Globallashuv jarayonlarida milliy g’oyaga ehtiyojning ortishi - Философия - Рефераты

Globallashuv jarayonlarida milliy g’oyaga ehtiyojning ortishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58 KB

www.arxiv.uz Reja : 1. Globallashuv tushunchasi va uning mohiyati. 2. Globallashuv va milliy ma’naviyat. 3. Globallashuv va milliy g’oyaga extiyoj. 4. Milliy istiqlol g’oyasi va shaxsiy e’tikod.

www.arxiv.uz XXI asr boshlariga kelib dunyo mamlakatlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir shu qadar kuchayib ketdiki, bu jarayondan to’la ihotalanib olgan birorta ham davlat yo’q, deb to’la ishonch bilan aytish mumkin. Hattoki, xalqaro tashkilotlardan uzoqroq turishga intilayotgan, ularga a’zo bo’lishni istamayotgan mamlakatlar ham bu jarayondan mutlaqo chetda emas. Globallashuv shunday jarayonki, undan chetda turaman, degan mamlakatlar uning ta’siriga ko’proq uchrab qolipsh mumkin. Bunday gayri ixtiyoriy ta’sir esa ko’pincha salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. Globallashuvning turli mamlakatlarga o’tkazayotgan ta’siri ham turlicha. Bu hol dunyo mamlakatlarining iqtisodiy, axborot, ma’naviy salohiyatlari va siyosati qanday ekani bilan bogliq Dunyoda yuz berayotgan shiddatli jarayonlarning har bir mamlakatga o’tkazayotgan salbiy ta’sirini kamaytirish va ijobiy ta’sirini kuchaytirish uchun shu hodisaning mohiyatini chuqurroq anglash, uning xususiyatlarini o’rganish lozim. Bu hodisani chuqur o’rganmay turib unga moslashish, kerak bo’lganda, uning yo’nalishini tegishli tarzda o’zgartirish mumkin emas Globallashuv yana shunday jarayonki, uni chuqur o’rganmaslik undan foydalanish strategiyasi, taktikasi va texnologiyasini ishlab chiqmaslik mamlakat iqtisodi va madaniyati, ma’naviyatini tog’dan tushayotgan shiddatli daryo oqimiga boshqaruvsiz kayiqni topshirib qo’yish bilan baravar bo’ladi. Mustaqillik davrida mamlakatimiz olimlari o’tkazgan va o’tkazayotgan tadqiqotlar tahlili bu sohadagi ishlar endigina boshlanayotganidan guvohlik beradi. Globallashuv milliy ma’naviyatga ham ta’sir o’tkazadi. Xar qanday siyosat, jumladan, iqtisodiy siyosat va ma’naviyat sohasidagi siyosat ham ilmiy asosga ega bo’lgandagina muvaffaqiyat keltirishini nazarda tutsak bu masalada olimlarimiz siyosatchilarimizga yetarli ko’mak berishlarini e’tirof etishga to’g’ri keladi. Mamlakatimizning jahon maydonida olib borayotgan siyosati ko’proq samara va muvaffaqiyat keltirishini istasak globallashuvning mohiyati, yo’nalishlari, xusuyatlarini chuqurroq tadqiq va tahlil qilish zarur. Aynan u jarayonni chuqurroq tahlil etish orqali siyosatchilarning to’g’ri yo’l tanlashi va qarorlar qabul qilishi uchun yamkoniyat yaratish mumkin. Globallashuv — turli mamlakatlar iqtisodi, madaniyati ma’naviyati,

www.arxiv.uz odamlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir va bog’liqlikning kuchayishidir. Globallashuvga berilgan ta’riflar juda ko’p. Lekin uning xususiyatlarini to’laroq qamrab olgani, bizningcha, fransuz tadqiqotchisi B.Bandi bergan ta’rif. Unda globallashuv ekarayonishshg uch o’lchovli ekaniga urgu beriladi: • globallashuv — muttasil davom etadigan tarixiy ja rayon; • globallashuv — jahonning gomogenlashuvi va univer sallashuvi jarayoni; • globallashuv — milliy chegaralarning "yuvilib ketish" jarayoni. B.Bandi ta’rifida keltirilgan globallashuv o’lchovlarining har uchalasiga nisbatan ham muayyan e’tirozlar bildirish mumkin. Lekin jahonda yuz berayotgan jarayonlarni kuzatsak ularning har uchovi ham unda mavjud ekanini ko’ramiz. Globallashuvning mamlakatlar iqtisodiy siyosati va ma’naviyatiga o’tkazipsh mumkin bo’lgan ijobiy va salbiy ta’siri Xindistonning mashhur davlat arbobi Mahatma Gandining quyidagi so’zlarida yaxshi ifodalangan: "Men uyimning darvoza va epshklarini doim mahkam berkitib o’tira olmayman, chunki uyimga toza havo kirib turishi kerak. Shu bilan birga, ochilgan eshik va derazalarimdan kirayotgan havo dovul bo’lib uyimni agdarto’ntar qilib tashlashi, o’zimni esa yiqitib yuborishini ham istamayman". Shuning uchun ham milliy istiqlol toyasi bugungi globallashuv jarayonida uyimizni, hayotimizni toza havo bilan ta’minlab, ayni paytda, "dovullar"dan saqlash omili ekanligini anglash muhim. Hozirgi zamon globallashuv jarayoni o’ta murakkab hodisa. Uning turli mamlakatlar iqtisodi, siyosati va 11 ma’naviyatiga o’tkazayotgan ta’siri yana Ham murakkab bo’lgani sababli unga nisbatan ham jahonda birbiriga nisbatan raqobatda bo’lgan ikki guruh: globalistva aksilglobalistlar guruxlari vujudga keldi. Globallashuv tarafdorlari globalistlar deb ataladi. Ular orasida davlat arboblari, siyosatdonlar, sanoatchi va biznesmenlar ko’proq uchraydi. Globallashuv muxoliflari esa aksilglobalistlar nomini olgan bo’lib, ular orasida

www.arxiv.uz ko’proq so’l kuchlar, kasaba uyushmalari va yoshlar tashkilotining vakillari bor. MDX hududida aksilglobalistlar Rossiya Federasiyasi hududida faol harakat olib bormoqda. Bu yerda ular turli anjumanlar, seminarlar o’tkazish uchun to’planib turadilar. XX asr o’rtalarida globallashuvning institutsionallashuvi, ya’ni tashkillashuvi kuchaygandan keyin bu jarayonning o’zi ham keskin tezlashdi va shiddatli tus oldi. Institusionallashuvning kuchayganini Butunjahon savdo tashkiloti, Xalqaro Valyuta jamg’armasi, Jahon banki, Yevropa taraqqiyoti va tiklanish banki tashkilotlarining vujudga kelgani misolida ham ko’rish mumkin. Globallashuvning tezlashishi va kuchayishiga javob sifatida aksilglobalistlarning faoliyati ham kuchaydi. Ular globallashuvning faqat salbiy oqibatlariga emas, umuman uning o’ziga ham qarshi chiqa boshladilar. Masalan, rossiyalik faylasuf va yozuvchi A.Zinovyev "Aksilglobalizm vektorlari" nomli anjumanda so’zlagan nutqida shunday deydi: "Globallashuv yangi jahon urushidir. U yangi tipdagi jahon urushi. Bu urushda tirik qolishning qarpshlik ko’rsatishdaB boshqa yo’lini ko’rmayapman. Faqat qarshilik!" degan edi. "Aksilglobalizm vektorlari" anjumanidagi yana bir ma’ruzachi A.Parshev esa globallashuvga quyidagicha ta’rif beradi: "Aslida, globallashuvning asosiy mazmuni boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotning qo’shimcha qiymatini, dunyodagi asosiy zahiralarini o’zlashtirishdan iborat". Albatta, bu fikrga turlicha munosabat bildirilishi mumkin. "Globallashuv"ni faqat salbiy hodisa sifatida baholash va unga qarshi turish ijtimoiy hayotdagi turli xil tabiiy, ijtimoiy bog’liqliklarni inkor etishga olib kelishi mumkin. Globallashuv jarayoni "mafkuralashishdan", uning maqsadlaridan holi bo’lishi kerak. Taxlil shuni ko’rsatadiki, globalizm tarafdorlari ham, dushmanlari ham asosiy e’tiborni iqtisodiyot sohasiga qaratishadi. Globallashuvning ma’naviyatga ta’siry va ma’naviy globallashuv masalalari sosiologiya, falsafa, madaniy antropologiya fanlarida o’zining aksini yetarli darajada topishi kerak. Albatta, globallashuvning hatto eng asosiy jihatlari va yo’nalishlarini ham to’liq qamrab olish qiyin. Shuning uchun mazkur bo’lim Globallashuv va Nyailliy

www.arxiv.uz ma’naviyatda globallashuvning milliy ma’naviyatga o’tkazayotgan va o’tkazishi mumkin bo’lgan ta’siri haqida fikr yuritamiz, xolos. Ma’naviyatni ham bir uyga to’plangan boylikka qiyoslasak tashqaridan kirayotgan shamol uy ichidagi narsalarni ostinustin qilib tashlashini hyech bir xonadon sohibi istamaydi. Xuddi shu kabi biz ham yot g’oyalar, oqimlar va mafkuralar ma’naviyatimizga vayronkor ta’sir o’tkazishiga qarshi himoya choralari ko’rishimiz tabiiy. Chetdan o’tkaziladigan mafkuraviy ta’sirga qarshi himoya choralari ko’rishdan avval qanday ta’sirlarni ma’qullash lozimu, qandaylarini rad etish kerakligini aniqlab olish lozim. Hozirgi kunda birorta ham milliY ma’naviyat yo’qki, u boshqa xalqlar ma’naviyatidan to’la ixrtalangan bo’lsa. Xatto, Avstraliya chakalakzorlari, Afrika savannalari va Janubiy Amerika changalzorlarida turmush kechirayotgan qabilalar ham qo’shni qabilalar va zamonaviy tamaddun ta’sirini o’zida his qilib turadi. Qolaversa, tarixni tahlil qilish boshqa xalqlar ma’naviyatidan baxramand bo’lgan xalqlar ma’naviyati yuksakliklarga ko’tarilganidan guvohlik beradi. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va ma’naviyati ham Sharq va Garbni tutashtirgan karvon yo’llarida joylashgani sababli ham ITarq, ham Garb madaniyatidan bahramand bo’lgan. Muhimi shundaki, xalqimiz Garb va Sharq ma’naviyatidan bahramand bo’lib, ularning ijobiy tomonlarini o’zlashtiribgina qolmay, ularga ijodiy yondashib yangi cho’qqilarga ko’tarildi. Bu fikrning tasdig’ini ma’naviyatning tarkibiy qismlari bo’lgan ilmiy bilimlar, diniy e’tiqod, san’at misolida ham ko’rish mumkin. Faqat Vatanimyaz emas, umumjahon madaniyati tarixidan mustahkam o’rin egallagan allomalarimiz ijodi ham shu fikrni tasdiqlaydi. Masalan, ana shunday ajdodlarimizdan biri Abu Rayhon Beruniy Xixoy, Hindiston, Yunoniston va rim falsafasi, tabiiy fanlarini chuqur o’zlashtirgan edi. Hindistonda bo’lgan paytida u hind fani va madaniyatini o’rganar ekan, manbalarni o’rganish uchun qadimgi hind tili sanskritni bilish lozimligini anglaydi. U sanskritni o’rganishga kirishadi va qisqa fursatda uni chuqur o’zlashtirib, qadimgi hind madaniyati va fanini asl manbalardan o’rgana brshlaydi. U, shuningdek yunon va rim madaniyati va fanini o’rganish uchun yunon, lotin hamda qadimgi yahudiy tillarini o’zlashtirgan edi.

www.arxiv.uz Jahon madaniyati tarixida chuqur iz qoldirgan Abu Nasr Forobiy ham o’nlab tillarni bilgan va o’nlab xalqlar madaniyati va ma’naviyatini chuqur o’rgangan. Bunday misollarni juda ko’plab keltirish mumkin. Eng muhim jihati shundaki, o’sha buyuk ajdodlarimiz jahon xalqlari ma’naviyatini o’rganibgina qolmay, ularni chuqur tahlil qilishdi, tegishli joylarini rivojlantirib, olamshumul kashfiyotlarni ochishdi. Ajdodlarimiz tarixi jahon xalqlari ma’naviyatiga hurmat bilan qarash, kerakli joylarini o’rganib, ijodiy rivojlantirish orqaligina ma’naviyat cho’qqisiga erishish mumkinligidan guvohlik beradi. Bizga ta’sir o’tkazayotgan yoki ta’sir o’tkazmoqchi bo’layotgan g’oyalarning qay birini qabul qilish va qay birini rad etish lozimligini aniqlash uchun jiddiy tahlil lozim. Ana shunday tahlilni o’tkazish uchui esa ba’zan erinchoqligimiz, ba’zan uquvsizligimiz xalaqit bermoqda. Buning oqibatida esa qabul qilish lozim bo’lgan toyalarni rad etish va rad etish lozim bo’lgan g’oyalarni qabul qilish hollari ham uchrab turibdi. Shunday g’oyalar borki, ular ochiq chehra bilan eshigimizni taqillatib, kirib keladi. Shunday g’oyalar ham borki, ular "o’g’ri" kabi tuynuk qidiradi. Eshik qoqib keladigan royalar milliy ma’naviyatni boyitishga, rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu umuminsoniy ezgug’oyalardir. Chunki milliy ma’naviyatlar o’zaro ta’sir jarayonida rivojlanadi. Har qanday xalq ma’naviyati rivojiga nazar tashlansa, uning boshqa xalqlar udum va an’analarini qanchalik o’zlashtirib va rivojlantirib borganini ko’rish mumkin. O’zbek milliy ma’naviyati ham uzoq va yaqindagi qo’shnilarning ilg’or an’analarini o’zlashtirish natijasida boyib bordi. Ma’naviyatimizning rivojlanish tarixini kuzatsak, bunga yana bir bor ishonch hosil qilish mumkin. XX asr boshlaridagi o’zbek madaniyati va ma’naviyati hamda uning asrlaridagi holati o’rtasida ancha jiddiy tafovut bor. Bu tafovutni adabiyot, san’at, fan, hatto oddiy yurishturish va kyyimkechak turmush sohalarida ham kuzatish mumkin. XX asr boshida o’zbek adabiyotida dramaturgiya janri hali shakllanmagan edi. Demak milliy teatr san’ati to’grisida so’z ham yuritish mumkin emas edi. Munavvar qori Abduradshdxonov, Mahmudxo’ja Behbudiy, Fitrat singari

www.arxiv.uz ma’rifatparvarlarning sa’yharakatlari tufayli dramaturgiya shakllana boshladi va keyinroq teatr san’ati vujudga keldi. O’sha paytlarda teatr san’atini o’zbek millati uchun yot, begona g’oya deb e’lon qilganlar oz emas edi. Dramaturgiya va teatrni rad qilish faqat dahanaki tanqid bilan chegaralanmagan. San’atning bu turlarini O’zbekistonga olib kirishga harakat qilayotgan insonlarni mazax qilish, masxaralash, hatto sazoyi qilish o’zlarini milliy ma’naviyat himoyachilari, deyuvchilar tomonidan amalga oshirilgan edi. Xamma narsa uchun oliy hakam hisoblanadigan vaqt esa, teatr san’ati milliy ruhiyatimiz va ma’naviyatimizga yot, deyuvchilarning o’zlari milliy ma’naviyat rivojiga g’ov bo’lganini ko’rsatdi. Hozirgi kunda har million kishiga hisoblaganda teatrlar soni bo’yicha O’zbekiston dunyodagi eng ilg’or o’rinlardan birini egallaydi va teatr milliy ma’naviyatimizning uzviy qismiga aylangan. Milliy kiyimlar ham milliy qadriyatlardan biri hisoblanadi. XX asr davomida ana shu qadriyatimizning ham tadrijini kuzatsak g’aroyib hodisalarning guvohi bo’lamiz. O’tgan asr boshlarida mahalliy erkaklarning qishki kiyimi telpak yoki etikdan iborat edi. Yozgi kiyim esa do’ppi, ko’ylak yoki yaktak oq lozim va shippak yoki kavushdan iborat edi. Sport sohasidagi atamalarni globallashuv jarayoniga ham tadbiq qiladigan bo’lsak vayronkor royalardan himoyalanishning eng samarali yo’li ularga qarshi hujumga o’tishdir. Ya’ni, biz yot g’oyalardan himoyalanish bilangina shug’ullanmay, o’z g’oyalarimiz, an’analarimiz, turmush tarzimizni Dunyoga yoyish uchun harakat ham qilishimiz zarur. Tariximiz ilmfan, din, san’at sohasida yurtimizda yetishib chiqqan allomalar butun dunyoga dong taratganidan, demakki, butun dunyo ma’naviyatiga katta ta’sir o’tkazganidan guvohlik beradi. Abu Nasr Forobiy jahon falsafasi rivojiga sezilardi hissa qo’shgan bo’lsa, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Zamahshariy, Xorazmiy, Mirzo Ulurbek singari allomalarimiz jahon fanini yangi pog’onalarga ko’tarishdi. Ismoil Buxoriy, at Termiziy, Moturidiy, Abduxoliq G’ijduvoniy, Bahovuddin Naqshband, Ahmad Yassaviylar esa hadis, kalom, fikh

www.arxiv.uz ilmlari va tasavvufda porloq yulduzlar hisoblanishadi. Amir Temur va Mirzo Boburning harbiy san’ati naqadar yuksakligini butun jahon e’tirof etadi. Sho’rolar davrida milliy qadriyatlarimizni dunyoga yoyish u yoqda tursin, o’z yurtimizda qadrlash uchun ham yo’l berilmadi, ko’pchilik qadriyatlarimiz esa toptaldi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin o’sha toptalgan qadriyatlarimizni tiklash, milliy qadriyatlarimizni targib qilish imkoniga ega bo’ldik. O’zbek milliy kurashini dunyoga yoyish bo’yicha qilingan ishlar, dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida o’zbek kurashi federasiyalarining tuzilishi buning yaqqol misoli. Dunyo bugun O’zbekistonni milliymadaniy merosi, boy tarixi, tili, madaniyati, urfodat va an’analarining umuminsoniy g’oyalar bilan mujassamligi, san’at va arxitektura, fan va madaniyat sohasida erishayotgan yutuqlari orqali ham kashf etmoqda. Demak biz globallashuv jarayonida passiv qabul qiluvchi tomongina bo’lmay, faol tarshb qiluv chilarga ham aylanishimiz mumkin. Milliy ma’naviyatimizni va ma’naviy o’zligimizni tahdidlardan himoya qilish uchun milliy istiqlol g’oyasidan samaraliroq va kuchliroq vosita yo’q. Shu masalada milliy istiqlol g’oya SINING juda muhim funksiyasi, ya’ni milliy va ma’naviy o’zlikni himoyalash kabi muhim funksiyasi namoyon bo’ladi. Milliy istiqlol g’oyasi ana shu funksiyani bajarishi uchun esa yoshlar va aholi ongida faqat bilim, tasavvur sifatida emas, ishonch va e’tiqod sifatida shakllanishi lozim. Milliy istiqlol g’oyasining shakllantirilishi va uning o’quvchilar, talabalar, keng aholi tomonidan o’rganishga kirishilishi mamlakatimiz ma’naviy taraqqiyotida alohida bosqichni tashkil qiladi. Aslida, milliy istiqlol g’oyasi«yang negizlari chuqur. U xalqimizning milliy madaniy merosidan, ezgu g’oyalaridan oziqlanadi. Lekin, bu g’oyani yoshlar B a axrli ongiga singdirish uchun muayyan poydevor kerak edi. Ya’ni, avvalo milliy qadriltlarni, milliy ma’naviyatni tiklash, milliy rururni uyg’otish, bir so’z bilan aytganda, zyayalliy istiqlol g’oyasi tomir otishi va gurkirab rivojlalyashi uchun zamin tayyorlash lozim edi. Mustaqillik qo’lga kiritilgandan buyon o’tgan davr ichida ma’naviyat sohasida ulkan nazariy, ma’rifiy va amaliy ishlar bajarildi. Ma’naviyat va ma’rifat kengashlari tuzildi, yuzlab maqola va risolalar nashr etildi, tadqiqotlar o’tkazildi, ta’lim to’g’risida

www.arxiv.uz milliy dastur qabul qilindi. Bir so’z bilan aytganda, milliy istiqlol g’oyasini keng targ’ib qilish uchun zamin yaratildi. Milliy istiqlol g’oyasini targ’ib qilishda, bizningcha, ba’zan bir tomonlamalikka yo’l qo’yilmoqda. Bu g’oyani targib qilishda ishtirok etayotgan murabbiy va o’qituvchilar, tadqiqotchilarning chiqishlarida, maqola va risolalarida ma’rifatchilik bilan cheklanish ko’zga tashlanmoqda. Holbuki, ma’naviyatni rivojlantirishda asosiy yondashuv ma’rifiy yondashuv bo’lsa ham, milliy istiqlol g’oyasini targ’ib qilishda bu yondashuv bilan cheklanib bo’lmaydi. Bu hol milliy istiqlol g’oyasining xususiyatlari bilan borliq. Milliy g’oya jamiyatni jipslashtiruvchi, uni ijtimoiy taraqqiyot ko’ndalang qo’yayotgan masalalarni hal qilishga, chetdan bo’layotgan g’oyaviy, ma’naviy taxdidlardan himoyalashga qaratilgan kuchdir. Jahondagi globallashuv jarayonlari ana shu g’oyaga bo’lgan ehtiyojni keskin kuchaytiradi. Aslini olganda, globallashuv jarayoni bo’lmasa, milliy toyaga ham ehtiyoj oshmas edi. Chunki, globallashuv bo’lmaganda har bir xalq va millatning ma’naviyati o’zicha mavjud bo’lar va imkoniyat Darajasida rivoj topardi. Tashqi ta’sir va taxdidning yo’qligi esa milliy g’oyaga ehtiyojni ham dolzarbligini sezdirmas edi. Milliy istiqlol G ’ OYASINING mohiyati shundaki, u odamlar ongida, xotirasida toyaligicha qolmay, amaliyotga, hayotga aylangan taqdirdagina haqiqiy milliy va haqiqiy istiqlol g’oyasi bo’lishi mumkin. Shundagana u globallashuv sharoitida milliy ma’naviyatni va ma’naviy o’zlikni tashqi nosoglom royaviy taxdidlardan ximoya qiladigan kuchga aylanadi. 4. Milliy istiqlol g’oyasining hayotimiz jarayoniga singib ketishini ta’minlash uchun g’oyalar amaliy harakatlarga aylanishi jarayonini sinchiklab o’rganish lozim. Buning uchun dastavval, g’oya bevosita amaliyotga, amaliyot dasturiga aylanishi mumkinmi? Agar mumkin bo’lsa, bu jarayon qanday yuz beradi? degan savollarga javob topish zarur. Zamonaviy psixologiya, ijtimoiy psixologiya va boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar nuqtai nazaridan bu savolga "aylanmaydi" deb javob berish kerak. Chunki inson ongida, miyasida o’nlab, yuzlab va hatto minglab g’oyalar bo’ladi. Ularning

www.arxiv.uz barchasi ham amaliyotga aylanavermaydi. Chunki, alohida inson ongida ayni bir paytning o’zida o’nlab turli xil, jumladan, diniy, ahloqiy, siyosiy, ilmiy, badiiy va boshqa xil g’oyalar bo’lishi tabiiy. Ular birbirlarini to’lg’azishi va ko’pincha birbirlariga to’la mos kelmasligi mumkin. Natijada, shaxs bu g’oyalardan eng zarurlarini va o’zi eng to’gri, deb bilganlarini ajratib hayotga tadbiq qiladi yoki unga amal qiladi. Ana shu tanlash, ya’ni g’oyaning amaliyotga o’tishidagi muhim bosqichni to’laroq va chuqurroq anglash uchun shu tanlash mezonlarini aniqlab olish zarur. G’oyalarni saralashda shaxs foydalanadigan mezonlarning eng muhimlaridan biri, saralab olinayotgan g’oyaning yoki maqsadning shaxs, millat, xalq yoki jamiyat manfaatlariga, ehtiyojlarlga, qurilmalariga, e’tiqodiga mosligidir. Bu hodisalar, ya’ni manfaatlar, ehtiyojlar, e’tiqodlar va ularning g’oyalar bilan o’zaro aloqadorligi murakkab. Buning ustiga bu muammo jahon fanida ham kam o’rganilgan. Mamlakatimiz psixolog olimlari bu muammo ustida endi bosh qotira boshladilar. Muammoning murakkabligini hisobga olib biz uning faqat bir jihati, ya’ni g’oyalar va e’tiqod aloqadorligi to’grisida fikr yuritmoqchimiz. E’tiqod shaxs ongida juda muhim o’rin tutadi, insonning hayot yo’nalishi, hayot tarzi, intilishlari uning shaxsiy e’tiqodi bilan belgilanadi. Inson ongiga yo’l topayotgan g’oyalar ham mana shu e’tiqod chig’irigidan o’tkaziladi. E’tiqodga mos kelmaydigan g’oyalar rad etiladi. Lekin, g’oya va e’tiqod alokadorligi fav^t bir tomonlama jarayon emas. Ularning aloqadorliga faqatgana e’tiqodning nazoratchiligi, g’oyalarni elakdan o’tkazishi bilan cheklanmaydi. Shunday holatlar ham bo’ladiki, inson ongiga kirib kelayotgan g’oya undagi e’tiqodni mustaxkamlaydi yoki bo’shashtiradi, ba’zan esa shu g’oyaning o’zi e’tiqodga aylanadi. Mustaqillik qo’lga kiritilgach, mamlakatimizda keng qamrovli ijtimoiyiqtisodiy islohotlar boshlandi. Bu islohotlar jarayonida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish, ijtimoiysiyosiy hayotni erkinlashtirish singari ko’plab tadbirlarni amalga oshirishga kirisshldi. Islohot ijtimoiy ruhiyat

www.arxiv.uz sohasida ham amalga opshrila boshladi. Bu sohadagi eng muhim vazifa odamlarni mustaqil fikrlashga o’rgatish edi. Buning uchun esa ularni sobiq sho’rolar tuzumi qoliplaridan, boqimandalik o’zibo’larchilik kayfiyatidan, yot va begona g’oyalarga bo’lgan e’tiqoddan xalos qilish kerak edi. Bu yo’nalishda muayyan ishlar amalga oshirildi. Biroq bu jarayon mamlakatimizda milliy istiqlol g’oyasining asosiy tushuncha va tamoyillari shakllanishi bilan o’zining yakunlovchi pallasiga kirdi. Chunki, tabiatda bo’lmagani singari inson ongida ham mutlaq bo’shliq bo’lmaydi. Sobiq totalitar tuzum sarqitlarini inson ongidan supurib tashlash uchun kuchli ma’naviy qurol kerak. Bunday qurol vazifasini faqat milliy istiqlol g’oyasi bajarishi mumkin. Chunki, hayotbaxsh g’oya bilan qurollanmay turib, eski g’oyalar ta’siridan to’la qutilish mumkin emas. Shunisi ham borki, milliy istiqlol g’oyasidan jamiyat a’zolarining ko’pchiligi xabardor bo’lishi eski tuzum sarqitlarini supurib tashlash uchun kifoya qilmaydi. Milliy istiqlol g’oyasi ishonch va e’tiqodga aylangandagina eskilik sarqitlarini supurib tashlashi mumkin. Jamiyatda g’oyaning e’tiqodga aylanishi uning amaliyotga o’tishidagi muhim bosqichdir. Shaxs e’tiqodiga aylangan g’oyani ro’yobga chiqarish uchun harakat qila boshlaydi. E’tiqod qanchalik kuchli bo’lsa, uni amalga opshrish uchun shaxs shunchalik ehtiros bilan harakat qiladi. Kuchli e’tiqod yo’lida shaxs bilimini, kuchini, boyliklarini, hatto hayotini ham ayamaydi. Tarixdan bunga ko’plab misollar keltirish mumkin. AQSh Prezidentlaridan biri T.Jefferson "Ozodlik Shunday daraxtki, u ba’zan odam qoni bilan sug’orib turishlarini talab qiladi", deganda xuddi shunday e’tiqodli odamlarning ozodlikni himoya qilish yo’lida ular o’z jonidan kechishga ham tayyor turishlarini nazarda tutgan edi. Yurtimiz tarixida ozodlik daraxtini o’z qoni bilan sug’organ yoki sug’orishga tayyor turgan qahramonlar ko’p bo’lgan. O’gizxon, Shiroq, To’maris, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur, Bobur Mirzo singari shaxslar shular jumlasidandir. Ular e’tiqodlari tufayli ozodlik yurt mustaqilligi yo’lida butun kuchg’ayratlarini, zarur bo’lganda jonlarini ham ayamadilar. Mustaqillikni ham ozodlikka o’xshatish mumkin. Ular — egizak. Mustaqilliksiz ozodlik bo’lmaydi va aksincha ozodliksiz mustaqillikka erishib

www.arxiv.uz bo’lmaydi. Mustaqillikni himoya qilish uchun jon fido qilishga tayyor o’gayunlar bo’lishi kerak. Mustaqillik daraxti gullabyashnashi uchun uning poyiga ko’proq ter to’kish kerak. Vatan o’g’ilqizlari qanchalik ko’p mehnat qilib ter to’ksalar, mustaqillik daraxti, uning ildizlari, ildizlari orasidagi o’qtomir — milliy istiqlol g’oyasi shunchalik barq urib rivojlanadi. Lekin faqat ma’rifat bilan qanoatlanilsa, nari borganda istiqlol royasini izohlab, tushuntirib berish mumkin, izohlash va tushuntirish yo’li bilan esa odamlarning faqat fikriga, xotirasiga ta’sir o’tkazsa bo’ladi. Milliy istiqlol g’oyasini yaxshi tushunib olgan talaba yoki o’quvchi imtihonda "a’lo" yoki "yaxshi" baho olishi mumkin, lekin unda bu g’oyaga e’tiqod shakllanmagan bo’lsa, bu bilimni u tezda unutadi. E’tiqod shakllanishi uchun faqat bilimning o’zi kifoya qilmaydi. E’tiqod, xususan, g’oyaviy e’tiqod bilim va histuyguning hosilasidir. G’oyaviy e’tiqodning otasi bilim bo’lsa, onasi histuyg’udir. Ulardan biri bo’lmasa, shyaviy e’tiqod ham bo’lmaydi. Shu xususiyati bilan ROYAVIY e’tiqod e’tiqodning boshqa turlaridan, aytaylik diniy e’tiqoddan farq qiladi. Diniy e’tiqod shakllanishi uchun din arkonlari to’grisida chuqur bilim bo’lishi shart emas. Dindorlarning ko’pchiligida ana shunday chuqur diniy bilim yo’q, lekin ularning talay qismidagi e’tiqod bilimdon ulamolarning e’tiqodidan kuchliroq bo’lishi mumkin. Buning sababi shundaki, diniy e’tiqod bilimni inkor qilmaydi, lekin unda ehtiros ustuvorlik qiladi. Din bo’yicha juda ko’p bilimga ega bo’lgan odamning e’tiqodi sust va buning aksicha, oz bilimga ega bo’lgan odam kuchliroq e’tiqodga ega bo’lipsh mumkin. Shuning uchun ilm, ma’rifat bilan bir G a unga amal qilish muhim. U e’tiqodni mustahkamlaydi. Ilmiga amal qilmagan mulladan beshak Afzaldir ustiga kitob ortilgan eshak deganda Shayx Sa’diy bilimdon, lekin e’tiqodsiz mullalarni nazarda tutgan edi. Milliy istiqlol g’oyasining mohiyatiga monand tarzda uni yoshlar va aholi ongiga singdirish bo’yicha olib borilayotgan ishlar ma’rifiylik bilan cheklanmay, e’tiqodni shakllantirish uchun amaliyotga yo’naltirilishi muhim. Buning uchun esa

www.arxiv.uz e’tiqodning o’ziga xos xususiyatlari, uning shakllanishidagi bosqichlar, murakkabliklar, nozikliklarni doimo yodda tutish zarur bo’ladi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek «O’z milliy g’oyasiga tayanmagan jamiyat inqirozga duchor bo’lishi, o’z yo’lini yuqotib qo’yishi muqarrarligini unutmasligimiz lozim. Bu masalaning yana bir jihati shundaki, ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib biz ko’zlagan oliy maqsad ozod va obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi. Millat o’zligini to’la anglagan taqdirdagina buyuk o’zgarishlar qilishga qodir bo’ladi». Darhaqiqat, milliy istiqlol g’oyasi ham ishonch va e’tiqodni hamda unga amal qilib yondasha boshlagan kishilar faoliyatida samara beradi. Ishonch va e’tiqodning mustahkamligi kishilarning milliy va umuminsoniy qadriyatlariga, madaniy merosi, urfodatlari, an’analarini, tili, tarixini hurmat qilishi, unga bo’lgan e’tiqodi va sadoqati orqali namoyon bo’ladi. Shunda u millatni globallashuv jarayoni bilan bog’liq bo’lgan ayrim tahdidlardan saqlaydi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 2. G’oya va mafkura. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 3. Milliy istiqlol g’oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 4. Markaziy Osiyo: G ’ OYAVIY jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 5. Milliy istiqlol g’oyasining amal qilish tamoyillari. Toshkent 2001 y. 6. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 7. Milliy g’oya inson va zamon. mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 8. Milliy istiqlol g’oyasi: nazariya va amaliyot. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 9. O’zbekistonning mustaqil taraqqiyoti va mafkuraviy jarayonlar. mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 10. Insoniyat tarixi g’oya va mafkuralar tarixidir. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 11. Q.Nazarov. Milliy istiqlol royasining asosiy maqsad va vazifalari. Toshkent — 2001 y. 12. Bunyodkor g’oya. Mas’ul muharrir K.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 13. Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 14. Yeoya, tarix va milliy tafakkur. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2002 y. 15.Taraqqiyotning o’zbek modeli. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 16. L.Levitin. O’zbekiston tarixiy burilish pallasida.— T.: O’zbekiston, 2001. 17. M.Sharifxo’jayev. O’zbekiston yangi royalar, yangi yutuqlar. — T.: 2002 y. 18. M.Sharifxo’jayev, F.Rahimov. Davrni belgilab bergan inson. — T.: 2004 y.

Похожие

Globallashuv jarayonlarida milliy g’oyaga ehtiyojning ortishi

Globallashuv va global muammolarning falsafiy jihatlari

«Milliy istiqlol g’oyasi»

Qadriyatlar milliy va umuminsoniy

Qadriyatlar milliy va umuminsoniy