‘shgan. Astronomiya, matematika sohalariga oid ko‘plab asarlar yozgan. Xorazmiy xalifa Ma’mun rahbarligida “Donishmandlar uyi”da ishlagan. Uning “Al-jabr val muqobala” asari, ayniqsa mashhurdir. Bu asar G‘arb va Sharq olimlariga algebra fanidan dasturamal bo‘lib xizmat qilmoqda. Xorazmiyning “Astronomik jadvallar”, “Quyosh soati to‘g‘risida risola ”, “Hind hisobi haqida risola”, “Tarix bo‘yicha risola”, “Musiqa bo‘yicha risola”, “Zij ” kabi asarlari ilmiy-falsafiy ahamiyatga ega. Bu asarlar Xorazmiyning buyuk matematik, umuman qomusiy alloma ekanligidan dalolatdir. To‘g‘ri, Xorazmiy aynan falsafaga oid maxsus asar yozmagan bo‘lsa-da, ammo uning matematika, geometriya, astronomiya, geografiya, tarix va musiqa ilmiga oid asarlarida ilmiy isbotlangan falsafiy fikrlar, g‘oyalar, nazariy ta’limotlar son-sanoqsiz. Hamyurtimiz o‘zining bu asarlari bilan dunyo ilmining rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan edi. O‘rta Osiyo xalqi boy moddiy, ma’naviy, falsafiy tarixga ega. Bu o‘lka eramizning boshlaridayoq qishloq xo‘jaligi, shaharlari rivojlangan zamin edi. Yevropa va sharq mamlakatlari bilan savdo, madaniy aloqalar o‘rnatilib, hunarmandchilik taraqqiy etgan edi. Forobiy Abu Nasr Muhammad (870-950) Sirdaryo bo‘yidagi Forobda keyin Damashqda bilim oldi. U yirik tilshunos, mantiqshunos, matematik, ximik, medik, psixolog, etnik, musiqashunos edi. Grek madaniyatini yaxshi bilgan. Tabiatshunoslik va ijtimoiy fanlarda ijod qilib ilg‘or fikrlarni ilgari surgan. Forobiy Arastudan keyingi, ikkinchi ustoz bo‘lib tanildi. U Arastu asarlarini to‘g‘ri tarjima qilgan yirik faylasuf. Arastuning “Kategoriyalar”, “Analitika”, “Poetika” kabi asarlarini tarjima qildi. O‘zi esa bir yuz ellikdan ortiq asar yozgan. Asarlari yo‘qolgan bo‘lishiga qaramay, ulardan bir qanchasi bizgacha yetib kelgan. Ularda metafizikani sharhlash, “Ehsonul-ulum” falsafa, tibbiyot, matematika,

mantiqshunoslik, tilshunoslik, siyosatshunosliklarga oid fikrlar berilgan. Aynan “Musiqaning ulug‘ kitobi” “Assiyosat al madaniyat”, “Fanlarning kelib chiqish risolasi” kabi asarlari bizgacha yetib kelgan. U moddiy dunyoni moddiy ob’yektlar sifatida anglaydi va Arastuning progressiv qarashini mistikadan ozod qilishga urindi, progressiv fikrlarni targ‘ib qildi. Olim tabiatdan tashqaridagi kuchga ishonadi va uni massa, sifat, xususiyatga ega emas, deb tushunadi. Forobiy ijodida materialistik tendensiya kuchli. U materiyani inkor etmaydi, uni birinchi asos, deb biladi. Uning fikricha suv, havo, olov, osmon, yerdagi narsalar qo‘shilib boshqa predmetlar paydo bo‘ladi. Osmon jismi ham shundan paydo bo‘lgan , deydi. Demak, Forobiyning ijodida , olamda materiya va shakl bor, lekin ular teng. Bu yerda uni fanda, falsafada Arastudan ilgari lab ketgan , deya olamiz. Arastu shakl birlamchi, materiya ikkilamchi , degan bo‘lsa, Forobiy esa materiyaning harakati ob’yektiv, zero materiya ob’yektivdir degan xulosaga kelgan . U moddiy lik olamning harakat manbai, olamdagi narsalar o‘zgarishda, harakatning sababi turli moddalarning birikishida , - deb ko‘rsatadi. Uning fikricha, moddiy elementdan tashkil topgan narsalar o‘zgarmaydi, yangisi vujudga kelmaydi, yo‘qolmaydi. U moddiy olamni, harakat va o‘zgarishda bo‘lgan narsalarni quyidagi qismlarga bo‘ladi: 1) osmon jismlari; 2) minerallar; 3) o‘simliklar; 4) hayvonlar; 5) insonlar. Bular sifat jihatidan farq qiluvchi cheksiz hodisalardir. Sifat o‘zgarishining sababi, materiya deb biladi. Bu stixiyali dialektika va sodda materializmdir. Forobiy bilish nazariyasida ham progressiv fikrlarni ilgari surgan. Odam, uning sezgisi aqldan ilgari paydo bo‘lgan, aql esa moddiy olam mahsulidir. Inson hayvondan aqli bilan farq qiladi, deydi. Inson bilishi sezishdan aqliy bilish tafakkurigacha ko‘tariladi, deydi. Bu - bilish nazariyasidagi materializmdir. Forobiy inson bilimi moddiy dunyo sirini yorita olmaydi, deb fikr yuritdi. Forobiy jon va tana haqidagi masalada to‘xtalib jon chiqishi bilan tan o‘ladi, deydi. Shunday qilib, Forobiyning ijodida o‘z zamonasining ilg‘or fikrlar i mujassamdir. O‘rta Osiyo mutafakkirlaridan yana biri Abu Rayhon Beruniy ( 973- 1048 ) dir. U katta qomusiy olim hisoblanadi. O‘zining tabiiy bilimlar sohasidagi yutuqlari bilan fan tarixida chuqur iz qoldirgan . Olim yil hisobini, kalendarni ishlab chiqqan. Uning “Hindiston” asari esa falsafa, geografiya, astronomiya,

mineralogiyaga oid. Mutafakkirning fikricha, materiya bor narsalarni o‘zgartiradi, shaklni yaratadi. Materiya tafakkurning ham asosi hisoblanadi. Kishining bilish imkoniyatiga ishonadi, diniy xurofotga ehtiyotkorlik bilan yondashadi. Materiya barcha narsaning asosi, uningcha, hamma narsa o‘zgaradi, o‘sadi, vujudga keladi, halok bo‘ladi. Bu tabiiy jarayon. Materiya yaratuvchi xususiyatga ega , deydi. O‘sha davrning buyuk mutafakkiri , Abu Ali ibn Sino ( 980-1037 ) Buxoro yonidagi Afshona qishlog‘ida, Somoniy Nuh ibn Mansur saroyi ning amaldori oilasida tug‘ilgan. Bu davrda O‘rta Osiyoda arablar hukmronlik qilgan davr edi. Lekin undan keyin bu yer markazga aylandi. Fan, madaniyat rivojlandi. Ibn Sino tabib, farmakolog, adabiyotchi, ximik, astronom, faylasuf, etnolog sifatida boshqa fanlarning ham rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan olim. 500 dan ortiq asar yozgan. Ulardan 60 tasi bizgacha yetib kelgan. Asarlari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi sharqshunoslik institutida saqlanadi. Abu Ali ibn Sinoni qadim davrdagi Gippokrat, Galen, Arastu bilan yonma-yon qo‘yadilar. Uning “Kitob al-qonun fit tib” asari tabiblarga qo‘llanma bo‘lib keldi va kelmoqda. Undan XVIII asrgacha anatomiya, fiziologiya, terapiya, diagnostika, profilaktika, farmakologiyadan ensiklopediya sifatida foydalanildi. Bu asar , lotin tilida Lion, Rim, Neapol, Venetsiyada 30 martadan ortiq nashr qilingan. U tabi iy fan lar bilan din orasidagi munosabatda xolislik bo‘lishini talab qiladi. Ibn Sino anatomiya bilan yashirin shug‘ullan a di, bemorlarni davolaydi. U kishidagi ruhiy holat organizmga , uning ahvoliga bog‘liqligini, ruhiy faoliyatni bilish uchun biologik jarayonni va asab tuzilishini yaxshi o‘rganish kerakligini, shuningdek, dam olish, sayohat, jismoniy tarbiya, ob-havo va profilaktika jarayonlari inson salomatligiga zarur ekanligini ko‘rsatdi. Hali mikroblarni aniqlashdan oldin, suv orqali kasallik tarqalishini aniqladi. U nazariya va amaliyot birligi masalasiga e’tibor ni qaratdi. Tabiatni o‘rganish sohasida vulqonlar, tog‘lar borasida, ularni ng harakatlanishi haqidagi ilmiy falsafiy fikrlarni bildirdi. Ibn Sinoning falsafiy , ilmiy ijodi tabiiy qarashlari bilan bog‘liq asarlari «Kitob ash shifo», «Donishnoma», «Najot» kabilardir. U fizika ( tabiat to‘g‘risidagi fan ) , logika ( tabiat va insonni bilish yo‘llari ) , metafizika ( borliqni bilish to‘g‘risidagi ), falsafa borliq xususidagi fanlar dir , deb e’tirof etdi. Ibn Sino bu sohada Arastu izdoshidir. U Arastuning noto‘g‘ri qarashlarini qabul qilmasdan o‘z fikrlarini rivojlantirdi. Olam mangu yaratilgan , deb tushuntirdi. Mangu materiya

mavjud, buyumlar materiyadan paydo bo‘ladi. Materiya borliq manbaidir. Shakl materiya bilan aloqadadir, deydi. Arastuning mavhumlik shaklini rad etdi. Ibn Sino bilish nazariyasida materialistik qarashlarni ilgari surgan. Uning fikricha, aql faol kuch, bilish qurolidir. Inson tajribasini birinchi o‘ringa qo‘yadi, tushuncha keyin keladi. Moddiy dunyo birlamchi , tushuncha ikkilamchi. Inson aqli uzoq davr davomida mehnat orqali , hissiy qabul qilishi orqali yuzaga keladi. U Arastuning mantiq fanini asosladi. Ibn Sino falsafasida ichki qarama-qarshiliklar ham uchraydi. Ilohiyot moddiy olam ishiga aralashmaydi, u ob’yektiv qonun asosida rivojlanadi. Fazoda bo‘shliq yo‘q, fazo materiya xususiyati, moddiy olam harakatda, materiya bilan harakat bog‘langan, vaqt ham narsaga bog‘langan , ularni ajratish mumkin emas, deydi. Ibn Sinoning ijtimoiy-siyosiy qarashlariga to‘xtalsak, u adolatsizlikka qarshi kurashgan. Uning - cha , ruhoniylar ham, davlat arboblari, adabiyotchilar, harbiylar ham aniqrog‘i, har kim o‘z o‘rnida bo‘lishi zarur. Bu fikr o‘sha davr ijtimoiy ziddiyatlaridan kelib chiqqan fikrlar bo‘lsa, ajab emas. Ibn Sinoning jahon madaniyati va fani rivojidagi o‘rnini nazarda tutib tavallud topganligining 1000 yilligi (1982 yilda) o‘tkazildi. Shunday qilib, falsafa tarixida O‘rta Osiyolik mutafakkirlar alohida o‘ringa ega. Temuriylar avlodiga mansub bo‘lgan Shohruh Mirzoning o‘g‘li – Muhammad Tarag‘ay - Mirzo Ulug‘bek (1394-1449) falsafa, ilm-fan taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shdi. U yoshligidanoq o‘z davridagi ilm-fanga qiziqqan. Olimlar, shoirlar, san’atkorlar, diniy ulamolar, allomalar davrasida bo‘lib, ilmiy bahslarda qatnashgan va ilhomlangan. Qiyin va murakkab, ziddiyatli sharoitda yashagan Ulug‘bek mamlakatning siyosiy va iqtisodiy hayotini boshqarish bilan bir qatorda ilmiy ijod bilan shug‘ullangan. Olimlarga rahbarlik qilgan. O‘z ustida tinmay ishlagan, ijod qilgan. Ilmiy-falsafiy tafakkurni rivojlantirgan. U o‘z faoliyatida falsafa, tarix, mantiq, astronomiya, matematika, tabiatshunoslik va huquq bilimlari bilan shug‘ullanib asarlar yozgan. Yunon olimlaridan Aflotun, Arastu, Ptolomey asarlari bilan tanishgan. Ulug‘bek o‘tmish ajdodlardan, xususan, O‘rta Osiyo olimlaridan qolgan madaniy meros, falsafiy qarashlardan o‘z ijodida unumli foydalangan. Uning falsafasida aql-zakovatni jangu-jadallarga, yurt olish, boylik orttirishga emas,

adolat bilan hukm surish, mamlakatni obod qilish, adabiyot, ilm-fanni rivojlantirish markaziy o‘rinni egallaydi. Ulug‘bek o‘z atrofiga o‘z davrining «Aflotuni» deb nom qozongan mashhur matematik, astronom Qozizoda Rumiy va taniqli olimlar Ali Qushchi, Mansur Koshiy, Ali ibn Muhammad Birjandiy, Miram Chalabiy, G‘iyosiddin Jamshid, Muhammad ibn Umar Chag‘niniy kabilarni to‘plagan. Ulug‘bek shu olimlar ishtirokida kengashlar o‘tkazib matematika, astronomiya, geometriya fanlari yuzasidan tadqiqotlar olib borgan. Obi rahmat soyi yoqasida rasadxona qurdirgan. Ko‘rinib turibdiki, u tabiat muammolarini yechish bilan birga diniy e’tiqoddan voz kechmagan. Uning falsafasida moddiylik va ma’naviylik mujassam edi. Ulug‘bek 1437 yilda «Ziji Ko‘ragoniy» risolasini yozib tugatgan. Uning asari hozirgacha olimlar qo‘lidan tushmaydi. O‘z rasadxonasida ijod qilib, 1018 ta yulduzning muvozanatini aniqlagan. Mirzo Ulug‘bek ilmiy kuzatishlar olib borish va madrasada falakkiyot ilmidan va’z aytish bilan birga madaniy-maishiy ishlarga ham jiddiy e’tibor bergan. O‘nlab madrasa, xonaqoh, masjid, karvonsaroylar qurdirgan. Oldinroq boshlangan Bibixonim masjidi, Go‘ri amir maqbarasi, Shohi zinda ansamblining qurilishini nihoyasiga yetkazgan. Ulug‘bek haqida yuzlab asarlar mavjudki, ularda u donishmand faylasuf, adolatli sulton, ijodkor ustoz sifatida madh etiladi. Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonida «Ulug‘bek madhiyasi» degan maxsus bob mavjud. Unda Ulug‘bek zaminda osmon yaratgan olim, deb ta’riflanadi: Rasadkim bog‘lamish zebi jahondir, Jahon ichra yana bir osmondir. Bilib bu nav’ ilmi osmoniy, Ki andin yozdi «Ziji Ko‘ragoniy». Qiyomatga degancha ahli ayyom, Yozarlar aning ahkomidin ahkom. «Zi j i Ko‘ragoniy» asari nazariy-kirish qism va to‘rtta katta bobdan iborat. Birinchi bobida muallif xitoylar, hindlar, greklar, eroniylar va boshqa xalqlarning kalendarlari bilan tanishib, o‘z fikrlarini bildiradi. Ikkinchi bobda esa amaliy astronomiya, uchinchi bobda sayyoralar nazariyasi va to‘rtinchi bobda astrologiya haqida o‘z fikrlarini bildiradi. Uzoq yillar kuzatish va ilmiy tekshirishlar natijasida

Ulug‘bek fazodagi sir-asrorlarni ijod qilishda , yil, hafta va kecha-kunduzlarni belgilashda ulkan yutuqlarga erishadi. O‘zidan oldin o‘tgan Erotosfen, Gipparx, Ptolomey, al - Batonniy, ibn Yunus, Nosiriddin Tusiy va boshqa astronomlarning bu sohadagi yutuqlarini orqada qoldirgan edi. «Ziji Ko‘ragoniy» asaridan tashqari , Ulug‘bek, «Bir darajaning sinusini aniqlash haqida risola», «Risola-dar ilmu musiqa» asarlarini ham yozib qoldirgan. Ulug‘bek ijodi dunyoviy falsafa bo‘lib, jahon tabiatshunosligi, ijtimoiy fanlarini rivojlantirishda muhim hissadir. Islom. Diniy aqidalarni hayotiy muammolarga ijodiy tatbiq etish masalalari Islom dini dunyoda e’tiqod qiluvchilar miqdori jihatidan ikkinchi o‘rinda turadi. Islom so‘zi arabcha «Xudoga o‘zini topshirish», «itoat», «bo‘ysunish» ma’nosini beradi. Bu dinga ishonuvchilar arabcha «Muslim» deb ataladi. Uning ko‘pchilik shakli bo‘lgan «muslimun» so‘zining boshida xalqlar orasida turlicha: forslarda – musulmon, o‘zbeklarda - musulmon, qirg‘iz-qozoqlarda - musulmon, Ukraina-Rossiyada - bosurman, deb ataladi. Muhammad ismini Magomed, deb aytadilar. Islom dinining kelib chiqishi masalasini turlicha talqin qiladilar. Xudo tomonidan yuborilgan oxirigi ta’limot, deydilar. Bu birinchi nuqtai nazar, ikkinchi nuqtai nazar: VI asr oxiri – VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida yuz bergan ijtimoiy- iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Bu davrda qabilalar tugatila boshlagan. Sinfiy jamiyat yuzaga kelgan. Hukmron sinflar jamiyatga egalik qilgan, ya’ni ezuvchi sinflar ravnaq topgan. Avval mushrikiylik, ya’ni ko‘p xudolik bo‘lib, endi unga barham berish payti kelgan. Qadimiy ma’naviyat va madaniyat yanada rivojlanib, quldorlik tuzumini paydo qilgan. Yaman yarim oroli orqali karvonlar Habashiston, Hindiston, Suriya, Misr, Vizantiya va Eronni bog‘lagan. Makkada karvonlar to‘plangan. Savdo, chorvachilik, hunarmandchilik, savdogarlik taraqqiy etgan. Madina ham, Makka ham o‘sha paytda diniy markaz bo‘lgan. Undagi Ka’ba ibodatxonasi, u yerdagi qoratosh va uch yuzdan ortiq qabila xudolarining sanamlari tufayli bu joylar e’tiqod markaziga aylangan. Qur’onning 108 – «Al- Kavsar» (Chashma buloq) surasida Arablarning Ka’ba ziyoratiga kelib, qurbonlik so‘yish odatlari o‘z ifodasini topgan.

V-VI asrlarda Makkada arablarning Qurayishlar qabilasi hukmron bo‘lib, savdo qilish natijasida boyib ketgan. Pul muomalasi, sudxo‘rlik keng rivojlangan. Qul savdosi bo‘lgan. Sinfiy qarama-qarshiliklar kuchaygan. Bu joylarda yahudiylar va xristianlar ham yashagan . Islom dinini ng paydo bo‘lishiga yahudiy va xristian dinlari ta’sir etgan. Yakka xudolikka ishonish islom dinigacha ham mavjud edi. Uni dastlab H aniflar (haqiqat izlovchilar, e’tiqod qiluvchi) targ‘ib qilgan. Muhammad payg‘ambar 570 yilda tug‘ilgan. U Makkada gi Qurayish qabilasiga mansub bo‘lgan Hoshimiylar xonadonidandir. U 609-610 yilda Makkada yakka xudoga e’tiqod qilish borasida targ‘ibot boshlagan. Qurayishlarga ummaviylar qabilasi qarshilik ko‘rsatgan. Ziddiyatlar kelib chiqqan. Makkada ahvol keskinlashgan. Shundan so‘ng Muhammad Madinadagi Avs va Xazraj qabilalari vakillari bilan muzokara olib borib, ular yordamida Madinaga o‘tgan. Natijada 622 yili yuz bergan ko‘chish (arabcha «hijra») dan musulmonlarning hijriy yil hisobi boshlangan. Muhammad Hoshimiylar mavqeini tiklash uchun ummaviylarga qarshi kurashgan. Madinada musulmonlik tez qabul qilingan. Musulmonlikni qabul qilish ba’zida tinchlik – ba’zida urush yo‘li bilan amalga oshirilgan. Madina kuchli davlatga aylanib, Muhammad qo‘lida birlashgan. Uning mavqei Makkaga nisbatan jiddiy kuchaya borgan. Natijada Makka zadogonlari Muhammad bilan kelishish yo‘lini topganlar. 630 yili Madina qo‘shinlari Makkani qarshiliksiz qo‘lga oladi. Keyinchalik Makka aholisi ham Muhammadning yordamchilariga aylangan. Muhammad 632 yil iyun oyida Madinada vafot etadi. Undan so‘ng uning o‘rinbosarlari - xalifalar davlatni boshqarganlar. Shu sababli arab xalifaligi, deb yuritiladi. Muhammadning ilk safdoshlari (qaynotasi) Abu Bakr (632-634), keyin Xalifa Umar (634-644), undan so‘ng Xalifa Usmon (644-656) va Hazrati Ali (656-661) davrlarida istilolar bo‘ldi. Ayniqsa, Usmon va Ali davrida Kavkaz va O‘rta Osiyoga kurash boshlangan. Arab istilochilari VII asrning 70 yillarida Eronni bosib olib, O‘rta Osiyoga hujumni boshladilar. Arablar (Movarounnahr – ikki daryo o‘rtasidagi yerlar) avval bosqinchilik hujumlarini qildilar, keyinroq VIII asr boshlarida va VIII asr o‘rtalarigacha O‘rta Osiyoni to‘la bosib olganlar. Movarounnahrda ularga qarshi Muqanna, Sumbod Mug‘, G‘urak va boshqa sarkardalar qo‘zg‘olon ko‘targanlar. Bosqinchilik natijasida: mahalliy madaniyat, falsafa, mahalliy dinlar, ma’naviy qadriyatlar cheklangan, inqirozga yuz tutgan.

Islom dinining asosiy manbasi ya’ni, birinchisi Qur’on dir: unda islom aqidalari, e’tiqod talablari, huquqiy va axloqiy normalar o‘z ifodasini topgan. Islom an’anasida Qur’on Olloh tomonidan Muhammadga 22 yil davomida farishta Jabroil orqali nozil qilingan (uqtirilgan). Vahiylar Muhammad davrida tizimli yozib olinmagan, balki Abu Bakr davrida yozilgan. Buni Muhammadga kotiblik qilgan Zayd ibn Sobit amalga oshirgan. 632 yil oxirida Qur’onning matni tayyor bo‘lgan. Manbalarda u «Suxuf» (sahifalar) deb yuritilgan. Ular o‘rtasida tafovutlar ham bo‘lgan. Xalifa Usmon Zayd ibn Sobitga Qur’onning matnlarini taqqoslashni va yagona to‘plam tuzishni buyurgan. Bu to‘plam «mushad» degan nom olgan. Usmon boshqalarning «Suhuf»ini yo‘qotishga buyruq bergan. Yangi to‘plamning asl nusxasi (ayrim ma’lumotlarga qaraganda VII asrda ) ko‘chirtirilib, Kufa, Basra, Damashq va boshqa shaharlarga yuborilgan. Qur’ondagi tafovutlarni yo‘q qilish uchun unga arab yozuvidagi xos belgilar qo‘yib chiqilgan. «Mushaf»dan ko‘chirilgan eng qadimiy 4 ta nusxasi hozirgacha saqlanib qolgan. Ulardan biri Toshkentda, O‘zbekiston musulmonlari diniy boshqarmasida saqlanadi. Qur’on 114 suradan iborat bo‘lib , har sura oyatlarga bo‘lingan. Suralar nomlangan. Masalan , 1 - sura «Fotiha» , 2-sura «Baqara» va h.k. Suralar 610-622 yillarda Makkada ( 90 sura ) , 622- 6 32 yillarda Madinada ( 24 sura ) nozil e tilgan. Qur’onning asosiy g‘oyasi yakka xudolik dir. Ya’ni , Olloh to‘g‘risidagi ta’limotdir. Shu bilan bog‘liq holda unda payg‘ambarlar, oxirat, taqdir va boshqa aqidalar bayon qilingan. Islom dinining asosiy talabi: e’tiqod, namoz, ro‘za, zakot, haj. Qur’onda musulmonlarning falsafiy va axloqiy, huquqiy qarashlari o‘z aksini topgan. XII asrda Yevropaning ba’zi xalqlari tillariga tarjima qilingan. XVIII asrda esa Yevropaning ko‘pgina tillariga, jumladan, rus tiliga 1878, 1894, 1907 yillarda tarjima qilingan. Islom dinining ikkinchi manbasi Sunna (arab tilida odob, an’ana, xatti-harakat)dir. Sunna islomda musulmonlar uchun ibrat hisoblangan. Muhammadning so‘zlari, qilmishlari, xatti-harakatlari hadislarda aks ettirilgan. Sunna islomda Qur’ondan keyingi - uni to‘ldiruvchi manba. Sunna VII asr o‘rtalarida yig‘ila boshlagan. Unda qarama-qarshiliklar, yaxshi va yomon qadriyatlar to‘g‘risida fikr yuritilgan. Bir, ikki asr davomida hadislar ko‘payib ketgan. IX asrda tizimga solingan. Aniq, ishonchli hadislar hamyurtimiz Imom Ismoil Buxoriy tomonidan to‘plangan.

Islom dinining uchinchi manbasi – shariat bo‘lib , u islom dinining huquqiy tizimidir. Unda sof huquqiy masalalardan tashqari axloqiy normalarga va amaliy diniy talablarga ham qonuniy tus berilgan. Islomda jamiyatni boshqarish Qur’on asosida olib borilgan. Keyinchalik, feodalizm rivojlanishi bilan diniy faoliyatni qamrab oluvchi qonunlar majmuasiga ehtiyoj tug‘ilgan. Islom ilohiyotchilari bir necha asr mobaynida shariat qonunlarini yaratganlar. Unga asos qilib, Qur’on va Sunnalar olingan. Shariat qonunlari XI-XII asrlarda to‘la shakllangan. Shariatda davlat huquqi normalari, majburiyat, jinoyat, jazo va oila-nikoh huquqlari, shuningdek, sud yuritish, vasiylik ko‘rsatmalari berilgan. Shariat, xususiy mulkni xudo tomonidan belgilangan, doimiy va o‘zgarmas, deb hisoblaydi. Kishi faoliyati ikki turga - harom va halolga ajratilgan. Shariat shakllanib tugallagan davrda 5 ta kategoriya vujudga kelgan: 1. Farzning bajarilishi qat’i va majburiy bo‘lgan; 2. Mansub (sunnat)- majburiy emas, lekin ma’qul, lozim deb hisoblangan; 3. Mubah –ixtiyoriy normalar; 4. Makruh – noma’qul normalar; 5. Harom - qat’i ravishda ta’qiqlangan harakatlar. To‘rtinchi manba: tafsir (arab-sharh, tushuntirish, izoh) islom an’anasida Qur’on, hadislar va boshqa diniy manbalarni talqin qilish dir . Qur’on tafsirlarida Qur’onning matni aynan sharhlab beriladi. Beshinchi manba: kalom (arab,–so‘z, nutq) islom ilohiyotining ilk shakli. Falsafiy ta’limot sifatida arab xalifaligida VIII asrda paydo bo‘lgan. IX asrga kelib, O‘rta Osiyoga tarqalgan. Kalom tarafdorlari mutakallimlar deyiladi. Kalom asoschisi al – Ash’ariy (873-935)dir. Kalomda aytilishicha , Olloh ham insoniy xususiyatlarga ega, deb tushuntiriladi. Kalomchilar Qur’onga suyanib jannat va do‘zaxni azaliy mavjud, deb biladi. Insonda erkinlik yo‘q, barcha qilmishlari uchun insonlar Olloh oldida javob beradi. Oltinchi manba: fiq h (arab-tushunish) musulmon huquqshunosligini ishlab chiquvchi soha. Huquqshunoslik fani sifatida ham qo‘llaniladi. Shariat manbalarini ishlab chiqish, shariatni hayotga ta d biq qilish bilan shug‘ullanadi. Fiq h bilan shug‘ullangan olimlar (O‘rta Osiyoda) Bur h oniddin Marg‘inoniy, Abu Lays Samarqandiy lardir. Huquqda 4 mazhab (yo‘nalish) bor: h anafiya, molikiya, shofi’iya va hanbaliyalar. O‘rta asrlarda O‘rta Osiyodagi falsafa ana shu manbalarga asoslanib targ‘ib qilingan. Olam to‘g‘risida islom dini ma’lumotlaridan kelib chiqib ta’rif berilgan. Vatanimiz jahondagi yirik madaniy markazlaridan biri bo‘lib kelganiga shubha yo‘q. O‘sha qadimgi davrlardayoq mamlakat ichkarisida iqtisodiy,

ma’naviy, siyosiy, o‘ziga xos turmush tarzi, xalqning xarakteri mukammalashgan. Sharq mamlakatlari – Hindiston, Xitoy bilan bo‘lgan iqtisodiy, siyosiy sohadagi munosabatlar mamlakatimiz ravnaqining orqada qolishiga yo‘l qo‘ymagan. O‘z navbatida mamlakatimiz hududida rivojlangan ilg‘or urf-odatlar , Sharq mamlakatlari madaniyati, falsafasiga o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Insoniylik sifatlari keng tarqalgan. Ana shunday insoniy-falsafiy fazilatlaridan biri diniy bag‘rikenglikdir. Bag‘rikenglik – dunyodagi turlicha boy madaniyatlar, urf-odatlar ni ifodalashning va insonning alohidaligini namoyon qilishning xilma-xil usullarini hurmat qilish, qabul qilish va to‘g‘ri tushunishni anglatadi. Qisqacha aytadigan bo‘lsak, bag‘rikenglik - turli-tuman jarayonlardagi birlikdir. Bag‘rikenglik , ma’naviy sohadagina emas, balki, siyosiy, huquqiy, demokratik yo‘nalishlarni ham qamrab oladi. Bag‘rikenglik , tinchlikni ta’minlovchi, urushlarni , barcha kelishmovchiliklarni yo‘q qiluvchi, haqiqiy tinchlik madaniyatiga yetaklovchi jarayondir. Diniy bag‘rikenglik xalqaro vaziyatni sog‘lomlashtirishga, yangicha yondashishga yordam beradi. Din esa ijtimoiy ong sifatida inson faoliyatini qamrab oladi. Bag‘rikenglik ijtimoiy ong mazmuni ga tobora insoniy mohiyat kasb eta borishi, shaxsning haq-huquqlari barqarorligiga erishishi, makonda mehr- shafqat, odamiylik tamoyillarini takomillashuviga yordam beradi. Bag‘rikenglik insonning o‘z-o‘zini asrashiga ko‘maklashadi. Bag‘rikenglik keng ma’noda barcha xalqlarning yashash uchun kurashish huquqining tasdiqlanishi bilan ob’yektiv ravishda bog‘liqdir. Dunyo hamjamiyati kuch va zo‘rlik, yakka hokimlikni zaiflashtirish yo‘llarini izlab keladi. Asrlar davomida insonlar bag‘rikenglikning haqiqiy poydevorini topishga intilib keldilar. Bu sohada diniy manbalarga murojaat qildilar. Chunki odamlar o‘rtasida barqarorlik jihatlariga ehtiyoj tug‘iladi. Barqarorlik muvozanat sharoitidagina alohida shaxs, xalq erkin ma’naviy shakllanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Diniy bag‘rikenglikni takomillashtirish mamlakatlar o‘rtasida, mintaqalar va butun dunyo hamjamiyati miqyosida do‘stona munosabatlarni qaror toptirishning muhim omilidir. Shu sababli ham O‘rta Osiyoning o‘rta asr mutafakkirlari aynan diniy bag‘rikenglik haqida ilmiy fikrlarni aytib ketganlar. Endilikda tarjima qilinib, xalqimizga tortiq etilayotgan adabiyot, ilmiy manbalardan o‘qib xulosa qilamizki, bag‘rikenglikning falsafiy jihatlari har bir shaxs, har bir xalqqa taalluqlidir. Jumladan, Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»,

«Hindiston», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig», Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk», Alisher Navoiyning «Xamsa», «Holati Sayyid Hasan Ardasher», «Mahbub ul-qulub», Boburning «Boburnoma», Mirzo Ulug‘bekning «To‘rt ulus tarixi» va boshqa asarlar i da muammoning yechimiga oid ibratli fikrlar bor. Diniy bilimlar, dunyoviy bilimlar bilan o‘zaro aloqada bo‘lishi bag‘rikenglikni taqozo etadi. Ayniqsa, buyuk muhaddislar hadislar to‘plashda bu jarayonlarga e’tiborni qaratganlar. Jumladan, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-870) hadislarida bag‘rikenglik jihatlari ochib berilgan. Imom Buxoriy jami 600 ming hadis to‘plab, shulardan 100 ming «sahih» va 200 ming «g‘ayri sahih» hadislarni yod olgan. Hadis ilmi bobida nihoyatda iqtidorli bo‘lgan. Minglab shogirdlar tarbiyalagan. Muslim ibn Hajjoj, Iso at-Termiziy, an- Nasoiy, Abu Zur’a, Yusuf al-Forobiy, Abu Bakr ibn Huzayma kabi mashhur muhaddislar shular jumlasidandir. Imom Buxoriyning «Al-Jom’i as-sahih» (Ishonarli to‘plam) deb nomlangan to‘rt jilddan iborat hadislar to‘plami islom olamidagi boshqa muhaddislar tuzgan hadis to‘plamlari orasida eng mukammalidir. To‘plamda hadislardan tashqari islom huquqshunosligi, marosimlari, axloq-odob, ta’lim-tarbiya hamda o‘sha davr tarixi va etnografiyasiga doir ma’lumotlar ham bor. To‘rt jildlikka 600 ming hadisdan faqat 7275 ta «sahih» hadislar kiritilgan. Bu to‘plam juda ko‘p marta chop etilgan. Unga sharhlar berilgan. Imom Buxoriy ning yana bir qancha asarlari bor . «Al-adab ul Mufrad», «Kitob asmo‘ is-sahoba», «Kitob af’ol il-ibod», «Kitob bad’ il-maxluqot», «Kitob birr il-volidayn», «Ta’rix us-siqot va-z-zu’afo min ruvot il-hadis», «Ta’rixi Buxoro» va boshqalar. Imom Buxoriyning ijodi qadriyatlarimizni tiklashda, kishilarda axloq-odob, halollik, rostgo‘ylik, poklik singari umuminsoniy fazilatlarni singdirish va qaror toptirishda muhim ahamiyatga egadir. Muhammad payg‘ambar «Kimgaki Olloh- taolo yaxshilikni ravo ko‘rg‘aydir, uni din ilmidan bahramand qilgaydir, ilmga ilm olmoq yo‘li birlan erishilg‘aydir» deganlar. Mazkur fikrda diniy bilimlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar ham e’tiborga olingan. Islom dinida buyuk insonlar o‘z nomlarini buyuk ishlar bilan muhrlab ketganlar. Shular orasida Abu Hanifa an-Nu’mon ibn Sobit (taxallusi Imomi

A’zam (699-767)) alohida o‘rin tutadi. U hanafiya mazhabining asoschisi va imomi, ilohiyotchi olimlardan biridir. Kelib chiqishlari qobullik e’tiborli oilalarga borib taqalsa-da, u kishining bobolari Marzubon xalifa Umar ibn al-Xattob (634- 644) davrida islomni qabul qilib Kufa (Eron)ga ko‘chib kelgan va u yerda muqim bo‘lib qolgan. Demak, Abu Hanifa shu yerda o‘ziga to‘q shoyichi savdogar oilasida tug‘ilgan. Otasi vafotidan so‘ng unga tegishli do‘kon Abu Hanifaga meros bo‘lib qolgan. Xalifalikning bosh qozisi vazifasini bajarmaganligi uchun Xalifa Mansur (hukmronlik yillari 754-775) tomonidan qamalgan va zindonda kaltaklab o‘ldirilgan. Bu kishi "Imom A’zam" ("Eng buyuk Imom") degan faxrli unvonga sazovor bo‘lgan tarixiy shaxsdir. Shu sababli hanafiylik xalqimiz o‘rtasida Imom A’zam mazhabi, deb ham yuritiladi. Bu inson Qur’oni Karimni to‘la yod olgan. Sunniylikni tashkil etuvchi to‘rt mazhab asoschilari o‘rtasida faqat Abu Hanifagina payg‘ambar Muhammad alayhissalom sahobalarining ayrimlari bilan suhbatda bo‘lgan. Barcha islomiy ilmlarni chuqur o‘rgangan. Natijada musulmon huquqshunosligiga asos solgan. "Fiqh bo‘yicha eng katta kitob", "Tavhid asoslari" ,"Olimlar va o‘rganuvchilar kitobi" , "Risola kitobi", "Vasiyat haqidagi kitob" kabilar Abu Hanifa qalamiga mansub. Abu Hanifa asarlarining asliyati bizgacha yetib kelmagan. Asarlarida Tavhid (yagona Ollohga ishonish), Ollohning sifatlari, kalomi-Qur’on, Ollohning qudrati, iroda erkinligi, gunoh ishlar va ularga belgilangan jazo, xayrli amallar va ularning ajri, iymon-e’tiqod va boshqa huquqiy muammolar batafsil yoritilgan. Abu Hanifaning ba’zi asarlarida dindagi birinchi firqachilarga qarshilik ko‘rsatish sezilib turgan. Abu Hanifa ijodiga "Al-Musnad" taalluqli bo‘lib, u hadislar to‘plamidan iboratdir. Abu Hanifa ijodining markaziy o‘rinlaridan biri bu hokimiyat bilan diniy muassasa o‘rtasidagi munosabatdir. Bu ta’limotda ta’kidlanishicha, har qanday jome’ masjidini ochish uchun hukumat ruxsatini olish lozim. Bu esa mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy masalalar bilan bog‘liq. Jamiyatni boshqarish sohasida dunyoviylik va diniylik o‘rtasidagi kelishuvchilik davr talabidir. Shu sababli ham bu mazhabni keng ma’noda bag‘rikenglik va taraqqiyotga tarafdor mazhab, deb e’tirof etadilar. Abu Hanifa va uning izdoshlari qiyos (taqqoslash) usulidan (ya’ni ko‘rilayotgan masalaga o‘xshash oldin sodir bo‘lgan holatlar bilan) foydalanib, istihson (yaxshisi yoki afzalini tanlash) tamoyilini ishlab chiqqanlar va kundalik hayotga tatbiq etganlar. Bu esa insonni, davlat va jamiyatning faoliyatini e’tirof

etish bilan bog‘liq edi. Bunday yondashish xalqlarning birlashishi uchun ularning urf-odatlarini hisobga olishni taqozo etardi. Shu sababli ham islom dinini tezda to‘g‘ri tushunish va unga bo‘yinsunish ko‘proq turkiy xalqlar o‘rtasida keng tarqaldi, u e’zozlandi. Dindagi ushbu bag‘rikenglik natijasida dunyoning ko‘p mamlakatlarida islom e’tirof etildi. Hanafiylikning "moslashuvchanligi", ijtimoiy- iqtisodiy madaniy sohalarni ilmiy idrok etish, ko‘pgina mamlakatlarda hukmron din sifatida e’tirof etilishni tezlashtirdi, unga qiziquvchilar safi orta bordi. Natijada bu ta’limotning tarafdorlari, asoschilari ko‘paydi. Shular qatorida Abu Mansur Moturidiy, Abu Ishoq al-Hakim as-Samarqandiy, keyinroq yetishib chiqqan Abul Mu’in an-Nasafiy, Nuriddin as-Sobuniy al-Buxoriy, Abu Lays as-Samarqandiy, Burhoniddin al-Marg‘inoniy kabilarni olish mumkin. Sunniylik ta’limotining "otasi" degan yuksak e’tirofga sazovor bo‘lgan Samarqandlik Abu Mansur al-Moturidiy (Islom qomusi bo‘yicha) 870 yilda Samarqandning Moturidiy mavzesida tug‘ilib, 944 yilda (ba’zi adabiyotlarda 941) vafot etgan. Qabri Samarqandning Chokardiza qabristonidadir. Bu joy hozir ziyoratgohga aylantirilgan. Buyuk daho, mutafakkir Alisher Navoiy Abu Mansur Moturidiy as- Samarqandiyni dinning izzatli sultoni, deb atagan. Bu inson bizga ko‘plab ilmiy meros qoldirganki, ulardan barcha musulmon xalqi bahramand bo‘lib kelayotir. Bular jumlasiga quyidagilar kiradi: "Ta’vilati Ahli sunna" - Qur’on va sunnaning rasmiy ta’villari, ya’ni rasmiy islomiy talqini, sharhlari bitilgan kitob; Shariat asoslari va sofligi haqidagi kitob; "Kitob ul-Jadal" - diniy-ahloqiy bahs munozaralarda g‘olib kelish haqidagi kitob; "Kitob ul-Usul" - diniy ta’limot uslubiyotiga oid asar; "Risolat ut-Tavhid" - Ollohning yakkayu-yagonaligi, birligi, vahdoniyat dini, ya’ni ilm-ul aqoidning nazariy asoslari haqidagi va boshqa o‘nlab asarlarni tilga olish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, Moturidiyning ilmiy faoliyati islom dinini ilmiy jihatdan himoya qilish bo‘lgan. Ayniqsa, diniy niqob ostida noto‘g‘ri yo‘lga kiruvchilarni tanqid ostiga olgan. Allomaning fikricha, ma’lum diniy yo‘nalishlarning haqiqiy yoki soxtaligini ko‘rsatuvchi ishonchli dalillar mavjud. Ushbu dalillarni bilishda, aniqlashda insonlarga qaysi sohalar to‘sqinlik qilishi mumkinligini ochib berish zarur. "Kitob at-Tavhid"da bu sohada shunday fikrni bildiradi: "Bu - ko‘r-ko‘rona taqlid bo‘lib, juda keng tarqalgan illatdir, ya’ni bunda juda ko‘pchilik biron-bir

ma’naviy yoki diniy yo‘lboshchiga, uning fikrlari mazmun-mohiyatini tushunmagan holda qo‘shilishga kuchli moyillik bildiradi. Mana shu sabab natijasi o‘laroq, har bir firqa va har bir yo‘nalish shu paytga qadar o‘z tarafdorlariga ega bo‘lib kelmoqda. Bu muxlislar qachondir qabul qilingan soxta ta’limotga sadoqatda qat’ilik namoyish etmoqdalar va yana o‘zlarini haqiqatning yagona egalari hisoblamoqdalar." Ushbu fikrlar hozirgi zamon aqidaparastlar faoliyatiga, diniy fundamentalizm, diniy ekstremizm, terrorchilik harakatlari ishtirokchilari faoliyatiga ham taalluqlidir. Moturidiy ijodining falsafiy jihati shundaki, unda o‘xshashlik yoki taqlid bir kategoriya sifatida sharhlanadi. Jumladan, haqni nohaqdan ajratishning uchta usuli bor: 1) Jami jonzotlarga xos bo‘lgan sezgi a’zolari. 2) Insonga xos bo‘lgan aql orqali amalga oshiriladigan nazariy xulosalar 3) Ishontirishda qo‘llaniladigan naql va axborotlar. Bu fikrlardan hozirgi kunda ham foydalanib ish yuritilsa, foydadan xoli bo‘lmas edi. Moturidiy islomni himoya qilish bilan cheklanib qolmasdan, islomdagi botil oqim va firqalar faoliyatini ayovsiz tanqid qildi. O‘sha paytlarda paydo bo‘lgan bir qancha: haruriylar, rofiziylar, qadariylar, jabariylar, jahmiylar, murji’iylar, hozijiylar, muta’zimiylar, karromiylar, ismoiliylar va boshqa oqimlarni diniy yondashuvdagi zaifligini dalillar bilan tanqid qilgan. Uning fikricha, inson imtihon uchun yaratilgan. Shaxsiy intilishlari insonni ba’zida to‘g‘ri yo‘ldan adashtiradi. Ularga inson o‘zidagi ijobiy imkoniyatlardan kelib chiqib qarshi turmog‘i lozim. "Kitob at-Tavhid"da shunday fikrlarni o‘rtaga tashlaydi: "din buyuklarga e’tiqod qilib, taqlid qilishga emas, dalillarga asoslanmog‘i kerak", "hech kim gunoh sodir qilgani tufayli kofir deb e’lon qilinmaydi. Biz jami "qibla kishilari"ni mo‘’min deb bilamiz, ularning qalbini esa Ollohga havola etamiz", "bid’atchilar bilan shunchaki do‘stona munosabatda bo‘lishning o‘ziyoq xatodir", "sunnatning to‘g‘riligini aniqlash uchun, bir-biriga zid naqllarga tayanish mumkin emas, balki mustaqil fikrlash kerak", "72 guruh mavjud, faqat 73-guruhgina najot topdiki, bu - jamoadir", ushbu fikr o‘n asr oldin aytilgan bo‘lsa-da, bugungi kun faoliyatini ham aks ettiradi. Umumiy xulosa shundan iboratki, Abu Mansur Moturidiy ijodida, diniy soha bo‘yicha, dinning asosi Qur’oni Karim va Hadisi shariflardir. Turli nazariyalarga, mazhablarga, boshqacha fikrlarga hech qanday o‘rin yo‘q. Chunki, mazhablarning

xato talqinidan buzuq niyatli kishilar foydalanib islom dini obro‘siga putur yetkazadilar. Islomda o‘zgartirishlar, islohotlar yaramaydi. O‘tmishda o‘chmas iz qoldirgan buyuk siymolardan yana biri bu al- Marg‘inoniydir. Alloma Burhoniddin al-Marg‘inoniyning to‘liq ismi Ali ibn Abu Bakr ibn Abd ul-Jalil al-Farg‘oniy ar-Rishtoniy al-Marg‘inoniy dir. U kishi 1123 yilda tug‘ilib 1197 yilda vafot etgan. O‘z davrining ilmlarini mukammal o‘rgangan. Ayniqsa, islom dinining asosiy manbalari Qur’oni Karim va hadislarni tahlil qilish natijasida Fiqh-islom huquqshunosligi sohasida obro‘ e’tibor qozongan. Qur’oni Karimni yod olgan. Hadislarni tahlil qilgan. Samarqand shahriga ko‘chib borib, o‘sha yerda yashagan. 1149 yilda haj safariga borib islom dinining allomalari bilan muloqotda bo‘lib, ularning asarlarini mutolaa qilgan. O‘zining "Kitobul-mashoix" ("Shayxlar haqidagi kitob") asarida 40 dan ortiq shayxlar va allomalarni tilga olgan. Al-Marg‘inoniyning bizgacha yetib kelgan asarlaridan "Bidoyat al-muntaxiy" ("Boshlovchilar uchun dastlabki ta’lim"), "Kifoyat al-muntaxiy" ("Yakunlovchilar uchun tugal ta’lim"), "Nashr ul-mazhab" ("Mazhabning yoyilishi"), "Kitob ul-mazid" ("Ilmni ziyoda qiluvchi kitob"), "Manosiq ul-Haj" ("Haj marosimlari"), "Majma ul-Navozil" ("Navozil bo‘lgan narsalar to‘plami"), "Kitob ul-Faroiz" ("Farzlar kitobi") va boshqalardir. Ayniqsa, yaratilgan "al-Hidoya" asari islom dini olamida hanafiya mazhabining qo‘llanmasiga aylandi. Ushbu kitobda islom dinidagi huquqiy masalalar keng ko‘lamda yoritilgan. Bu kitob hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Chunki unda inson falsafasiga katta o‘rin berilgan. Jumladan, ushbu kitobda nikoh, taloq qilish, qullarni ozod qilish, topib olingan nasabini aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qullar, bedarak yo‘qolganlar, sherikchilik va vaqf mulki, tahorat, namoz, ro‘za, zakot va haj kabi masalalarning sharhi berilgan. Kitobning birinchi, ikkinchi qismlarida yuqoridagilar yoritilsa, uchinchi, to‘rtinchi qismlarida pul, savdo-sotiq, kafolat, qozilarning vazifalari, guvohlik, da’vo, sulh, meros, shartnoma tuzish, tashlandiq yerlarni o‘zlashtirish, ovchilik, garovga berish, jinoyatlar xususida, xun to‘lash, vasiyat kabi boshqa masalalar ham yoritiladi. "Hidoya" kitobi asrlar davomida musulmon mamlakatlarida huquqshunoslik bo‘yicha muhim qo‘llanma hisoblangan. O‘rta Osiyoda esa 1917 yildan 1930 yillargacha shariat qozilari bekor qilinib, sovet sud tizimi joriy etilgan paytlargacha rioya qilindi. Ushbu kitob 1893 yilda rus tiliga N. P. Grodekov tomonidan (ingliz tilidan) tarjima qilingan edi. 1994 yilda "Hidoya" qayta nashr

etildi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng k itob muallifi Bur h on i ddin Marg‘inoniyga hurmat va e’tibor kuchaytirildi. 2000 yilda u ning 910 yillik tavallud sanasi nishonlandi. Ijodiy g‘oyalarni ng paydo bo‘lishida Ibn Muso Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Yazid Bistoniy, Mansur al-Xalloj, Abu Bakr ibn Muso al-Vositiy, Abu Rayhon Beruniy, Abulqosim Firdavsiy, Abdulla Jafar Rudakiy, Yusuf Bolasog‘uniy, Abu Bakr Narshaxiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Ahmad ibn Abdulloh, Ahmad ibn Abdulloh Mavraziy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Xojib, Mahmud Qoshg‘ariy kabi yuzlab allomalarning xizmati kattadir. Islom dini asosida paydo bo‘lgan tasavvuf ilmi ham diniy ijodning bir namunasidir. Tasavvuf ilmi yoki sufiylik diniy oqimi VIII asrda arab mamlakatlarida vujudga kelgan. Dastlab sufiylar shaxsiy istakdan to‘la voz kyechish g‘oyasini targ‘ib qilganlar. Tasavvuf musulmon mamlakatlaridagi ijtimoiy taraqqiyotning xususiyatlari bilan bog‘liq ravishda vujudga kelgan. Unda neoplatonizm ta’limoti, iudaizm, xristianlik, zardushtiylik va ayniqsa buddizmning ta’siri bor. Tasavvuf tarafdorlari axloqiy jarayonlarni targ‘ib qilib, xudoga yaqin bo‘lishni asosiy maqsad qilib qo‘yganlar. Shaxsiy manfaatdan voz kechishni talab qilganlar. Tasavvuf ham xilma-xil shakl va oqimlarga ega. Tasavvuf ijodiyotining asosiy maqsadi, ob’yekti inson va xudo. Tasavvufda inson 4 ta bosqich orqali kamolatga erishadi. Birinchi shariat qonunlaridir. Shariat qonunlariga barcha musulmonlar bo‘ysunishi kerak. Faqat shundan so‘ng ikkinchi bosqich - tariqat ga ko‘tariladi. Bunda muridlar o‘z pirlariga itoat qilishi, o‘z “men” idan voz kechishi shart hisoblangan. Bu bosqichdan o‘tganlar uchinchi bosqichga – ma’rifat ga ko‘tariladi. Bunda koinotning birligi xudoda mujassam bo‘lishini, yaxshilik va yomonlikning nisbiyligini aql bilan emas, balki qalb bilan anglash kerak, deyila di . To‘rtinchi bosqich haqiqat . Tasavvufda haqiqatga erishuv sufiylikni «shaxs sifatida tugatib» xudoga singib va natijada abadiylikka erishishi , deb qayd etilgan. Bunga tasavvufchilar maxsus ruhiy va jismoniy harakatlar (psixofizik) , sig‘inish va ibratlar orqali erishadi, ular haqiqiy boylik bu - moddiylik emas, balki ma’naviylikdir , deydilar. G‘azzoliy tasavvufni islom dini bilan yaqinlashtirib, uni keyinchalik rasmiy ta’limot sifatida tan olishga yo‘l ochgan. Movarounnahrda tasavvufchilik Yusuf Hamadoniy tariqati (XII asr)dan boshlangan. Undan tashqari , Abduxoliq G‘ijduvoniy va Ahmad Yassaviy tariqati, XIII-XIV asrda

Naqshband iya tariqatlari yuzaga kelgan. Ular ta’sirida Najmiddin Kubro, Xoja Ahror Vali ta’limotlari ham paydo bo‘lgan. Sobiq Ittifoq davrida bu ta’limotlarni reaksion ta’limot sifatida taqiqlaganlar. B ular insonlarni jamiyat hayotidan chetga tortadi, qizg‘in faoliyatni so‘ndiradi , deb tushuntirilgan. Tasavvuf ta’limotida Ahmad Yassaviy (1041 yilda tug‘ilgan. Ilmiy adabiyotlarda vafoti 1165-1167 yillar deb ko‘rsatilgan) ta’limoti muhim ahamiyatga ega. Yassaviy buyuk shayx sifatida musulmonlar o‘rtasida e’tibor qozongan. Rivoyatlarga ko‘ra, Ahmad Yassaviy payg‘ambardan ortiq umr ko‘rishni gunoh deb bilib, 63 yoshida yer to‘laga – chillaxonaga kirgan. Umrining oxirini shu chillaxonada o‘tkazgan. Mavlono Xusomiddin Sig‘noqiyning risolasida Ahmad Yassaviy 130 yil umr ko‘rgan, deb ma’lumot beriladi. Ahmad Yassaviyning she’rlar to‘plami «Devoni hikmat» deb nomlanadi. «Devoni hikmat»ning yetakchi g‘oyasi din va tasavvufdir. Ahmad Yassaviy islom dinining qonun-qoidalari va urf-odatlarining yig‘indisi bo‘lgan «shariat»ni, tasavvuf mohiyati bo‘lgan «tariqat»ni, ishqi-ilohiy-«ma’rifat»ni, xudo va unga erishmoq-«haqiqat»ni targ‘ib qilgan. «Devoni hikmat»da «Ey darvesh, bilgil va ogoh bo‘lg‘ilkim, avval kalimai shariat, ikkinchi kalimai tariqat, uchinchi kalimai ma’rifat, to‘rtinchi kalimai haqiqatni bilmoq kerak. Sufiy bo‘lib bu kalimalarni bilmasa sufiy emas» - deyiladi. Ahmad Yassaviyning ijodida diniy olamga g‘arq bo‘lish bilan birga tarkidunyochilik birlashib ketgan. Zolimlar qoralangan, kambag‘allar faoliyati yaxshilik bilan bog‘langan. Uning ijodida insonlarni yaxshilikka chorlash, boylikka berilmaslik, mansabni suiste’mol qilmaslik g‘oyalari yetakchi o‘rinni egallaydi. Tasavvuf falsafasi Abduxoliq G‘ijduvoniy (1220 yilda vafot etgan) ijodida ham rivojlantirildi. Uning vasiyatnomasida jamoatga mulozim bo‘lish unga xizmat qilish muqaddas vazifa ekanligi uqtiriladi. Ollohga yaqinlashishning yo‘li shudir, deb ko‘rsatadi u. Shu bilan birga insonlarni chillaxonada hadeb o‘ltiravermaslikka, Ollohga toat-ibodatni haddan oshirib yuborilmaslikka chaqiradi. Mehnat qilishga chorlaydi. Bir so‘z bilan aytganda, uning falsafasi Yassaviy ta’limotidan ilg‘orroq edi. Tasavvuf falsafasining yirik siymolaridan yana biri Najmiddin Kubro (1145-1221) dir. Tasavvufdagi Kubroviya tariqati Kubro tomonidan yaratilgan. U yirik olim sifatida «Jamolning muattarlari va kamolotning egalari», «O‘nta qonun va qoidalar» nomli asarlarning muallifidir. Najmiddin Kubro ijodida

vatanparvarlik, xalqparvarlik, insonparvarlik g‘oyalari mujassamlashgan. Shaxsiy faoliyati bilan mazkur sohalarda namuna ko‘rsatgan. Tasavvuf falsafasi XIV asrda Bahouddin Naqshband (1318-1389) tomonidan rivojlantirildi. Uning ijodi suluki naqshbandiya, deb ataladi. Naqshband taxallus bo‘lib, aynan ma’nosi matoga gul-naqsh solishni bildiradi. Naqshband kishilar hayotida xilvatchilik, tarkidunyochilik bilan hayot kechirishni targ‘ib qilmaydi , balki bu dunyoda shod va x urram yashash kerak, deya takidlaydi. Ammo bu holat kelajakni, xudoni esdan chiqarishga olib kelmasligi lozim. Uning ta’limotida «kishi zohirda odamlar bilan, botinda (ichdan) esa xudo bilan bo‘lishi kerak» degan fikr yotadi. Uning ijodi insonlarni o‘z qo‘li bilan, mehnati bilan, mehnat orqali keladigan daromad bilan kun kechirish, tirikchilik qilish sohalarini yoritib beradi. Islom dini singari tasavvuf ta’limotining asosch i lari ham insonlarni yaxshilikka, hur va farovon hayot kechirishga, tinchlikni ng barqaror bo‘lishiga undaydilar. Bu ta’limotlar Vatanimiz hududidagi insonlarni diniy aqidalar orqali insofli bo‘lishga chaqirgan. Shu sababli ham ilk o‘rta asrlardagi Vatanimiz madaniyati Sharq va G‘arb sivilizatsiyasiga ulkan ijodiy hissa bo‘lib qo‘shilgan. Turkistonda o‘sib-ulg‘ayib ijod qilgan yuzlab, minglab olimlar, diniy ulamolar, shoirlar yaratgan asarlardan jahon xalqlari bahramand bo‘lib kelmoqda. Ayniqsa, diniy ta’limotlarni rivojlantirishga o‘z hissasini qo‘shgan ulug‘ shayxlar, avliyolar xizmatlari benihoyadir. Hozirgi vaqtda ham ulug‘ allomalarimizning ijodiy faoliyatini hayotga tatbiq etish davom etmoqda. Jumladan, «Alloh qalbimizda, yuragimizda» deb nomlangan tamoyil O‘rta asrlar diniy faoliyatining davomi desak, xato bo‘lmaydi. Bu tamoyilda yurtdoshlarimizning urf-odatlari, ilohiyotga bo‘lgan munosabatlari o‘z aksini topgan. Tayanch tushuncha va iboralar: Qadimgi yozma yodgorliklar, O‘rxun-Yenisey yodgorliklari, Kushonlar, Buddizm, Zardusht, Avesto, Renessans, Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn-Sino, Ziji Ko‘ragoniy, Islom, bag‘rikenglik, Imom-A’zam, Moturidiy, Burhoniddin Marg‘inoniy, Yassaviy, Naqshband.

Foydalanilgan adabiyotlar r о `yxati: 1. О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T. “ О `zbekiston”, 2009 2. Karimov I.A. О `zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1-jild, - T. “ О `zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, -T. “ О `zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik y о `lidan. 4-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot. 6-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1998. 7. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 8. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 9. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 10. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 11. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 12. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

Похожие

Ilmiy ijod metodologiyasi kursining predmeti, vazifalari va maqsadlari

Sharq falsafasi

Qadimgi dunyo mutafakkirlari ahloqiy tarbiya haqida

Tarix falsafasi

Bashorat va ilmiy bashorat ijodiy jarayon sifatida