Globallashuv va global muammolarning falsafiy jihatlari - Философия - Рефераты

Globallashuv va global muammolarning falsafiy jihatlari

Загружено в:

31.10.2022

Скачано:

0

Размер:

74.7861328125 KB

Globallashuv va global muammolarning falsafiy jihatlari Reja: 1. Globallashuv va globalistika. 2. 2017-2021 yillarda O’zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida global muammolarning tasnifi 3. Hozirgi zamon umumbashariy muammolari, ularni hal qilish yo’llari va istiqbollari 4. Ekologik muammo va uni bartaraf etish yo’llari 5. Mintaqamizdagi ekologik vaziyat 6. Inson va insoniyat, ular taqdirining mushtarakligi 7. Jamiyat taraqqiyotini oldindan ko’ra bilish — inson oqilona faoliyatining zaruriy sharti 8. K о rruptsiya sh а kll а nishining t а ri х i va unga qarshi kurashishning ahamiyati 9. Texnika va texnologik taraqqiyot istiqbollari

1. Globallashuv va globalistika. XX asrning oxiri XXI asrning boshida jahon taraqqiyotida shakllangan yangi umumsayyoraviy tartib, davlatlar va kishilar o’rtasidagi o’zaro aloqalarning kengayishi va murakkablashishi, dunyo miqyosida axborot makoni, kapital, tovar hamda ishchi kuchi bozorida tamoman yangicha vaziyatning vujudga kelishi, atrofmuhitga texnogen ta’sirning kuchayishi, ommaviy madaniyat namunalarining keng tarqalishi, informatsion-mafkuraviy va diniy-ekstremistik hurujlar xavfining ortib borishi, xullas jamiyat hayotining barcha sohalari – iqtisodiyot, siyosat, mafkura, madaniyat, hatto shaxsiy turmush tarzini qamrab olgan globallashuv jarayoni bilan bog’lanmoqda. Mazkur jarayon gobal kommunikatsiya tarmog’ining vujudga kelishiga imkon yaratgan informatsion inqilob, kapitalning internatsionallashuvi, jahon bozorida raqobatning kuchayishi, tabiiy zahiralar taqchilligi va ularga egalik qilish uchun kurashning keskinlashuvi, ommaviy qirg’in qurollarining tarqalishi, umumsayyoraviy falokat xavfi kabilarda globallashuv jarayonining ziddiyatli hamda murakkab mohiyati namoyon bo’ladi. Globallashuv (globalizatsiya) – lotincha «glob» so’zidan olingan bo’lib, aynan uni «dumaloqlashuv», «kurralashuv» deb tarjima qilish mumkin. yer sharining, yer kurrasining fan-texnika yutuqlari tufayli insoniyat ixtiyoridagi huddi bir butun sharga, kurraga aylanishini tushuntirish uchun ishlatiladi. Globallashuv atamasi dastlab amerikalik olim T.Levittning 1983 yilda “Garvard biznes revyu” jurnalida chop etilgan maqolasida tilga olingan. Muallif yirik transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqaradigan turli-tuman mahsulot bozorlarining birlashuv jarayonini shunday deb atagan edi. Globallashuv - turli mamlakatlar iqtisodi, madaniyati, ma’naviyati, odamlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir va bog’liqlikning kuchayishidir. Globallashuvga berilgan ta’riflar juda ko’p. Frantsuz tadqiqotchisi B.Bandi ta’rifida globallashuv jarayonining 3 o’lchovli ekaniga urg’u beriladi: 1. Globallashuv - muttasil davom etadigan tarixiy jarayon.

2. Globallashuv - jahonning gomogenlashuvi (bir jinsli) va universallashuvi jarayoni. 3. Globallashuv - milliy chegaralarning «yuvilib ketish» jarayoni. Rossiyalik A. Parshev globallashuvga quyidagicha ta’rif beradi: «Aslida, globallashuvning asosiy mazmuni boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotning qo’shimcha qiymatini, dunyodagi asosiy zaxiralarini o’zlashtirishdan iborat». Gumanitar ilmning turli sohalarida globallashuv jarayoniga nisbatan muayyan kontseptsiya va yondoshuvlar mavjud. Jumladan, iqtisodiyot fanida diqqat-e’tibor asosan moliyaviy globallashuv, global transmilliy korporatsiyalarning shakllanishi, iqtisodiyotning mintaqaviylashuvi, jahon miqyosida savdoning jadallashuvi kabi masalalarga qaratilgan. Tarixiy asarlarda esa globallashuv jarayoni kapitalizmning ko’p asrlik taraqqiyot bosqichlaridan biri sifatida talqin etiladi. Siyosatshunoslikda transmilliylashuv jarayonining tezlashuvi, dunyo mamlakatlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikning kuchayishi, BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar ishtirokida yangi umumsayyoraviy tartibning shakllanishi har tomonlama chuqur tadqiq etilmoqda. Sotsiologiya madaniyatning universallashuvi ta’sirida turli mamlakat va mintaqa xalqlari turmush tarzining yaqinlashuvi va bir xillashuvini tasdiqlaydigan dalillarni izlamoqda. Axloqshunoslikda XXI asrda dunyoda yagona axloq va uning normalari qaror topishini bashorat qilinmoqda. Faylasuflar esa Kantning yaxlit abadiy dunyo hamda umumdunyoviy hukumat haqidagi g’oyasiga tayanib, turli millat va xalqlar qadriyatlarining uyg’unlashuvini asoslashga intilmoqda. XX asrning oxiri va XXI asrning boshida ushbu muammo jahonning qator yetakchi olimlari R.Robertson, J.Nesbit, E.Toffler, J.Gelbrayt, L.Turou, M.Kastels, E.Giddens va boshqalar 1 diqqat markazida bo’lib keldi. Globallashuv jarayonining eng umumiy jihatlari sifatida quyidagilarni kiritish mumkin: 1. XX asr ikkinchi yarmiga xos asosiy texnologiya - yadro 1 R.Roberttson.Globalization.-L.1992;J.Naisbit.Global Paradox.- N.Y.,1995;.H.Toffler.Greating a New Civilization.-Antanta, 1995; J.Galbraith. Good Society. Human Agenda. Boston.N.Y.,1995; E. Giddens, W.Hulton.On the Edge.-L.,2000, ets.

qurolini ishlab chiqarish bo’lgan bo’lsa, global davr texnologiyalari sifatida kosmik yo’ldosh, komyuter, uyali telefon, internet kabi aloqa vositalari maydonga keldi. 2.Insoniyatning globallashuv davriga qadam qo’ygani liberal-demokratik qadriyatlar g’alabasini anglatadi. Ammo ushbu qadriyatlar jahonning ko’pgina mamlakatlarida haqiqiy demokratik g’oya hamda tamoyillardan farqli shaklshamoyil va mohiyat kasb etib bormoqda. 3.Globallashuv jarayonining oldingi saflarida borayotgan mamlakatlar bilan rivojlanayotgan davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida o’rtasidagi tafovutning kuchayib ketayotgani ko’zga tashlanmoqda. T.Fabrning ma’lumotlariga ko’ra, XX asrning oxirida 20% eng boy davlatlarning ulushiga jahon miqyosida ishlab chiqilayotgan yalpi ichki mahsulotning 86, eksportning 82, investitsiyalarning 68 foizi to’g’ri kelgan bo’lsa, 20% eng qashshoq mamlakatlarda har uch ko’rsatkich bir foizdan oshmagan. Olimlarning fikricha, bu hol birinch navbatda mazkur mamlakatlar o’rtasida turmush darajasi va mehnatga haq to’lashda juda katta tafovut mavjudligi bilan izohlanadi. Globallashuvning ijobiy tomoni shundan iboratki, u xalqlarning, davlatlarning, milliy madaniyat va iqtisodiyotlarning yaqinlashishini tezlashtiradi, ularning rivojlanish uchun yangi imkoniyatlar ochadi. Globallashuvning salbiy tomoni shundan iboratki, ko’p ming-ming mayda, qoloq etnik guruhlar va millatlarning madaniyati, tili, rasm-rusmlari jahon bo’ylab kuchayib borayotgan globallashuv jarayonlarida kata millatlar, yirik milliy madaniyatlar, boy tillar bilan raqobatlasha olmay, o’z-o’zidan faol ijtimoiyiqtisodiy, lisoniy-zaboniy hayotdan chntga chiqib qolmoqda. Bunday sharoitda har bir ongli fuqaroning vazifasi – o’z millatining raqobatbardoshligini ko’tarish, buning uchun uning faol siyosati, tadbirkor iqtisodiyoti, madaniyatida salmoqli yutuqlari uchun kurashishdir. Buning uchun mustaqil O’zbekistonning har bir fuqarosi 4 ta sifatga ega bo’lishi kerak: 1) zamonaviy mutaxassis bo’lishi;

2) o’zbek davlat tili, rus tili, ingliz tillarini mukammal bilishi; 3) doim o’z bilim doirasini yangilab borishi va 4) tadbirkor-tashabbuskor bo’lishi kerak 2 . Globallashuv jarayoni murakkab hodisa. Uning turli mamlakatlar iqtisodi, siyosati va ma’naviyatiga o’tkazayotgan ta’siri murakkabligi sababli unga nisbatan ham jahonda bir-biriga qarshi, muxolifatda bo’lgan ikki guruh: 1) globalistlar va 2) aksilglobalistlar guruhlari vujudga keldi. 1. Globalistlar - globallashuv tarafdorlaridir. Ular orasida davlat arboblari, siyosatdonlar, sanoatchi va biznesmenlar ko’proq uchraydi. XX asr o’rtalarida globallashuvning instituttsionlashuvi (tashkillashuvi) kuchaygandan keyin bu jarayon tezlashdi. Masalan, Butunjahon savdo tashkiloti, Xalqaro valyuta jamg’armasi, Jahon banki, Yevropa taraqqiyoti va tiklanish banki tashkilotlari globalistlar ta’sirida vujudga keldi. Zamonaviy axborot texnologiyalari, jahon xalqlarining iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy-ma’rifiy taraqqiyotiga hamda sayyoramiz taqdiri uchun ma’suliyatni anglagan umumjamoaga aylanishiga xizmat qilayotgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, dunyoning parchalanishi va va jahon maydonida o’zaro keskinlikning kuchayishiga sabab bo’lmoqda. AQShdagi Florida universiteti professori Gamrri Dams “Kapitalizm transformatsiyasi” asarida globallashuv jarayonining ijobiy va salbiy jihatlari haqida to’xtalib,shunday deydi: “Bu jarayonning afzalliklari haqida so’z ketganda, birinchidan,dunyo, miqyosida sifatli mahsulot hajmining ortib borayotgani, unga nisbatan talab-ehtiyojning kengayishi; ikkinchidan, avto va aviatransport, turizm hamda aholi migratsiyasining kuchayishi;uchinchidan, kompyuter, Internet, sun’iy yo’ldosh orqali teleko’rsatuvlarni uzatish tizimining mislsizdarajada rivojlanishi; to’rtinchidan, yangi kashfiyot va zamonaviy texnologiyalar vositasida o’simlik va hayvonot olamida irsiyatni o’zgartirish orqali oziq-ovqat ishlab chiqarish hamda o’ta xavfli irsiy kasalliklarni bartaraf etish imkoniyati tug’ilayotganini e’tirof etish darkor. Ammo mazkur jarayonning 2 Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug’at. (Abdullaev M.va boshqalar).–T.: “Sharq”, 2006.– 528-bet.

salbiy jihatlaridan ham ko’z yumib bo’lmaydi. Xususan, texnologik inqilob, haddan tashqari sanoatlashtirish jarayonining sayyoramiz iqlimiga global ta’sir etishi oqibatida insoniyat salomatligiga jiddiy xavf solmoqda. Madaniyatlarning bir xillashuvi esa milliy davlatlar, turli xalqlar qadriyatlariga putur yetkazmoqda” 3 .Bu hol globallashuv jarayonida umuminsoniy muammolarning keskinlashib borayotganligidan dalolat beradi. 2. 2017-2021 yillarda O’zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida global muammolarning tasnifi Rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyatiga jamiyat hayotining barcha sohalarini modernizatsiya qilish modellariga asoslangan holda, o’ziga xos taraqqiyot yo’llarini izlash va amaliyotga tatbiq qilish xosdir. Bu borada O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan nazariy va amaliy jihatdan asoslangan taraqqiyotning “O’zbek modeli” kontseptsiyasi jamiyatni yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishga, uning dunyodagi taraqqiy etgan davlatlar qatoridan o’rin olishiga xizmat qildi. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov mamlakatimiz rivojlanish strategiyasini belgilashda quyidagilarga alohida e’tibor qaratgan: birinchidan, parlamentning roli va ta’sirini kuchaytirish, hokimiyatning qonunchilik, ijro va sud tarmoqlari o’rtasida yanada mutanosib va barqaror muvozanatga erishish; ikkinchidan, sudhuquq tizimini yanada liberallashtirish; uchinchidan, ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish uchun demokratik andozalarni joriy etish bo’yicha aniq va izchil choralarni amalga oshirish; to’rtinchidan, davlatimiz tashqi siyosati ma’nomazmuni va maqsadi O’zbekiston manfaati bilangina belgilanishi; beshinchidan, bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish. 3 Transformation of Capitalizm. Economy, society and state in modern times. –London. 2000, p.419.

Mazkur vazifalarni o’z vaqtida mustaqil taraqqiyotimizning har bir bosqichida amalga oshirib borilishi natijasida bugun huquqiy demokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyati asoslari, erkin bozor munosabatlariga va xususiy mulk ustuvorligiga asoslangan iqtisodiyot poydevori mustahkamlandi, xalq osoyishta va farovon hayot kechirishi uchun shart-sharoitlar yaratildi, xalqaro maydonda O’zbekistonning nufuzi ortib bormoqda. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida olib borilgan keng ko’lamli islohotlar natijasida milliy davlatchiligimiz poydevori mustahkamlanib, davlatimiz suvereniteti, chegaralarimiz daxlsizligi ta’minlandi, jamiyatimizda tinchlik va osoyishtalik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglik muhitini kuchaytirish, qonun ustuvorligi, inson huquq va erkinliklari hamda manfaatlarini ro’yobga chiqarish bo’yicha ulkan ishlar amalga oshirildi. Iqtisodiyotda ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan, eski boshqaruv tizimidan mutlaqo voz kechib, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tilgani, pul-kredit siyosati puxta o’ylab olib borilgani, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, fermerlik harakati uchun yo’l ochib berilgani makroiqtisodiy barqarorlikni, iqtisodiyotning yuqori sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlash, inflyatsiyani prognoz ko’rsatkichlari darajasida saqlab qolish, eng muhimi, xalqimizning hayot sifati darajasini oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lmoqda. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov tomonidan ishlab chiqilib, amaliyotga tatbiq etilgan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi” 4 olti sohada belgilangan eng muhim ustuvor vazifalarning ijrosi yuzasidan tadrijiy, bosqichma-bosqich rivojlanish yo’lidagi dasturlardan biri vazifasini bajarib, mamlakat barqarorligini ta’minlashga, demokratlashtirish jarayonlarining chuqurlashuviga xizmat qildi. Biroq, ijtimoiy makonda jarayonlarning shiddat bilan o’zgarib borishi taraqqiyotimiz har bir bosqichiga xos vazifalarni aniq belgilab, amalga oshirish 4 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi -T.:“O’zbekiston”, 2010.

zaruriyatini nazarda tutmoqda. Ayni vaqtda mamlakatimiz bosib o’tgan taraqqiyot yo’lining chuqur tahlili bugungi kunda jahon bozorida kon’yunktura o’zgarib, raqobat tobora kuchayib borayotganini har tomonlama hisobga olishni, shu asosda davlatimizni yanada barqaror va jadal sur’atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha strategik yondashuv va tamoyillarni ishlab chiqish va amalga oshirishni taqozo etdi. Olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyat rivojini yangi bosqichga ko’tarish, hayotning barcha sohalarini liberallashtirish, jamiyatimizni modernizatsiyalash bo’yicha eng muhim ustuvor yo’nalishlarni amalga oshirish, mamlakat taraqqiyotini jadallashtirish maqsadida 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi 1 (2017 yil 7 fevral, PF-4947-son) quyidagi besh soha doirasida islohotlarni kengaytirishni nazarda tutadi: 1.Demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatimizni modernizatsiya qilishda parlamentning rolini yanada kuchaytirish, davlat boshqaruvi va davlat xizmatining tashkiliy-huquqiy asoslarini rivojlantirish, davlatning iqtisodiyotni tartibga solish borasidagi funktsiyalarini qisqartirish, “yagona oyna” tamoyili bo’yicha davlat xizmatlarini ko’rsatish tizimini keng joriy etish, jamoatchilik nazorati mexanizmlarini amalda tatbiq etish va fuqarolik jamiyati institutlari hamda ommaviy axborot vositalari rolini kuchaytirish yo’lida 1 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni // «Xalq so’zi» 2017 yil 9 fevral 29 (6723)- soni. davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish ko’zda tutilgan. Birinchi yo’nalishni amalga oshirishda davlat hokimiyati tizimida Oliy Majlisning rolini kuchaytirish, qonun ijodkorligi faoliyatining sifatini tubdan yaxshilash, davlatning hayotida siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish, davlat

boshqaruvini takomillashtirish, eng avvalo davlat xizmatini isloh qilish, iqtisodiyotda davlat boshqaruvini kamaytirish, davlat va xususiy sektorlarning o’zaro foydali hamkorligining zamonaviy shakllarini, «Elektron hukumat» tizimini rivojlantirish bo’yicha choratadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Xalq bilan samarali muloqotni ta’minlash Davlat dasturining eng muhim va dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu munosabat bilan jamoatchilik nazoratini takomillashtirish, nodavlat notijorat tashkilotlarini, ommaviy axborot vositalarini yanada rivojlantirish, shuningdek mahallaning jamiyat hayotidagi rolini kuchaytirish nazarda tutilib, bu borada keng ko’lamdagi ishlar amalga oshirilmoqda 5 . 2 . Davlat dasturining ikkinchi yo’nalishi qonun ustuvorligini va sudning chinakam mustaqilligini ta’minlash chora-tadbirlarini nazarda tutadi. Sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini ta’minlash, yurtdoshlarimiz tomonidan odil sudlovga erishish darajasini oshirish, jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish tizimini takomillashtirish, sud jarayonida tortishuv tamoyilini to’laqonli joriy etish, yuridik yordam va xizmatlar sifatini tubdan yaxshilash uchun qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishga e’tiborni yanada kuchaytirish maqsadi ko’zlangan. Jumladan, qarorlar qabul qilishda sudlar mustaqilligini ta’minlashi kerak bo’lgan Oliy sud kengashini tuzish, professional sudyalar korpusini shakllantirish, sudyalarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga doir choratadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilmoqda. Ma’muriy sudlarni, xo’jalik sudlari tizimida mintaqaviy apellyatsiya sudlarini tuzish, sudya yordamchisi lavozimini ta’sis etish orqali sudlarni kelgusida ixtisoslashtirish va ularning devonini mustahkamlash ishlari amalga oshirilmoqda. 5 Bu haqda qarang: G’affarova G.G’. Harakatlar strategiyasi muloqotning yangi mexanizmi sifatida // Rivojlanishning «o’zbek modeli» tizimida fan, ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasining imkoniyat va istiqbollari.-Respublika ilmiy-nazariy konferensiya materiallari.Toshkent, 2017.-B.102-105.

Sansalorlikka va ishlarning ko’rib chiqilishi sudlar tomonidan asossiz cho’zib yuborilishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida protsessual qonun hujjatlarini takomillashtirish, quyi instantsiya sudlarining kamchiliklarini mustaqil bartaraf etish va uzil-kesil qaror qabul qilish yuzasidan yuqori sud instantsiyalarining vakolatlarini kengaytirish rejalashtirilmoqda. Ushbu yo’nalish doirasida barcha huquqni muhofaza qilish va nazorat organlari, davlat hamda xo’jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari rahbarlarining xalq bilan bevosita muloqotini yo’lga qo’yish choratadbirlarini ro’yobga chiqarish, aholi ularga erkin murojaat eta olishini ta’minlash, jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari hamda erkinliklari buzilganligi to’g’risidagi murojaatlarning, xabarlarning o’z vaqtida olinishini ta’minlash nazarda tutilmoqda. Huquqbuzarliklarning oldini olish tizimiga, jinoyatchilikka qarshi kurashish va jamoat tartibini saqlash bo’yicha ichki ishlar organlarining faoliyatini tubdan takomillashtirishga alohida e’tibor qaratiladi. Shuningdek ushbu yo’nalish 2018 - 2021 yillarda jinoyat va jinoyatprotsessual qonun hujjatlarini yanada takomillashtirish kontseptsiyasini ishlab chiqishni, sud, huquqni muhofaza qilish va nazorat organlari xodimlarini o’qitish, tanlash va joy-joyiga qo’yish tizimini takomillashtirishni, murojaatlarni muntazam tahlil qilishni hamda vaqti-vaqti bilan uning natijalarini e’lon qilib borishni, advokaturani rivojlantirishni, notariat tizimini va FHDYO organlarini isloh qilishni ham o’z ichiga oladi. 3.Iqtisodiyotning ochiqligi va raqobatdoshligini oshirish, iqtisodiy mustaqillikni kuchaytirish, makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish, yetakchi ishlab chiqarish tarmoqlarini modernizatsiya va faol diversifikatsiya qilish, moliya-bank sohasini tubdan isloh etish, xususiy mulk va tadbirkorlikni har tomonlama himoya qilish, tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada kengaytirish, xorijiy investitsiyalarni faol jalb etish, turizm tarmog’ini samarali rivojlantirish, qishloq xo’jaligida tarkibiy

o’zgartirishlarni amalga oshirish maqsadida iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish ko’zda tutilgan. Ushbu yo’nalishda ko’rsatilgan chora-tadbirlarni ro’yobga chiqarish uchun milliy valyuta va narxlarning barqarorligini ta’minlash, valyutani tartibga solishning zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, mahalliy byudjetlarning daromad bazasini kengaytirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirish, eksportga mo’ljallangan mahsulot va materiallar ishlab chiqarish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, transport-logistika infratuzilmasini, tadbirkorlikni rivojlantirish hamda xorijiy investorlar uchun investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish, soliq ma’murchiligini yaxshilash, bank faoliyatini tartibga solishning zamonaviy printsiplari va mexanizmlarini joriy etish, ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini rivojlantirish, shuningdek turizm industriyasini jadal rivojlantirish nazarda tutilmoqda. Shuningdek ushbu yo’nalish xususiy mulkni, moliya bozorini himoya qilish, qishloq xo’jaligini modernizatsiyalash, zargarlik sohasini rivojlantirish, ayrim milliy korxonalarning aktsiyalarini (IPO) nufuzli xorijiy fond birjalariga dastlabki tarzda joylashtirishga tayyorgarlik ko’rish chora-tadbirlarini ham o’z ichiga oladi. 2017 - 2021 yillarda umumiy qiymati 40 milliard AQSh dollari miqdoridagi 649 ta investitsiya loyihasini nazarda tutuvchi tarmoq dasturlarini ro’yobga chiqarish rejalashtirilmoqda. Natijada keyingi 5 yilda sanoat mahsulotini ishlab chiqarish 1,5 barobar, uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 33,6 foizdan 36 foizgacha, qayta ishlash tarmog’i ulushi 80 foizdan 85 foizgacha oshadi. 4. Ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo’naltirilgan aholi bandligi va real daromadlarini izchil oshirib borish, ijtimoiy himoya va sog’liqni saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, arzon uyjoylar barpo etish, yo’l-transport, muhandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish bo’yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, aholini elektr energiya, gaz bilan ta’minlashni

yaxshilash, aholining muhtoj qatlamlariga ko’rsatiladigan ijtimoiy yordam sifatini oshirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy hayotdagi maqomini oshirish, sog’liqni saqlash sohasini isloh qilish, maktabgacha ta’lim muassasalarining qulayligini ta’minlash, umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus va oliy ta’lim sifatini yaxshilash hamda ularni rivojlantirish, yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish choratadbirlarini amalga oshirishni nazarda tutadi. Xususan, hududlarni har tomonlama rivojlantirish bo’yicha qariyb 25 mingta investitsiya loyihasini ro’yobga chiqarish hisobiga 256,4 ming ish o’rni tashkil etish orqali aholini ish bilan ta’minlash dasturlarini to’liq ijro etish nazarda tutilgan. Ishsizlik darajasi eng yuqori bo’lgan mintaqalarda 46,8 ming yangi ish o’rni tashkil etish, tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun ta’lim muassasalarining bitiruvchilariga kreditlar ajratish rejalashtirilmoqda. 5. Davlatning mustaqilligi va suverenitetini mustahkamlash, mintaqamizda xavfsizlik, barqarorlik va ahil qo’shnichilik muhitini vujudga keltirish, jahon hamjamiyatida mamlakatimizning ijobiy xalqaro nufuzini mustahkamlash yo’lida xavfsizlik, diniy bag’rikenglik va millatlararo totuvlikni yanada kuchaytirish hamda chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosatni yuritish asosiy maqsad hisoblanadi. “Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlash, chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritish” deb nomlangan beshinchi yo’nalish doirasida respublikaning konstitutsiyaviy tuzumini, suverenitetini, hududiy yaxlitligini himoya qilishga doir chora- tadbirlarni ro’yobga chiqarish, kiberxavfsizlik sohasida axborot, normativ- huquqiy asoslar tizimini takomillashtirish, aholini favqulodda vaziyatlardan xabardor qilish tizimini tashkil etish va rivojlantirish, Orol fojiasining oqibatlarini yumshatish, shuningdek Millatlararo munosabatlar sohasidagi siyosatning ustuvor yo’nalishlari kontseptsiyasini hamda Diniy sohadagi davlat siyosati kontseptsiyasini ishlab chiqish nazarda tutilmoqda. Shu bilan birga, xorijiy hamkorlar bilan siyosiy-diplomatik sohadagi hamkorlikni rivojlantirishga doir «Yo’l xaritalari»ni ishlab chiqish,

O’zbekistonning xorijiy hamkorlar bilan 2017 yilga mo’ljallangan savdo- iqtisodiy, investitsiyaviy, texnologik va moliyaviy-texnik hamkorligini tubdan rivojlantirish va kengaytirish rejalashtirilmoqda. Davlat dasturining yuqorida qayd etilgan barcha chora-tadbirlarini amalga oshirishga 37,7 trillion so’m va 8,3 milliard AQSh dollari yo’naltiriladi. Kelgusi besh yilda mamlakatni rivojlantirishning strategik va ustuvor yo’nalishlarini belgilash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti boshchiligida Harakatlar strategiyasini amalga oshirish bo’yicha Milliy komissiya tuzildi. Umuman Harakatlar strategiyasining har bir yo’nalishi doirasida bajarilishi ko’zlangan hamda amalga oshirilayotgan islohotlar demokratik rivojlanish yo’lini tanlagan nafaqat O’zbekiston, balki Markaziy Osiyo davlatlari barchasining muayyan mintaqaviy yoki global miqyosdagi muammolari yechimini qamrab olganligi bilan xarakterlanadi. Jamiyatda qonun ustuvorligi, adolat tantanasi ta’minlanmas ekan, o’z o’zidan korruptsiyaning rivojiga yo’l ochiladi. Korruptsiya iqtisodiy jinoyatchilik bilan cheklanmay, narkobiznes, giyohvandlik, odam savdosi, fohishabozlik va boshqa shu kabi global muammolar avj olishini keltirib chiqaradi. Bularning barchasi sabab va oqibat dialektikasida kelib chiqishini yoddan chiqarmaslik zarur. Bugungi kunda dunyo miqyosida xavfsizlik masalalari eng dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Yil sayin davlatlar tomonidan mudofaa tizimi va harbiy sohaga ajratilayotgan xarajatlar oshirib borilmoqda. Biroq faqatgina zamonaviy qurolyarog’ga ega bo’lishning o’zigina xavfsizlikni ta’minlamaydi.Chunki zamonaviy buzg’unchi kuchlar ochiqcha jang qilmay, balki to’satdan qo’poruvchilik amaliyotlarini qo’llash, harbiylar emas, balki tinch aholini nishonga olish kabi qabih usullardan foydalanadi. Bunda esa, milliy va diniy nizolarni keltirib chiqarish asosiy maqsad hisoblanadi. XX asrning ikkinchi yarmida davlat-huquqiy, etno-hududiy va etnodemografik zaminda 300 dan ortiq katta-kichik nizolar qayd qilingani ham ushbu fikrning tasdig’i bo’la oladi 1 .

Bugungi globallashuv davrida millatlararo munosabatlarni oqilona amalga oshirish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda millatlararo totuvlikni ta’minlash orqali tinchlik va hamjihatlikni mustahkamlab borish g’oyasi davlatimiz birinchi rahbarlarining doimiy diqqat markazida bo’lib kelgan. Prezident Sh.Mirziyoyev tashabbusi bilan ishlab chiqilgan 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasining so’nggi “Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlash, chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat sohasi”da yurtimizda fuqarolarimiz xavfsizligi, milliy va diniy bag’rikenglikni mustahkamlash masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Zero, “Bag’rikenglik tamoyillari deklaratsiyasi”da qayd etilganidek, “Bag’rikenglik bo’lmasa, tinchlik bo’lmaydi, tinchliksiz esa taraqqiyot va demokratiya bo’lmaydi”. Bag’rikenglikning ziddi “mutaassiblik”dir. Umumiy ma’nola “mutaassiblik”- bu bir g’oyaning to’g’riligiga qattiq ishonish va undan o’zgalarini keskin rad etishni anglatadi. Mazkur fenomenning xavfli jihati shundaki, u borgan sari kuchayib ksenofobiya, ekstremizm va hatto terrorizmga aylanadi 2 . Butun dunyoda ekstremizm va terrorizm xavfi oshib borayotgan bugunni kunda mamalak atimiz barqarorligini ta’minlash 130 dan ortiq millat vakillari istiqomat qilayotga n O’zbekistonda millatlararo birdamlik va jipslikni ma’rifat va ma’naviyat orqali saqlash taraqqiyot kafolati hisoblanadi. Shu ma’noda Harakatlar strategiyasi, uning barcha yo’nalishlarida 1 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o’rganish bo’yicha ilmiy–uslubiy risola.-T.: “Ma’naviyat”, 2017.210-bet.

2 O’sha joyda.-216-bet. belgilangan vazifalarning amalga oshirilishi negizida mamlakatimizni isloh qilish va modernizatsiyalash, rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish, qonun ustuvorligini, xavfsizlik va huquq-tartibotni, davlat chegaralarining daxlsizligini, jamiyatda millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlashda muhim hayotiy dastur ekanligi bilan ahamiyatlidir. 3. Hozirgi zamon umumbashariy muammolari, ularni hal qilish yo’llari va istiqbollari Umumbashariy muammolar mazmunan boy va chuqurligi, qamrovining kengligi, butun insoniyat hayotiga taalluqliligi, milliy, regional chegaralar bilan cheklanib qolmaganligi va boshqa qator xususiyatlariga ko’ra, ayrim xalq va millatga, alohida bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzumga bevosita tegishli bo’lgan muammolardan keskin farq qiladi. Umumbashariy muammolar insoniyatning hozirgi davri uchungina emas, balki kelajakdagi hayotiy manfaatlari uchun ham juda muhim va katta ahamiyatga ega. Hozirgi zamon umumbashariy muammolari — bu insoniyat sivilizatsiyasining taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan eng muhim va asosiy muammolardir. Hozirgi zamonda insoniyat sivilizatsiyasining taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan eng muhim va asosiy muammo — bu yer yuzidagi tinchlikni saqlash, yadroviy urushning oldini olish, xalqaro xavfsizlikni ta’minlashdir. Biz shuni aniq anglab olishimiz zarurki, insoniyat atom energiyasiga, harbiy ahamiyat baxsh etilgan yadroviy qurollar asriga qadam qo’yib, abadiylikdan mahrum bo’lib qoldi.

Agar yadroviy urush boshlanib ketsa, yer yuzidagi hamma jonli narsalar yo’q qilib tashlanadi. Mavjud yadroviy aslahaxonalar shundayki, ularda yer yuzida yashaydigan har bir kishi hisobiga uning atrofidagi juda katta mintaqani vayron qilishga qodir bo’lgan zaryadlar jamlab qo’yilgan. Atom energiyasidan harbiy maqsadlar yo’lida foydalanish insoniyatning bundan keyingi taqdirini xavf ostida qoldiradi. Chunki yadro quroli qo’llansa, yer yuzidagi barcha tirik mavjudot qirilib, sivilizatsiya yo’q bo’lib ketadi, bunga hech qanday shak-shubha yo’q. Hozir dunyoda ilgarigi davlatlardagiga nisbatan yadro quroli va ularni tashish moslamalari ancha ko’pdir. AQSh bilan sobiq sho’ro hududidagi yadro qurollarining talofat kuchi 60 ming megatonnani tashkil qiladi. Olimlarning taxmin qilishicha, agar urush boshlanib, yadro qurollari qo’llaniladigan bo’lsa, bu holda uning faqat 12 ming megatonnagacha quvvatidan foydalaniladi. Solishtirish uchun ko’rsatish mumkinki, ikkinchi jahon urushida qo’llanilgan barcha portlatish qurollarining umumiy quvvati atigi 6 megatonnani tashkil qilgan. Boshqacha aytganda, yadroviy urush bo’ladigan bo’lsa, bunda portlash kuchi besh yil davom etgan ikkinchi jahon urushidagiga nisbatan ikki ming barobar ko’p bo’lib, u faqat bir yoki ikki kunda yuz beradi. Termoyadro qurollarining uchta texnik xususiyati insoniyatni, sivilizatsiyani katta xavf-xatar ostiga qo’yadi. Birinchidan, termoyadro quroli katta talofat kuchiga ega. Ikkinchidan, termoyadro quroli ishlab chiqarish qiymati oldingi urushda minglab foydalanilgan harbiy samolyotlarni ishlab chiqarishga sarflangan mablag’ga nisbatan ancha arzon. Uchinchidan, yadro raketa hujumidan himoyalanishga intilishning amaliy samara bermasligi. Yuqoridagi sabablarga ko’ra, termoyadro qurolidan foydalanish mumkinligi insonning genotip sifatidagi hamda insoniyat sivilizatsiyasining mavjudligini katta xavf-xatar ostiga qo’ymoqda. Dunyoda insonning biologik tur sifatida yashashiga bevosita xavf-xatar mavjud.

Demak, butun insoniyat oldida turgan umumbashariy muammolar — termoyadro qurolining qo’llanilishi va insoniyatning atom yong’ini natijasida halokatga duchor bo’lishi xavfini bartaraf etishdan iborat. Hozirgi paytda tinchlikni astoydil saqlash va mustahkamlashdan ko’ra, zarur va muhimroq vazifa yo’q. Tinchlik bo’lmasa taraqqiyot ham, tarixning o’zi ham bo’lmaydi, zero tinchlik insoniyat turmushining tub shartidir. Yadro urushida g’olib bo’lmagani kabi qurollanish poygasida ham yutib chiqish mumkin emas. yer yuzidagi bunday poygani davom ettirish, ayniqsa, uni kosmosga ham yoyish yadro qurolini takomillashtirish suratini yana ham tezlashtiradi. yer yuzidagi vaziyat bundan keyin siyosatchilarga bog’liq bo’lmay qolishi mumkin, u tasodifning «quli» bo’lib qoladi. Modomiki, yadroviy urushning oldini olish, tinchlikni saqlash umuminsoniyatning oldida turgan dolzarb vazifa ekan, unga erishish uchun jahondagi hamma kuchlar, harakatlar birlashtirilishi lozim. Insoniyatning o’zo’zini saqlab qolishi, uning bugun, ertaga, hamisha baxt-saodatli bo’lishi uchun uning kuch-g’ayratlarini birlashtirishga ehtiyoj kundan-kunga ortib bormoqda. Bundan biz bir-birimizga bog’liq ekanligimizni, dunyoning yaxlitligini yaqqolroq ko’ryapmiz. So’nggi davrlarda Chernobil, Yaponiya atom stantsiyalarida yuz bergan avariyalar, atom qurollarini sinovdan o’tkazuvchi harbiy tomonlarining atrof-muhitga, aholiga ko’rsatilayotgan salbiy ta’siri, radioaktiv chiqindilarni saqlash va shu kabi muammolar turli mamlakatlarda yashovchi kishilarning taqdiriga daxldor ekanligidan yaqqol dalolat beradi. Keltirib o’tilgan dalillar urush va tinchlik muammosi hozirgi zamonning har qanday umumbashariy muammosini ijobiy va oqilona yechishning zarur sharti va asosi ekanligini ochiq-oydin ko’rsatib turibdi. Shuni e’tiborga olgan holda hozirgi kunda mintaqada barqarorlik va milliy xavfsizlik kafolatlarining shart-sharoitlarini aniqlash va ta’minlash g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Davlatimiz rahbarlari e’tirofiga ko’ra, biz davlatlarning tinch-totuv yashash, xalqaro masalalarni hal qilishda kuch ishlatmaslik, tahdid qilmaslik

tamoyilini tashqi siyosatimizga asos qilib olganmiz. O’zbekiston muddati 1995 yilda uzaytirilishi lozim bo’lgan yadro qurolini tarqatmaslik to’g’risidagi shartnomani, yadro qurolini yo’q qilib tashlash to’g’risidagi shartnomaga aylantirish tarafdoridir. Shuningdek, biz xuddi kimyoviy qurollar bo’yicha qabul qilingan shartnoma kabi biologik qurollarni ham ta’qiqlash to’g’risidagi shartnoma qabul qilinishi tarafdorimiz. Bu O’zbekiston tinchliksevar mamlakat ekanligining yaqqol dalilidir. Dunyo aholisining to’xtovsiz qo’payib borayotganligi hozirgi davrning eng muhim xususiyatlaridan bo’lib hisoblanadi. Faylasuflar, sotsiologlar, demograflar jahon aholisining soni 2025 yillarga borib 8 milliardga yetishini taxmin qilmoqdalar. Hisob-kitoblarga qaraganda, kelajakda sayyoramiz aholisining teskari ravishda tabiiy boyliklar — neft, toshko’mir, torf, toza suv, unumdor tuproq sekinasta kamaya boradi. Agar chuchuk suv zapaslari bilan qiziqadigan bo’lsak, u unchalik ko’p emas. So’nggi ma’lumotlarga ko’ra, uning hajmi 35 million kub kilometrdir, ya’ni sayyoradagi umumiy suv hajmining 2 foizini tashkil etadi. Mana shu masalalarga oqilona yondashish ham hozir barcha xalqlarning oldida turgan dolzarb umumbashariy muammolar turkumiga kiradi. Hozirgi davrda butun insoniyatning oldida turgan yana bir muhim muammo — bu, qashshoqlikni tugatishdir. XXI asrning hozirgi bosqichida — fan va texnika gurkirab rivojlanayotgan, koinot o’zlashtirilayotgan davrda uzoq yillar davomida mustamlakachilik hukmronligi ostida kelgan mamlakatlardagi bir milliarddan ko’proq aholi oziq-ovqat yetishmasligi, yashash uy-sharoitining yo’qligi, tabobat xizmatining yomonligi tufayli qashshoqliqda hayot kechirmoqdalar. Keyingi o’n yilliklar mobaynida «uchinchi dunyo» deb atalgan mamlakatlarda qashshoqlik shu qadar keng yoyilgan va shu qadar kuchayganki, bu insoniyat uchun sharmandalikdan boshqa narsa emas. 2010 yilda bo’lib o’tgan BMT sammitining Ming yillik rivojlanish maqsadlariga bag’ishlangan yalpi majlisidagi nutqda quyidagi ma’lumotlar keltirib o’tilgan: jahonda ochlik yoki u bilan bog’liq sabablar tufayli har 7

daqiqada 1 bola nobud bo’layotgani, to’yib ovqatlanmaslikdan azob chekayotganlar 5 yoshgacha bo’lgan barcha bolalarning 1/3 qismini, har yili to’yib ovqatlanmaslik tufayli dunyodan ko’z yumayotgan 5 yoshgacha bo’lgan bolalar soni 6 milliondan ortiq ekanligi, kuniga 1 AQSh dollaridan kam mablag’ hisobidan kun kechirayotganlar soni 1,3 milliard kishini tashkil qilishi, Janubiy Osiyoda kuniga 1 dollardan kam mablag’ga kun kechirayotganlar soni 522 million kishini, Afrikaning Sahroi Kabir janubida qashshoqlikda yashovchi aholi ulushi 46,3 foizni, asosiy xizmatlardan foydalanish va qashshoqlikni kamaytirish uchun zarur mablag’ 80 milliard, yoki jahon YAIMning 0,5 foizdan kam qismi, jahondagi eng badavlat 3 oligarxning mablag’i esa eng qashshoq 48 mamlakatning jami YAIMdan ancha yuqori ekanligi qayd etilgan 6 . Qashshoqlikning oldini olish uchun rivojlangan mamlakatlar qashshoq mamlakatlarga yordam berishni kuchaytirishi lozim. Shuning bilan bir qatorda yer yuzidagi mavjud resurslardan oqilona foydalanish zarur. Samarali, teng huquqlilikka asoslangan, planetaning resurslaridan umuminsoniy boylik sifatida oqilona foydalanishni ta’minlab beradigan xalqaro usullar va mexanizmlarga bo’lgan ehtiyoj borgan sari aniq ko’rinmoqda. Bu shundan dalolat beradiki, hozirgi dunyoda hammamiz borgan sari birbirimizga bog’liq bo’lib qolayotirmiz, bir-birimizga kerakli bo’lib qolayapmiz. Binobarin, bu dunyoda hozir bizning taqdirimiz bir ekanligini, bitta sayyorada yashab turganligimizni, uning manbalaridan foydalanayotganimizni, bu manbalarni bir-birimiz bilan ayirboshlayotganimizni va ular cheksiz emasligini, ularni saqlash kerakligini ko’rib turgan ekanmiz, bu hammamiz uchun oydin voqelikdir. Taraqqiyot jihatidan orqada qolib ketayotgan mamlakatlar aholisining qashshoqligini tugatishda, ularning kundalik ehtiyojlarini qondirib, kerakli nozne’matlar bilan ta’minlash uchun ekin ekiladigan yerlarga mineral o’g’itlar bilan ishlov berish, sug’orish tizimini takomillashtirish, agrotexnikani kuchaytirish, dengiz manbalaridan samarali foydalanish, sun’iy muhsulotlarni yaratish kabi tadbirlarni amalga oshirish 6 Qarang: “Xalq so’zi”, 2010 yil 20 sentyabr.

maqsadga muvofiq bo’lur edi. Bu masalalarni hal etishda rivojlangan mamlakatlarning yordami katta o’rin tutadi. Inson hayotini saqlashda hozirgi paytda barcha mamlakatlarda keng tarqalib ketayotgan kasalliklar bilan kurashish, uning oldini olish ham katta ahamiyat kasb etadi. Fan-texnika rivojlanishi bilan bir qatorda hozirgi ko’p joylarda yurak va qontomir kasalliklari, saraton, OITS, narkomaniya va shu kabi kasalliklar avj olib ketayapti. Bu o’z navbatida insoniyatning kuch-quvvatlarini to’plab, fan yutuqlaridan foydalanib, yuqorida ko’rsatilgan kasalliklarni yo’q qilish yo’llarini aniqlab olishni talab qilmokda. Bu borada Birlashgan Millatlar Tashkiloti, jumladan, Butunjahon Sog’liqni saqlash Tashkiloti (VOZ)ning faoliyatini yanada jonlantirish katta ahamiyatga egadir. Xalqaro terrorizm, korruptsiyaga qarshi kurashni kuchaytirish, nashavandlik, alkogolizm, xatarli kasalliklarning (OITS, saraton va hokazolar) oldini olish, ularni tarqalib ketishiga yo’l qo’ymaslik, shuningdek, maorif va ijtimoiy ta’minot, madaniy meros va umuminsoniy qadriyatlardan oqilona foydalanish kabi muammolar ham jahon mamlakatlarining oldida turgan umumbashariy muammolardir. Dunyodagi barcha mamlakatlarga taalluqli bo’lgan umumbashariy muammolardan yana biri — insoniyatning energiyaga nisbatan to’xtovsiz o’sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish yo’llarini izlab topishdan iboratdir. Energiya xom ashyosi masalasi shuning uchun ham jahon ahamiyatiga ega bo’lgan muammolardir, inson usiz hayot kechira olmaydi. Energiya insoniyat uchun o’ta zarur hisoblangan materiallarni, tabiat yaratmagan moddiy buyumlarni ishlab chiqarish va yaratish imkoniyatini beradi. Demak, energiyasiz inson taraqqiyotini tasavvur qilib bo’lmaydi. Tabiat energiyaga boy. Fan yutuqlariga suyangan holda shuni aytish mumkinki, tabiiy energiya manbalari — ko’mir, neft, yonuvchi slanets, gaz va boshqa tabiat boyliklari yer bag’rida har qancha ko’p bo’lgani bilan bitmas-tugunmas manba emas. Shuning uchun respublikamizda ham ulardan oqilona tejab-tergab foydalanish lozim. Tabiat va uning boyliklarini ko’z qorachig’iday saqlash umuminsoniyatning eng muqaddas burchidir.

Umuminsoniyat oldida turgan yana bir muhim muammo bu irqchilik, millatchilik, fashistik totalitar tuzumlar xavfi avj olib ketishiga yo’l qo’ymasliqdir, insonning huquq va erkinliklarini ta’minlash, demokratiya, oshkoralikni rivojlantirish yo’li bilan xalqlar o’rtasidagi yangi munosabatni tiklashdir. Irqchilik, millatchilik avj olgan davlatlarda inson huquqlari va erkinliklari muqarrar ravishda cheklanadi, totalitar sistema barpo etiladi, natijada ruhiy, vijdon erkinligi oyoq osti qilinadi, inson hayotining o’zi xavf ostida qoladi 7 . Gitlerizm, stalinizm tizimlarining oqibatida necha millionlab kishilar halok bo’ldi. Hozirgi mamlakatlar o’rtasida yangicha munosabatlar rivojlanmoqda, ular demokratiya, oshkoralik, insonning huquq va erkinliklarini ta’minlashga qaratilgan. Mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy aloqalarning rivojlanishi ham ana shu umuminsoniy manfaatlarni qo’llab-quvvatlashga bog’liq bo’lib qolmoqda. Hozirgi zamondagi mavjud mamlakatlarning bir-biridan farqi, ularning taraqqiy darajasi xususiyatlari, eng avvalo, insonning huquq va erkinliklari qanday darajada himoya qilinayotganligi, demokratik jarayonning rivojlanishi bilan belgilanmoqda. Ular o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy aloqalarning rivojlanish istiqbollari ham ana shular bilan uzviy bog’liqdir. Shuning uchun ham inson huquqini va erkinligini ta’minlash, demokratiyani yanada rivojlantirish barcha inson va insoniyatning oldida turgan dolzarb muammolar bo’lib qolishi ham bejiz emas. Ma’lumki, insoniyat kelajagi uning fan-texnika yutuqlaridan qay darajada unumli foydalana olishiga ko’p jihatdan bog’liq ekanligi hech kimga sir emas. Hozirgi zamon fan-texnikasida bir-biriga tubdan qarama-qarshi bo’lgan ikki xil imkoniyat — yer yuzidagi jamiki jonli mavjudotni batamom qirib tashlash 7 Bu haqda qarang: Boboyorov B.N. Uniki. National terrorism as a threat to the democratic society // Научный журнал «PYXIS» №3 (3)/2016.- С . Петербург . С .74-79.

hamda insoniyat manfaatlari uchun xizmat qilish imkoniyatlari mavjud. Ana shu imkoniyatlarning qaysi biridan foydalanish masalasi fan-texnika inqilobining o’ziga emas, balki ijtimoiy tuzumning xususiyatiga, fan-texnika yutuqlaridan oqilona foydalanishga bevosita bog’liqdir. Boshqacha aytganda, fan-texnika inqilobining maqsad va ijtimoiy oqibatlarini ijtimoiy tuzumning mohiyati va xususiyati belgilaydi. Fan-texnika inqilobi samaralaridan qanday maqsadlarda foydalanish to’g’risidagi masala hozirgi zamon ijtimoiy-siyosiy kurashida asosiy masalalardan biri bo’lib qoldi. Zamonamiz fani va texnikasi yer yuzida ne’matlarning mo’l-ko’lligini, jamiyatning ravnaqi uchun, shaxsning kamol topishi uchun shart-sharoitlar yaratish imkoniyatini beradi. Ammo bu imkoniyatlar uni amalga oshirish borasidagi kamchiliklar sababli insonning o’ziga qarshi qaratilmokda. Insoniyat XXI asr bo’sag’asiga mana shunday dahshatli ziddiyat bilan yetib keldi. Aytib o’tilgan umumbashariy, umumjahon muammolar juda ko’p va xilmaxil, keng miqyosli va o’ta murakkab ekanligi, ayni paytda ulardan har birining insoniyatning bugungi va ertangi hayoti, jahon sivilizatsiyasining, qolaversa, sayyoramizning ham taqdiri uchun naqadar muhim va zarurligi o’z- o’zidan ko’rinib turibdi. Shuning uchun ham hozirgi paytda butun insoniyat uchun umumbashariy muammolarni hal etishdan ko’ra zarur va muhimroq vazifa yo’q. Umumbashariy muammolar yechilmasa, ekologik falokatlar oldi olinmasa, tinchlik bo’lmasa, taraqqiyot ham, tarixning o’zi ham bo’lmaydi. Butun sayyoramiz miqyosida davlatlar va xalqlarning birgaliqdagi amaliy, bunyodkorona o’zaro harakatini yo’lga qo’yishni tarixning borishi, jahon ijtimoiy taraqqiyoti jarayoni tobora qat’iy talab qilmoqda. Ijtimoiy taraqqiyot jarayoni umumbashariy muammolarni birgaliqda amaliy tartibda yechishni talab qilibgina qolmay, shu bilan birga buning uchun zarur siyosiy, sotsial, moddiy shartsharoitlarni yaratib ham bermoqda. O’zbekiston Respublikasi O’rta Osiyodagi, shuningdek, Mustaqil Davlatlar hamdo’stligidagi, dunyodagi boshqa davlatlar bilan birgalikda kuch-

g’ayrat sarflab butun insoniyat uchun g’oyat muhim bo’lgan umumbashariy muammolarni hal etishda faol ishtirok etmoqda. 4. Ekologik muammo va uni bartaraf etish yo’llari Odam paydo bo’lgan davrdan boshlab hozirga qadar tabiatga ta’sir qilib, uni batamom o’zgartirib yubordi. Keyingi ming yilliklar davomida inson faoliyati natijasida yer shari yuzasi, iqlimi, o’silmigi, hayvonot dunyosining tanib bo’lmas darajada o’zgartirib ketganligi bunga misol bo’la oladi. E’tirof etish kerakki, insonning o’z istiqbolini o’ylamay qilgan xatti-harakatlari, ko’r-ko’rona qilmishlari tufayli tabiat behad ozor chekdi, ko’p narsalardan abadiy judo bo’ldi. Kosmik changlar, issiqlik elektr stantsiyalari, avtomobillar sonining tez o’sib borishi, radiaktiv moddalar va boshqalar ta’siri ostida barcha jonli mavjudotning hayot manbai bo’lgan havo toqat qilib bo’lmaydigan darajada ifloslanmoqda. Bunday dahshatli hodisalar dunyoning deyarli hamma mamlakatlarida tez-tez bo’lib turibdi. Atrof-muhitning radioaktiv va kimyoviy chiqindilar bilan zararlanishi aholining, chorva mollarining, parrandalarning, daryo va ko’llardagi, suv omborlari va okeanlardagi baliq va boshqa jonivorlarning ko’plab zaharlanishiga sabab bo’lmoqda. Olimlar havo, suv va yer ustining zaharlanishi shu tariqa davom etadigan bo’lsa, sivilizatsiya halok bo’lishi mumkinligini ta’kidlashmoqda. Akademik A.E.Fersmanning fikricha, agar atmosfera tarkibidagi karbonat angdrid miqdori 2 baravar ko’paysa, bu narsa yer yuzidagi haroratning 4 daraja ko’tarilishiga olib boradi. Uning hisobicha, bu voqea 500 yildan keyin sodir bo’lishi kerak. Suv ta’minotining an’anaviy manbalari hisoblangan daryolar, ko’llar, Shimoliy qutb muzliklari, dengizlar, suv omborlari ifloslanmoqda. Insoniyatning eng katta oziq-ovqat manbai bo’lgan jahon okeanlari ham hozirgi vaqtda inson sivilizatsiyasi qurboni bo’lmoqdada. Har yili jahon okeaniga o’n million tonnagacha mikdorda neft va neft muhsulotlari kelib tushadi. Inson o’zining ko’p asrlik xo’jalik faoliyatida 72 hayvon turini butunlay yo’q qilib yubordi. O’zbekistonda ham Turon yo’lbarsi, yo’l-yo’lli sirtlon kabi xayvonlar yo’q bo’lib

ketdi. Oqquyruq, qoraquloq, Ustyurt qo’ylari, Buxoro bug’usi, qo’ng’ir ayiq kabilar esa yo’q bo’lish arafasida turibdi. XX asr o’rtalarigacha, hatto yaqin-yaqinlargacha ham inson tabiatga hokim, uni istagancha o’zgartirishi, irodasiga bo’ysundirishi mumkin, degan noto’g’ri fikr ustunlik qilib keldi. O’sha sharoitlarda bu fikr dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida, jumladan o’zimizda ham qo’llab-quvvatlandi. Tabiatni iqtisodiyot talabiga moslashtirib o’zgargirish avj olib ketdi. Ko’plab loyihalar vujudga keldi. Daryo va ko’llardagi baliqlar, parrandalar, hayvonlar ehtiyojdan ortiqcha ovlandi, ularning aksariat qismi hozir yo’q bo’lib ketdi. Qachonlardir Amudaryoning o’zidagina 140 dan ortiq baliq turi bo’lganiga endi ishonish qiyin. O’rmonlarga nisbatan ham ko’r-ko’rona munosabatda bo’lish tufayli yer sharida 100 yil avvalgi 7200 million gektar o’rmondan hozirgi kunda 4100 million gektar o’rmon qoldi. Shu sababli ham tabiatni muhofaza qilish bugungi kunda insoniyat oldida turgan dolzarb muammo bo’lib qolmokda. Inson tabiatdan o’ziga kerakli narsalarni olish bilan bir qatorda unga har xil ishlab chiqarish chiqindilarini tashlab, tabiatni zaharlantirmokda. Industrial jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bir kishi hisobiga, har yili tabiatdan 30 tonna modda olinib, uning atigi 1-1,5 foizidan iste’mol mahsulotlari sifatida foydalanmoqda, qolganlari esa chiqindi sifatida tashlab yuborilmoqda. Rasmiy ma’lumotlarga ko’ra, har yili atmosferaga 200 million tonnadan ziyod is gazi, qariyb 150 million tonna oltingugurt oksidi, 53 million tonna azot oksidi, 50 million tonnadan ortiqroq har xil uglevodorodlar chiqarilmokda. Jahon sanoati har yili tabiatga 30 milliard km 3 ifloslangan suv, 70 million tonna zaharli gazlar va 250 million tonna changni chiqarib tashlamoqda. Oqibatda biosfera o’z-o’zini tozalashga ojiz bo’lib qolmoqda, hozirgi atmosferada zaharlangan “uglekislota” gazining miqdori qariyb 20 foizni tashkil etadi. Bularning hammasi inson sog’lig’iga ta’sir etib, ular o’rtasida rak va boshqa kasalliklar soni yildan-yilga ko’payib ketmoqda. Hozirgi paytda dunyo

bo’yicha har yili 500 ming kishi rak bilan kasallangan bo’lsa, uning 60 foizi atrof-muhitdagi har xil kontserogen moddalarining ko’payishi natijasida hosil bo’lgan. Jamiyatning tabiatga ta’siri hamisha oliy maqsadga muvofiq oqilona bo’lishi kerak. Agarda buning aksicha bo’ladigan bo’lsa, tabiat insondan juda qattiq o’ch olishi, qo’lga kiritgan barcha yutuqlarini yer bilan yakson qilib yuborishi hech gap emas. Ko’rinib turibdiki, tabiatni muhofaza qilish hozirgi davrning eng o’tkir va dolzarb umumbashariy muammolaridan biridir. Buning ma’nosi nimadan iborat? Tabiatni muhofaza qilish insoniyatning ertangi kuni haqida g’amxo’rlik qilish, yer yuzidagi barcha insoniyat uchun muqaddas dargoh hisoblangan sayyoramizning taqdiri to’g’risida jon kuydirish, uni tinch totuv holatda saqlab qolish demaqdir. Bu — inson uchun zarur bo’lgan barcha noz-ne’matlar manbai - yerni sevish va ardoqlash, uning kasallanib yaroqsiz bo’lib qolishiga yo’l qo’ymasliqdir. Bunday sharafli va olijanob ishdan o’zini chetga oladigan biron kishi, elat va millat, biron bir mamlakat bo’lishi mumkin emas. Tabiiy muhitni muhofaza etishni yoki boshqacha aytganimizda, ekologik xavfsizlikka alohida e’tibor berishni paysalga solib bo’lmaydi. Bu sohadagi hozirgi ahvol tahlikali bo’lib turibdi. Vaziyat zudlik bilan harakat qilishni taqozo etmoqda. Tabiatga mehr-muhabbat bilan yondashish, tevarak atrofni, suvni, havoni, tuproqni, hayvonatu nabotatni asrab-avaylash haqida islom ta’limotida ham muhim g’oyalar mavjud. Biz yashayotgan koinotdagi, yer yuzidagi barcha noz- ne’matlarning qadriga yetish, ularni e’zozlash, ularni asrash, isrof qilmaslik har bir mo’min-musulmonning burchidir. Qur’oni Karim oyatlarida, Payg’ambarimiz hadislarida hayvonot va nabobat olami va atrofimizni o’rab turgan boshqa narsalarni to’la-to’kis himoya qilish, saqlash ularni buzmaslik, isrof qilmaslik to’g’risida dastur va amaliy maslahatlar mavjud, ularni doimo esda tutishimiz kerak.

5. Mintaqamizdagi ekologik vaziyat Insoniyat o’zining faoliyati tufayli ishlab chiqarish vositalarini taraqqiy ettirish bilan bir qatorda ekologik vaziyatni nihoyatda keskinlashtirib yubordi. Natijada ekologik inqiroz vujudga keldi. Havo va ichimlik suvlarining sanoat chiqindilari bilan ifloslanishi, o’rmonlarning yo’qolib ketishi natijasida tuproqning eroziyaga uchrashi, hayvonot dunyosining kamayib ketishi, tabiat hodisalari o’rtasidagi muvozanatning buzilishi, turli xom ashyolarning keskin kamayib ketishi kabilar ekologik inqirozning yaqqol ko’rinishidir. Ekologik vaziyatning nihoyatda keskinlashib ketganini O’rta Osiyo mintaqasi misolida ham ko’rishimiz mumkin. Hozirgi vaqtda O’rta Osiyodagi eng katta suv havzasi Orol dengizining taqdiri ko’pchilikni tashvishga solmoqda. Insoniyat tarixi haligacha chorak asr davomida bir avlod ko’z o’ngida havzasi 6 million gektardan ziyod va chuqurligi 69 metrgacha bo’lgan dengizning yer yuzasidan g’oyib bo’lib ketganligini bilgan emas edi. Bugungi kunda Orol dengizi qariyb yarmigacha qurib bo’ldi. Suvi qurib qolgan joylarda, ikki million gektarga yaqin qum va tuzdan iborat sahrolar paydo bo’ldi. Orol muammosi faqat O’zbekistonga yoki O’rta Osiyodagi mamlakatlarga taalluqli mintaqaviy muammo bo’lib qolmay, umumbashariy muammo hamdir. Orol bo’yidagi ekologik vaziyat keyingi vaqtlarda shu qadar keskinlashib, fojiali tus olib ketdiki, undan nafaqat O’rta Osiyo xalqlari, balki butun kurraizamin birin-ketin zarar ko’rmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 20 sentyabr kuni BMT Bosh Assambleyasining 72 sessiyasida ishtirok etib, mazkur sammitda Orol fojeasi aks ettirilgan xaritani namoyish etdi. Unga ko’ra, Orol dengizi hajmi 13 martaga qisqardi; - maydoni 7 martaga qisqardi; - suv sathi 26 metrga pasaydi; - qirg’og’i yuzlab kilometrga chekindi;- suvning minerallashuvi g’arbiy qismda 120 g/l, sharqida – 280 g/l. gacha yetdi. Tuz-changli shleyflar 400 va undan ziyodroq kilometrlarga yetadi, chang dovullar harakat radiusi – 300

km.gacha va undan ko’proq masofaga yetib boradigan bo’ldi. Har yili bu yerdan atmosferaga 100 mln. tonnagacha tuzli changlar ko’tariladi. 80-yillar boshidan bunday dovullar yiliga 90 kundan ortiq vaqt davomida tez-tez sodir bo’ladigan bo’ldi. Dengiz tirik organizmlar yashashi uchun, yaroqsiz ahvolga kelgan, Orol dengizi hududidagi qariyb barcha hayvonot va nabotot olami tanazzulga uchradi va yo’qoldi 8 . BMT mutaxassislarining fikriga ko’ra, Orol muammosi o’zining ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari jihatidan XX asrning eng katta ofatlaridan biri bo’lib qoldi. Orol dengizining qurishi bilan bog’liq bo’lgan falokatlar hozirgi avlodgagina emas, kelgusi avlodlar va butun insoniyat uchun ham o’ta xavfli va xatarlidir. Orol dengizi inqirozi oqibatlarini yumshatish va Orolboʻyi hududini rivojlantirish boʻyicha 2013-2017-yillarga moʻljallangan kompleks chora- tadbirlar dasturi doirasida 500 tadan ortiq loyiha amalga oshirildi. Ularning yarmidan koʻpi milliy loyihalardir. Orol muammosi ham milliy, ham mintaqaviy va ham jahonshumul muammodir. Shuning uchun ham Orol bo’yidagi ekologik falokat oqibatlarini bartaraf etish, Orol dengizini qutqarish bo’yicha birgalikda chora-tadbirlarni amalga oshirish mintaqalararo hamkorlik doirasida alohida ahamiyatga ega . 2018-2021-yillarda Orolboʻyi hududini rivojlantirish boʻyicha Davlat dasturi qabul qilindi. Shu bilan birga, Oʻzbekiston Orolboʻyi mintaqasi uchun Inson xavfsizligi boʻyicha koʻp tomonlama sheriklik asosida trast fondini tashkil etish borasidagi tashabbusni ilgari surdi va bu BMT tomonidan qoʻllab- quvvatlandi. 2018 yilning iyun oyida Toshkent shahrida Orol fojiasi oqibatlarini yumshatishga bagʻishlab oʻtkazilgan xalqaro konferensiyaning asosiy xulosa va tavsiyalarini hisobga olgan holda, oʻzaro hamkorlik borasida ustuvor ahamiyatga ega boʻlgan quyidagi yoʻnalishlarga alohida urg’u berildi. 8 Mirziyoyev Sh.M. BMT Bosh Assambleyasining 72 sessiyasida so’zlagan nutq // “Xalq so’zi”, 2017 yil 20 sentyabr.

Birinchi. Mintaqamizda noqulay ekologik vaziyatni tubdan yaxshilash uchun qatʻiy va nostandart chora-tadbirlar zarur. Shu munosabat bilan, O’z R Pr е zid е nti Sh.Mirziyoyev Orolboʻyi hududini Ekologik innovatsiya va texnologiyalar zonasi, deb eʻlon qilish masalasini koʻrib chiqishni taklif etdi. “Bu tashabbus, d е b t а ’kidl а di Sh.Mirziyoyev,- bizning umumiy kuchimizni quyidagi maqsadlar boʻyicha birlashtirishga yoʻnaltirilgan: -ekologik toza texnologiyalarni ishlab chiqish va amalga oshirishga xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun sharoit yaratish; -“yashil iqtisodiyot”, ekologik toza, energiya va suv tejaydigan texnologiyalar tamoyillarini kompleks tatbiq etish; -choʻllanish va ekologik migratsiyaning davom etishiga barham berish; - ekoturizmni rivojlantirish va boshqa chora-tadbirlarni amalga oshirish. Ikkinchi . Qum koʻchkilarini mustahkamlash, Orolning qurigan qismidan havoga zaharli aerozol changlari koʻtarilishini kamaytirish masalalari bizning eʻtiborimiz markazida boʻlishi zarur. Shu maqsadda choʻl sharoitiga chidamli va ozuqa oʻsimliklari koʻchatlarini yetishtirish boʻyicha Mintaqaviy markaz tashkil qilishni taklif etamiz. Bizning olimlarimiz bergan maʻlumotlarga koʻra, 10-12 yil davomida dengizning qurigan qismini daraxtzor va butazorlarga aylantirishimiz mumkin. Bundan tashqari, yangi unumdor yaylovlar yaratishga qurbimiz yetadi, bu chorvachilikniizchil rivojlantirish va oʻn minglab odamlarni ish bilan taʻminlash imkonini beradi. Mintaqaviy markaz esa ehtiyoj katta boʻlgan mutaxassislar tayyorlash boʻyicha oʻziga xos noyob ilmiy-taʻlim bazasiga aylanadi. Uchinchi . Mintaqamizning noyob hayvonot dunyosini saqlash masalasi. Bu masalada ham umummintaqaviy yondashuv zarur. Orolboʻyi zonasida muhofaza qilinadigan transchegaraviy tabiiy hududlar tashkil etishni taklif qilamiz.

Yoʻqolib borayotgan hayvonlar, jumladan, qoplon,qulon, saygʻoq va boshqa noyob jonivorlarni saqlab qolish uchun qoʻlimizdan keladigan barcha ishlarni oʻzaro kelishib amalga oshirishimiz nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Toʻrtinchi. Suvni tejash, transchegaraviy suv resurslarini boshqarish va ulardan oqilona foydalanish masalalaridagi mintaqaviy hamkorlik darajasini keskin oshirish lozim. Biz Orol dengizi hududidagi suv resurslaridan foydalanish boʻyicha oʻzaro maqbul hamkorlik mexanizmlarini ishlab chiqish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratishga va Oʻzbekistonda ushbu masalaga bagʻishlangan mintaqaviy konferensiya oʻtkazishga tayyormiz. Oʻylaymizki, Markaziy Osiyoda suv resurslaridan oqilona foydalanish boʻyicha mintaqaviy dastur qabul qilinishi mazkur konferensiyaning eng muhim natijasi boʻladi. Beshinchi. Bugungi kunda ilmiy kooperatsiyani samarali rivojlantirmasdan oldimizda turgan muammolar yechimini taʻminlashning iloji yoʻq”. Mintaqamizda ekologik vaziyatning murakkablashib borayotganligi haqida so’z yuritganda yana shuni ham esdan chiqarmaslik kerakki, paxtani yetishtirish uchun ko’p miqdorda va bir necha yillar mobaynida ishlatilgan zaharli kimyoviy moddalar tufayli, yer, suv, havo zaharlandi. Oqibatda necha minglab kishilar oshqozon ichak, sariq kasalliklariga mubtalo bo’lishdi. Mustaqillik tufayli bu masalani ham hal qilishda ma’lum darajada ijobiy o’zgarishlar yuz bermoqda. Paxta zararkunandalariga qarshi zaharli kimyoviy moddalarni ishlatish o’rniga biologik usullardan foydalanilmoqda. Paxtazorlarning ko’lamini kamaytirish hisobiga don mahsulotlarini yetishtirish yo’lga qo’yilmoqda. Bularning hammasi o’z navbatida, ekologik vaziyatni yaxshilashga zamin yaratmoqda. O’rta Osiyo mintaqasi uchun xos yana bir vaziyat shundan iboratki, aholining ehtiyojlarini qondirish uchun yer osti xom ashyolari, jumladan gaz, neft mahsulotlarini qayta ishlab chiqish yildan-yilga avj olib kelmoqda. Mazkur xom ashyolarni ishlatishda tabiatni muhofaza etish choralarini ko’rib chiqilsa, maqsadga muvofiq bo’lar edi.

Kishilarni tabiat va o’zining kelajak istiqboli qiziqtirmoqda. Bugun biz shunday yuksak darajaga erishdikki, inson tabiatdan foydalanibgina qolmasdan, uni himoya qilishi zarur. Tabiatni e’zozlashda va saqlashda hech qanday hududiy to’siqlar bo’lishi mumkin emas, chunki bir mamlakatda ro’y berayotgan ekologik inqiroz boshqa joylarga ham o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Tabiat muqaddas bir dargoh, inson ko’z ochib ko’rgan dunyo, bamisoli ona quchog’i, inson uchun beshikdir. Biz yashab, nafas olib, kun kechirib, tirikchilik o’tkazib turgan tabiat, uning tarkibiy qismi bo’lmish yerimiz - hammaning, butun insoniyatning umumiy uyi, umumiy makonidir. Shunday ekan, uni ko’z qorachig’idek saqlash, atrofmuhitning ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik umumdavlat, umuminsoniyat ishidir. Tabiatni muhofaza qilishning dolzarbligi boisi ana shunda. Ekologik inqiroz ishlab chiqarish inqirozi bo’libgina qolmay, ayni vaqtda, ijtimoiy-siyosiy muammo hamdir. Chunki tabiatni muhofaza qilish bu rivojlanish va xalq farovonligini oshirishning zaminidir. Shuning uchun ham respublikamizda tabiatni muhofaza qilishni davlat yo’li bilan boshqarish va nazorat qilib turishga katta ahamiyat berilayotganligi bejiz emas. Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasining, Orolni saqlash, EKOSAN va boshqa jamg’armalarning ta’sis etilishi, tabiatdan unumli foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish muammolariga oid mintaqaviy jahon ilmiy-amaliy anjumanlarining o’zkazilishi, tabiatni muhofaza qilish ishlariga jamoatchilikning keng jalb etilishi bunga misol bo’la oladi. Mintaqamizda tabiatni muhofaza qilish ishlari quyidagi vazifalarni hal qilishga qaratilmog’i lozim: -qishloq xo’jalik ekinzorlarini saqlash, tuproq eroziyasiga qarshi kurashni kuchaytirish, yerlarni seldan, ko’chkilardan, o’pirilishlardan, sho’r bosishdan, zaharlanishdan, suv bosishdan va qaqrab qolishdan himoya qilishni ta’minlash; -foydali qazilma konlarini yanada kompleks ravishda o’zlashtirish, ularni qazib olish va qayta ishlash chog’ida nobudgarchilikka yo’l qo’ymaslik;

-Orol dengizi, Sirdaryo, Amudaryo va boshqa suvlar sathi kamayishining oldini olish, ularni bug’lanishdan saqlashni kuchaytirish choralarini amalga oshirish, suv manbalari, jumladan kichik daryolar va ko’llarni qurib qolishdan va ifloslanishdan muhofaza qilishni yaxshilash, O’rta Osiyodagi eng muhim daryo havzalaridagi suv xo’jaligi komplekslarini avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini yaratish, irrigatsiya, melioratsiya tizimlarini hozirgi davr talabiga muvofiqlashtirib qayta qurish; -zararli moddalarning atrof-muhitga chiqarib tashlanishini kamaytirish va chiqarilayotgan gazlarni zararli aralashmalardan tozalashni yaxshilash, gaz va chang yutuvchi g’oyat samarali apparatlar, suvni tozalaydigan uskunalar, shuningdek tabiiy atrof-muhitning holatini nazorat qiluvchi asboblar hamda avtomat stantsiyalar ishlab chiqarishni ta’minlash; -issiqlik elektr stantsiyalarida mazut, torfdan yoqilg’i sifatida foydalanishni kamaytirish; -o’rmonlarni yong’indan saqlash hamda ularni zaharli hashoratlardan va kasalliklardan muhofaza qilish. Daraxtzorlarni kengaytirish, shahar, qishloqlar atrofida yangi ko’kalamzorlarni yaratish, mavjud shunday zonalarni obodonlashtirish; -ilmiy asoslangan qo’riqxona va milliy sayilgohlarni ko’paytirishni davom ettirish. Yovvoyi hayvonlarni mutanosib ravishda ko’paytirish hamda tabiiy ko’l, hovuzlar va suv omborlarida qimmatli baliq turlarini urchitib ko’paytirish tadbirlarini amalga oshirish. Ekologik muammolarni hal qilishda barcha mamlakatlarning bir-birlariga qo’l berib, hamkorlikda ish ko’rishlari maqsadga muvofiqdir. Bu sohada umumjahon miqyosida hamkorlik, barcha mamlakatlarning bahamjihat ommaviy harakat qilishlari zarurligini ko’rsatmoqda. Bu hamkorlik to’la teng huquqli, har bir mamlakatning suverenitetini hurmat qilish asosida, olingan majburiyatlarni, xalqaro huquq normalarini vijdonan bajarish asosida bo’lishi lozim. Biz yashab turgan davrning qat’iy talabi mana shulardan iborat.

Tabiatni e’zozlash, uni muhofaza qilish, inson ongining yetukligi bilan bevosita bog’liqdir. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda kishilarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirish alohida ahamiyat kasb etadi. Bu borada oilaning roli katta. Yoshlarimizda ekologik madaniyatni tarbiyalashda bolalar bog’chalari, maktab, o’rta maxsus va oliy o’quv yurtlari ham jonbozlik ko’rsatmog’i zarur. Mehnat jamoalari, jamoat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari doimiy va izchil ravishda aholining ekologik ongi va madaniyatini tarbiyalashga oid ishlarni muntazam olib borish yo’lida jiddiy o’zgarishlarni qo’lga kiritishimiz mumkin bo’ladi. 6. Inson va insoniyat, ular taqdirining mushtarakligi Har bir insonning baxt-saodati, uning kelajak hayoti butun insoniyatning taqdiri bilan uzviy bog’liqdir. Inson biologik va ijtimoiy omillarning majmuidir. Jamiyat biologik omillarning insonni kamol toptirishdagi ahamiyatini yanada oshirishga qodir emas. Lekin insonni mukammallashtirishda asosiy o’rin tutadigan ijtimoiy omillar rolini oshirish mumkin. Ana shu nuqtai-nazardan hozirgi davrda butun insoniyat oldida turgan umumbashariy muammolarni hal qilish, mamlakatlar o’rtasidagi savdo, iqtisodiy, madaniy aloqalarni mustahkamlash katta ahamiyat kasb etadi. Hozirgi tarixiy jarayonlarning rivojlanishi, bir tomondan, har xil davlatlar o’rtasidagi muayyan ziddiyatlarning saqlanib qolishi bilan, ikkiichi tomondan, jahon hamjamiyati davlatlarining o’zaro bog’liqligi tobora kuchayib borishi, turli xalqlarning ijtimoiy hayoti va turmush tarzining baynalmilal tus olib borishi bilan tavsiflanadi. Ana shunday qarama-qarshiliklar kurashi orqali ziddiyatli, ammo o’zaro bog’liq, ko’p jihatdan yaxlit dunyo qiyinchilik bilan tarkib topib bormoqda. Ayni paytda barcha xalqlar uchun munosib, chinakam insoniy turmushning moddiy va ma’naviy shart-sharoitlarini yaratish, sayyoramizdagi hayotni ta’minlash, uning boyliklariga, avvalo eng katta boylik — insonning

o’ziga, uning imkoniyatlariga avaylab munosabatda bo’lish — davrimizning dolzarb muammolariga aylanib qolganligi bejiz emas. Inson taqdirining butun insoniyat istiqboli bilan mushtarak ekanligi xalqimiz ongiga singib ketgan. Shuning uchun ham ular mintaqamizdagi qo’shni mamlakatlar bilan bir qatorda jahon xalqlari bilan ham yaxshi qo’shnichilik va o’zaro hurmat-izzatda bo’lishiga doimo intilib kelganlar. O’zbeklar azal-azaldan ko’hna Turkiston zaminida qozoqlar, tojiklar, turkmanlar, qirg’izlar bilan yelkama-yelka, bir tanu bir jon, aka-uka, do’st- birodar, qon-qarindosh bo’lib yashamoqda. O’lkamizdagi moddiy va ma’naviy madaniyatni yaratish va rivojlantirishga ular o’z hissalarini qo’shganlar, mustamlakachilik zulmi va istibdodiga qarshi hamkorlikda kurashganlar. Hamkorlikda yashash, hamkorliqda mehnat va ijod qilish, hamkorlikda kurashish, bir-birini qo’llabquvvatlash, yaxshi kunlarda ham, og’ir paytlarda ham birga bo’lish ularning hammasiga xos umumiy fazilatdir. Bu — ularga avlodlar merosi, tarixan xos xususiyatdir. Buni umumiy chegaralargina emas, til va urf- odatlar, an’analarning yaqinligi, dini va dilining birligi, madaniyati va turmush tarzining, maishiy hayoti va ishlab chiqarish faoliyatlarining deyarli bir xil ekanligi belgilab beradi. Bir necha ming yillardan beri yagona bir hududda o’zaro do’stlik va hamkorlikda yashab kelgan o’zbek, tojik, qozoq va qirg’izlar sobiq sho’ro tuzumi davrida bir-birlaridan deyarli ajratib tashlangan, iqtisodiy, madaniy, siyosiy aloqalari uzilib qo’yilgan edi. Shuning uchun ham ular o’zaro uzoqlashib qolishgandi. O’zbekiston, Qozog’iston, Tojikiston, Qirg’iziston, Turkmaniston singari qardosh respublikalar o’rtasidagi iqtisodiy, madaniy, siyosiy aloqalar Markaz ijozatisiz amalga oshmasdi. Ijtimoiy taraqqiyot qonunlarini, xalqlarning xohish-irodasini nazar-pisand qilmaslik, turmush voqealari, xalqlarimizning talab-istaklariga ilmiy, odilona asosda emas, balki aqidaparastlarcha munosabatda bo’lish tufayli ko’riladigan moddiy, ma’naviy-ruhiy zarar va boshqa ovorayu-sarsongarchilikka Markazdagi

rahbarlar ahamiyat bermaganlar. Ularning — yagona maqsadi qardosh respublikalar xalqlari o’zaro yaqinlashib, birlashib ketmasalar bo’lgani edi. O’tgan asrning 70 yili davomida o’tkazilgan tobelik siyosatining oqibati sifatida O’rta Osiyoning mustaqillikka erishgan respublikalari va xalqlari oldida o’tmishda yuzaga kelgan qator muammolar ko’ndalang bo’lib turgandi. Bularni davlatlararo va millatlararo munosabatlarning juda ko’plab masalalarida ko’rish mumkin. Ota-bobolarimiz minglab yillar mobaynida bir-birlari bilan yaqin qo’shni bo’lib yashab, paxta, g’alla, ipak, go’sht, neft, ko’mir, mis, oltin, kumush va boshqa boyliklar yaratgan, iqtisodiy va madaniy aloqalarni rivojlantirib kelgan bo’lsalarda, lekin ma’muriy-buyruqbozlik yillarida ana shu masalalarda ham og’ir qiyinchiliklar va qator muammolar yuzaga kelib, keskinlashib ketgan edi. Mamlakatimizdagi mustaqil respublikalarning tarixan o’zaro chambarchas bog’langan va bir-biriga ta’sir o’tkazib kelgan madaniy, ma’naviy, xo’jalik aloqalarini saqlab qolish va mustahkamlashni, yaxlit energetika, transport, irrigatsiya tarmoqlaridan, gaz va suv ta’minoti tizimidan birgalikda foydalanishni yo’lga qo’yish va yaxshilashni hozirgi paytda davrning o’zi talab qilmoqda. Mineral xom ashyo resurslarini va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sohasida tarkib topgan ichki, mintaqaviy, respublikalararo munosabatlar haqida ham shunday deyish mumkin. O’zbeklar, qozoq va qirg’izlar va boshqa turkiy xalqlar o’rtasida azaliy do’stlik va qardoshlikning, iqtisodiy, madaniy-siyosiy aloqadorlikning yo’lga qo’yilganligi, yangi bosqichga kirganligi mustaqillikning buyuk samarasidir. Prezidentlar va hukumat boshliqlarining uchrashuvlarida O’rta Osiyo xalqlari hayotiga oid ko’pgina iqtisodiy, madaniy-siyosiy muammolar muhokama qilinib, ularni hal qilish yo’llari, moliyaviy asoslari belgilab olinganligi va hozirdanoq ularning amaliy natijalari sezilayotganligi diqqatga sazovordir. Hozirgi paytda insoniyat oldida shunday dolzarb, o’tkir muammolar turibdiki, ularni hal etish uchun dunyodagi ko’pchilik mamlakatlar va xalqlarning

kuch va imkoniyatlarini safarbar etishga to’g’ri keladi, mamlakatlarimiz xalqlari hayotining hozirgi holati va kelajagi uchun ma’suliyatni his etgan holda, biz teng huqukli hamkorlik, yaxshi qo’shnichilik va o’zaro hurmat davlatlarimizning birbiriga o’zaro munosabatida asosiy tamoyillar bo’lib qolishi muhim. Mazkur mintaqada istiqomat qilayotgan xalqlar tarixiy, madaniy taraqqiyotining mushtarakligi bilan birlashgandir, ularni an’analar va ma’naviy qadriyatlar jipslashtirib turadi. Ular har doim o’zaro hurmat, tinch-totuvlik va yaxshi qo’shnichilik ruhida birgalikda yashab kelishgan. Umumiy ma’naviy qadriyatlar bilan bir qatorda bizni, shuningdek, energetik, suv va mintaqaning boshqa tabiiy resurslaridan foydalanishga asoslangan an’anaviy savdo, iqtisodiy aloqalar ham birlashtirib turadi. Prezidentlar mamlakatlarimiz o’rtasida siyosiy, savdo-iqtisodiy, ilmiytexnik, madaniy va ijtimoiy sohalarda mustahkam hamkorlik qilish uchun maqbul shart-sharoit yaratib berishga har tomonlama ko’maklashishga tayyor ekanligini, buyuk ajdodlarimizdan qolgan boy merosni bundan keyin yanada boyitish, bu boylikdan mamlakatlarimizdagi mavjud iqtisodiy salohiyatni yanada yuksaltirish yo’lida foydalanishga amaliy ishlar bilan ko’maklashamiz, deb bayon qildilar. O’rta Osiyo mamlakatlari bugungi kunda Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropada Xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti, MDH hamda boshqa nufuzli xalqaro tashkilotlarga a’zodir. «Biz, - deb aytilgan Qo’shma bayonotda, — tashqi siyosatda xalqaro huquqlarning barcha e’tirof etgan tamoyillariga rioya etgan hamda ularga amal qilgan holda hududiy yaxlitlik va bir-birimizning mustaqilligimizni so’zsiz hurmat qilish, tarixiy shakllangan chegaralarni tan olish lozimligini e’tirof etamiz. Biz, shuningdek, har bir davlatning o’z taraqqiyot yo’lini, davlat va jamiyat andozalarini tanlab olish huquqini e’tirof etamiz, o’zimizning bir-birimizga nisbatan maqsadlarimiz birligiga shubha uyg’otuvchi, tashqi kuchlar manfaatlariga xizmat qiluvchi bayonotlardan tiyilib turishga tayyor ekanligimizni bayon etamiz.

Biz bir-birimiz bilan hamda boshqa mamlakatlar bilan ham ikki tomonlama, ham ko’p tomonlama, ham teng huquqli va o’zaro foydali hamkorlik qilishga tayyor ekanligimiz, mamlakatlarimiz va xalqlarimizning gullab- yashnashi va ravnaq topishiga erishishning asosi bo’lish va bu tamoyillarga og’ishmay amal qilishimizni ta’kidlaymiz», deyiladi bayonotda. Istiqlol O’rta Osiyo mamlakatlari uchun bahamjihat bo’lib jahon hamjamiyatiga qo’shilib demokratik tamoyillarga asoslangan, har tomonlama rivojlangan, kelajagi buyuk davlatni barpo etish uchun barcha imkoniyatni yaratib berdi. Uni qo’ldan boy bermay olg’a siljitish — barchamizning muqaddas, sharafli burchimizdir. Jahon hamjamiyatiga qo’shilishda jamiyatimizdagi tinchlik-totuvlik, barqarorlik katta vositachilik vazifasini bajarib kelmoqda. Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganidek, «bizni sotsialistik tuzumdan keyingi bir qator mamlakatlardan farqlab turgan, yuksak darajada rivojlangan yuksak madaniy demokratik davlatlar bilan yaqinlashtirib turgan, jahon hamjamiyatiga har tomonlama qo’shilib ketish uchun yo’l ochib berayotgan narsa — fuqarolar tinchligi, millatlararo totuvlik, ijtimoiy barqarorlikdir». O’zb е kist о n t а shqi siyos а t s о h а sid а gi f ао liyatini а vv а l о ха lqimiz, V а t а nimiz m а nf аа tl а rini h а r t о m о nl а m а his о bg а о lg а n h о ld а а m а lg а о shir а di. Bu siyos а tning а s о sini tinchlikp а rv а rlik, b о shq а d а vl а tl а rning ichki ishl а rig а а r а l а shm а slik, yuz а g а k е l а dig а n ziddiyat v а q а r а m а -q а rshilikl а rni f а q а t tinch, siyosiy yo’l bil а n h а l etish t а shkil et а di. O’zb е kist о n bund а n buyon h а m uz о q-yaqind а gi b а rch а хо rijiy m а ml а k а tl а r, j а h о n h а mj а miyati bil а n s а m а r а li h а mk о rligini d а v о m ettirib, о chiq, do’st о n а v а pr а gm а tik siyos а t о lib b о rish t а m о yilig а s о diq q о l а di. Birl а shg а n Mill а tl а r T а shkil о ti, Sh а n ха y h а mk о rlik t а shkil о ti, Must а qil D а vl а tl а r H а mdo’stligi, Isl о m h а mk о rlik t а shkil о ti v а b о shq а ха lq а r о tuzilm а l а r bil а n f ао l mun о s а b а tl а r v а h а mk о rlik о lib b о rish O’zb е kist о nning milliy m а nf аа tl а rig а х izm а t qil а di.

Biz J а h о n b а nki, О siyo t а r а qqiyot b а nki, Isl о m t а r а qqiyot b а nki, Ха lq а r о v а lyut а j а mg’ а rm а si, b о shq а ха lq а r о m о liya v а iqtis о diy t а shkil о tl а r bil а n а m а liy h а mk о rlikni yan а d а riv о jl а ntir а miz. 2017-2021 yill а rd а O’zb е kist о nni yan а d а riv о jl а ntirish bo’yich а H а r а k а t str а t е giyasida ham d а vl а t qurilishi, sud-huquq tizimini t а k о mill а shtirish, iqtis о diyotni erkinl а shtirish v а ijtim о iy s о h а ni riv о jl а ntirish, bilan bir qatorda mill а tl а r а r о do’stlik v а h а mjih а tlikni must а hk а ml а sh bo’yich а eng d о lz а rb v а zif а l а r а niq b е lgil а b b е rildi. Barqarorlik, tinchlik, millatlararo totuvlik xalqimizning buyuk ijtimoiysiyosiy qadriyatlarini tashkil etadi, ularni avaylab saqlash va mustahkamlashga intilish azaldan xalqimizning o’ziga xos fazilati bo’lib kelgan va hozirgi vaqtda ham shunday bo’lib kelmoqda. Xalqlar o’rtasida tinchlik- totuvlik, do’stlik va o’zaro hamkorlik munosabatlarini o’rnatish mamlakatimizning ongiga, qoniga chuqur singib ketgan. O’zbekiston jahonda tinchlik va xavfsizlikni saqlash, tinchliksevar mamlakatlar bilan har tomonlama hamkorlik aloqalarini yo’lga qo’yish hamda taraqqiyotga erishishning o’ziga xos yo’lini tanlab olgan. Shuning uchun ham uning jahon jamiyatidagi obro’ va e’tibori tobora ortib bormoqda. Barqarorlik, tinchlik, totuvlik bular davlatimizning yangi binosini barpo qiladigan poydevoridir. Bu bizni ertangi porloq kunimizga olib boradigan to’g’ri yo’ldir. Ma’lumki, umumjahon xavfsizligiga erishish, muayyan mintaqadagi davlatlarning hamjihatligi va birgalikdagi harakatidan boshlanadigan jarayon. Shuni e’tiborga olgan holda, O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.Mirziyoyev BMT ning 72-sessiyasida so’zlagan nutqida Afg’onistonda barqarorlik, tinchlikka erishish uchun mazkur mintaqalarda joylashgan davlatlarning bir-birini o’zaro anglash va birgalashib harakat qilishlari zarurligini uqtirib o’tdi va bir necha takliflarni olg’a surdi. Sh.Mirziyoyev BMT 72-sessiyasidagi nutqida shuningdek, Markaziy Osiyoda xavfsizlikni ta’minlash bilan bog’liq bo’lgan muammolarga to’xtalib,

mintaqaning umumiy suv zaxiralaridan oqilona foydalanish, Orol Dengizining qurishi bilan bog’liq oqibatlarni bartaraf etishda xalqaro hamjamiyat sa’yharakatlarini faol birlashtirish zarurligini ta’kidladi. “Tinch-osoyishta, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan Markaziy Osiyo – biz intiladigan eng muhim maqsad va asosiy vazifadir. O’zbekiston o’zaro muloqot, amaliy hamkorlik va yaxshi qo’shnichilikni mustahkamlashning qat’iy tarafdori” ekanligiga alohida urg’u berdi 9 . BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida Prezident Sh.Mirziyoyev yoshlarning o’z salohiyatini namoyon qilishi uchun zarur sharoitlar yaratish, zo’ravonlik g’oyasi "virusi" tarqalishining oldini olish maqsadiga qaratilgan BMTning Yoshlar huquqlari to’g’risidagi xalqaro konventsiyasini ishlab chiqishni, hamda bag’rikenglik va o’zaro hurmatni qaror toptirish, diniy erkinlikni ta’minlash, e’tiqod qiluvchilarning huquqini himoya qilish, ularning kamsitilishiga yo’l qo’ymaslikka ko’maklashishga qaratilgan "Ma’rifat va diniy bag’rikenglik" deb nomlangan maxsus rezolyutsiyasini qabul qilishni taklif etdi 10 . Hozirgi o’ta murakkab va ziddiyatli jarayon vaqtida hukumatimiz tomonidan uzoqni ko’zlab olib borilayotgan insonparvarlik siyosati tufayli yurtimizda osoyishtalik, tinchlik va totuvlik fuqarolarning kundalik turmush tarziga aylanib ketgan. Bu esa, o’z navbatida, respublikamizni jahon hamjamiyatiga qo’shilishiga katta zamin yaratmoqda. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, mustaqillikka erishgan har bir mamlakat o’z doirasida chegaralanib qolmasdan, boshqa xalqlar bilan do’stona munosabatda bo’lgan taqdirdagina taraqqiyot yo’liga tusha oladi. Buni biz o’z hayotimizdan yaqqol ko’rib turibmiz. 9 Mirziyoyev Sh.M. BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida so’zlagan nutqi. // “Xalq so’zi”, 2017 yil 20 sentyabr. 10 O’sha joyda.

7. Jamiyat taraqqiyotini oldindan ko’ra bilish — inson oqilona faoliyatining zaruriy sharti Jamiyatni ilmiy bilish va boshqarishda unda sodir bo’layotgan jarayonlar taraqqiyotining oqibatini oldindan ko’ra bilish katta ahamiyat kasb etadi. Bashorat qilish nima? Inson hayotida ro’y bermagan, fan uchun hozircha no’malum hisoblangan, imkoniyat tariqasidagina mavjud bo’lgan biron-bir ijtimoiy-siyosiy voqea yoki hodisaning kelajakda qanday ro’y berishini, uning holati, rivojlanish qonunlari va oqibatlarini muayyan ilmiy dalillar, nazariy xulosalar va ma’lumotlarga asoslangan holda oldindan aytib berish — bashorat qilishdir. Inson faqat orqaga, o’tmishga qarab yashay olmaydi, balki o’tmish avlodlar tomonidan yaratilgan barcha ilmiy bilimlarni chuqur o’rganish va o’zlashtirish, ularga ijodiy va tanqidiy yondashish asosida kelajakni oldindan ko’rishga, to’xtovsiz ilgarilab borishga harakat qiladi. O’tmishni, tarixni bilmasdan turib kelajakni bilish, olg’a rivojlanish mumkin emas. Kelajakka umidvorlik bilan qarash, bugun bilmagan narsa va hodisani ertaga mukammal bilishga intilish, orqaga emas, oldinga, kelajakka tomon harakat qilish — insonning eng muhim fazilatlaridan bo’lib hisoblanadi. Inson o’zining kelajagini taxmin va gumonlarga asoslanib emas, balki fan va amaliyotning chuqur ilmiy xulosalariga asoslanib bilib oladi. Fan va amaliyot — kelajakni oldindan ko’rishning eng ishonchli qurolidir. Inson fan yordamida dunyoni ilmiy asosda biladi, undan maqsadga muvofiq tarzda foydalanadi. Biron-bir narsadan foydalanish uchun avvalo o’sha narsa va hodisani bilish, atroflicha o’rganish kerak bo’ladi. Ijtimoiy hayot hodisalarini oldindan bilish, rejalashtirish, programmalashtirish, loyihalashtirish, boshqarish nazariyalari bilan o’zaro aloqadorlikda amalga oshiriladi. Murakkab jarayonlarni oldindan bilishga ayrim fanlar, mutaxassislarning kuchi yetmasligi sababli ilmning barcha tarmoqlaridagi yetuk olimlarning o’zaro hamkorligi talab qilinadi. Kelajakni, mavjud tarixiy

jarayonlarni bashorat qilishning eng qulay usuli ekspert baholashdir. U tarixiy jarayon haqidagi chuqur va aniq ilmiy tasavvurlarga, ilmiy tadqiqot usullarining natijalariga asoslanib ish ko’radi va xulosa chiqaradi. Jamiyat taraqqiyoti qonunlarini oldindan ko’ra bilishning ekstrapolyatsiya (muayyan bir sharoitda ro’y beradigan qonuniyatlarni hozirgi davr va kelajakka moslash), tarixiy analogiya (o’tmish hodisalariga qarab xulosa chiqarish), ijtimoiy hodisalarni kompyuter orqali namunalashtirish, kelajak hodisalarini tasvirlash, eksperemental baholash (tarixiy ilmiy tajribaga asoslangan ishlarga) baho berish singari asosiy usullari mavjud. Bularning hammasi birgalikda jamiyat taraqqiyotini oldindan ko’rishga imkon beradi. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, mavjud voqealarning hal qiluvchi yo’nalishlarini faqat ravshan tushina olgan taqdirdagina to’g’ri, ilmiy jihatdan asoslangan siyosat yuritish mumkin. Sodir bo’layotgan voqealarning ob’ektiv mantig’ini chuqur tushunib olish, davr harakatini ifodalovchi to’g’ri xulosalar chiqara bilish oson emas, lekin bu g’oyat zarur ishdir. Mavjud voqelik, mamlakatimizda, jahon miqyosida muntazam ravishda sodir bo’lib turgan hodisa va jarayonlar, jahon fani va texnikasining, inson aql idroki va tafakkurining xayratomuz darajada to’xtovsiz rivojlanib borayotganligi, hozirgi zamon ilmiy-texnika yutuqlari insoniyatning kelajagi haqida mukammal ilmiy xulosalar chiqarish uchun boy material bermoqda. Mamlakatimizning kelajagi haqida aniq rejalar ishlab chiqarish, ularni amalga oshirishning eng oqilona va maqsadga muvofiq yo’llarini belgilab olish uchun xalq bilan maslahatlashish, uning fikriga quloq solish, madadiga suyanish, uning talab-istaklarini bajarish zarurligini hayotning o’zi ko’rsatib turibdi. Hozirgi paytda jahon taraqqiyoti o’ziga xos yangi davrga qadam qo’ydi. Bu davrning o’ziga xos, oldingi paytlardan farq qiladigan alomatlari, xarakterli belgilari bor. Bular quyidagilardan iboratdir. Er yuzidagi davlatlar va xalqlar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik va hamkorlikning yuksalib borishi jahon taraqqiyoti hozirgi bosqichining o’ziga xos xususiyatidir. Boshqacha aytganda, keng qamrovli integratsiya — (lotincha so’z

bo’lib, kirib borish, to’ldirish, o’zaro yaqinlashish ma’nosida ishlatiladi) — butun hozirgi olamshumul jarayon bo’lib, har bir xalq va davlatning porloq istiqboli umuminsoniy sivilizatsiya yo’lidagi barcha kuch-harakatlarini birlashtirishga ko’maklashadi. Ma’lumki, asrimizning bir necha o’n yilliklari mobaynida Yevropa bilan Osiyodagi mamlakatlar, G’arb bilan Sharq, bir-biriga dushmanlik nuqgai nazaridan qarab keldi. Hozirgi paytda jahonda shunday bir vaziyat vujudga keldiki, dunyodagi ko’pchilik mamlakatlar o’zlarining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy taraqqiyot darajalarining har xilligi, rivojlanishning turlicha bosqichlarida ekanliklari, hatto mafkuraviy qarashlardagi farqlarga qaramasdan o’zaro yaqinlashmoqdalar. Hozirgi paytda o’tmishdagi o’zaro dushmanlik va ixtiloflar siyosatidan hamkorlikka o’tish amalga oshirilmokda. Bu siyosiy xalqaro munosabatlarda keng qo’llanilmoqda. Dunyodagi bir qancha eng yirik va qudratli boshliqlar (prezidentlar), turli siyosiy partiyalar, ijtimoiy tashkilotlar, korxonalar, kontsernlar, ommaviy harakatlar rahbarlari, diniy arboblar, mutaxassislar o’zaro uchrashib birbirlariga yon berib xalqaro munosabatlarda yuzaga kelgan eng dolzarb masalalar, muhim hayotiy muammolarni tinch yo’l bilan hal qilishni bahamjihat kelishib olmoqdalar. Davlatlar va xalqlar o’rtasida yaqinlashuv jarayonlari va hamkorlikni kuchaytirish to’g’risida ikki tomonlama va ko’p tomonlama o’zaro bitimlar va majburiyatlar qabul qilinib turibdi. «Jahon miqyosidagi umumiy taraqqiyot, odamlar dunyoqarashining o’zgarishi, kommunikatsiyalar yuksalishi, xalqaro munosabatlarning rivojlanishi va uning odamzod hayotiga ta’siri davlatlar va xalqlar o’rtasidagi o’zaro birlashishga intilishni kuchaytirmoqda. Ayni vaqtda milliy xususiyatlar va an’analarni, siyosiy va ma’naviy merosni saqlab qolish tamoyillari ham yaqqol sezilmoqda» 11 . 11 Karimov I.A. O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari.T.:“O’zbekiston”,1995.-59-bet.

Insoniyatni qiziqtirib kelayotgan umumbashariy, milliy, mintaqaviy va boshqa muammolarni ilgarigidek ixtiloflar yo’li bilan hal qilib bo’lmaydi. Shu jihatdan qaraganda, ixtiloflar emas, sog’lom kuchlarni birlashtirish, qaramaqarshiliklarning birligi yuzaga kelgan muammolarni hal qilishning muhim omili ekanligini jahon taraqqiyotining hozirgi bosqichi ko’rsatib va amalda isbotlab turibdi. Shuning bilan bir qatorda jahonda mulkiy tengsizlik — sanoati rivojlangan mamlakatlar bilan rivojlanayotgan mamlakatlar o’rtasidagi tafovut va ziddiyatlar kuchaymoqda. Bu holat jahon resurslarini taqsimlashda yaqqol ko’rinadi. Ya’ni, tabiat resurslari aslida rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy boyligi hisoblansa ham, sanoati yuksak rivojlangan mamlakatlar bu boyliklarni nazorat qilishni o’z qo’liga olishga intilmoqdalar. Qolaversa, ilmiy va texnikaviy bilimlar, shuningdek, ilg’or texnologiyalar sohasida, erkin sarmoyani to’plash va joylashtirish sohasida ham juda katta tafovutlar mavjud. Hozirgi zamon tarixiy jarayonlarining asosiy belgilaridan yana biri — dunyodagi aksariyat mamlakatlarning, xususan, yaqinda mustaqillikka erishgan davlatlarning eng kuchli, eng katta xalqaro banklar, nufuzli xalqaro tashkilotlarga teng huquqli a’zo bo’lib kirib kuch-g’ayratlari va iqtisodiy imkoniyatlarini umumiy maqsadlari yo’lida birlashtirayotganliklaridadir. Buni O’rta Osiyo mamlakatlari, jumladan, O’zbekiston Respublikasi misolida ko’rish mumkin. Qisqa vaqt ichida respublikamiz ko’pgina nufuzli xalqaro tashkilotlarga, xususan BMTga, Xalqaro valyuta fondi, Jahon banki, Yevropa qayta tiklash va taraqqiyot banki, Iqtisodiy hamkorlik Tashkiloti va boshqa shu kabi mashhur xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlarga qabul qilindi. Hozirgi davr uchun xos bo’lgan yana bir xususiyat shundan iboratki, fan va texnikaning eng yangi yutuqlariga asoslangan zamonaviy texnologiya — sanoat va qishloq xo’jaligining barcha sohalariga joriy etilmoqda. Bu esa o’z navbatida jamiyatning ildam odimlar bilan olg’a taraqqiy etishiga zamin yaratmoqda.

8. K о rruptsiya sh а kll а nishining t а ri х i va unga qarshi kurashishning ahamiyati K о rruptsiya –– bu j а miyatni turli yo’ll а r bil а n isk а nj а g ао l а dig а n d а hsh а tli ill а tdir. M а zkur ill а t d е m о kr а tiya v а huquq ustuv о rligi а s о sl а rig а putur е tk а z а di, ins о n huquql а ri buzilishig а о lib k е l а di, j а miyat h а yotining turli s о h а l а rining riv о jl а nishig а to’sqinlik qil а di, h а yot d а r а j а sining p а s а yishig а о lib k е l а di. О hir- о qib а t es а k о rruptsiya m а ml а k а t ха vfsizligig а t а hdid s о l а dig а n b о shq а s а lbiy ill а tl а rning ildiz о tib, gull а shi uchun sh а r о it yar а tib b е r а di. T а ’kidl а b o’tish o’rinliki, k о rruptsiya k а tt а v а kichik, b а d а vl а tv а k а mb а g’ а l bo’lishid а n q а t’iyn а z а r, b а rch а m а ml а k а tl а rd а uchr а ydi. Ushbu z а r а rli ill а tni b а rt а r а f etish bo’yich а j а h о n h а mj а miyati t о m о nid а n bir q а t о r s а m а r а li ishl а r а m а lg а о shiril а yotg а n bo’ls а d а , h а nuzg а ch а m а zkur m а s а l а o’z y е chimini t о pg а ni yo’q. K о rruptsiya (l о t. Corrumpere — buzm о q ) - о d а td а m а ns а bd о r sh ах sl а r t о m о nid а n ung а b е rilg а n m а ns а b v а k о l а tl а ri v а huquql а rd а n o’zl а rining sh ах siy m а nf аа tl а rini ko’zl а b q о nunchilik v а а hl о q q о id а l а rig а zid r а vishd а f о yd а l а nishini а ngl а t а di. K о rruptsiyaning t а ri х iy ildizl а ri q а dimg а b о rib t а q а l а di. Bu h о l kishilik j а miyati t а r а qqiyotining ilk d а vrl а rd а h а m kuz а til а di. M а s а l а n, q а dimd а q а bil а d а m а ’lum m а vq е g а eg а bo’lish uchun uning s а rd о rig а s о vg’ а l а r b е rish о d а ti m а vjud bo’lg а n. O’sh а d а vrl а rd а bu хо l а t j а m оа yash а sh t а rzining mu а yyan ko’rinishi, о d а ti sif а tid а q а bul qiling а ndi. Bir о q d а vl а tning vujudg а k е lishi, а pp а r а tining mur а kk а bl а shuvi v а m а rk а ziyl а shuvi k о rruptsiyaning d а vl а t riv о jig а k а tt а s а lbiy t а ’sir ko’rs а tuvchi ill а t ek а nligini ko’rish mumikn.

T а ri х d а q а dimgi SHum е r d а vl а ti k о rruptsiyag а q а rshi kur а shg а n birinchi d а vl а t sif а tid а t а n о lin а di. Q а dimgi d а vl а tl а rd а , а yniqs а huquqni muh о f а z а qiluvchi о rg а nl а rid а gi p о r ах o’rlikh о l а tl а ri, j а miyat а ’z о l а rid а q а tt а t а shvish uyg’ о tg а nligini isb о tl о vchi m а nb а l а rd а n ko’rish mumkin. А lb а tt а , ushbu h о l а t d а vl а tning riv о jl а nishi d а r а j а sig а , о bro’sig а q а ttiq putur е tk а zg а n edi. Dunyoviy dinl а rd а h а m huquqni muh о f а z а qiluvchi о rg а nl а ri v а kill а rining p о r а g а s о tilishi h о l а tl а ri h а mish а q о r а l а ng а n. Jum а l а d а n, Х risti а n dinining muq а dd а s kit о bi Injild а “S о vg’ а l а rni q а bul qilm а , chunki s о vg’ а ko’rni ko’r а dig а n qil а di v а h а qiq а tni o’zg а rtir а di”, d е g а n fikrni uchr а tish mumkin. Qu’r о ni K а rimd а es а : “B о shq а l а rning mulkini n о h а q yo’l bil а n о lm а ngiz v а b о shq а l а rg а t е gishli bo’lg а nn а rs а l а rni о lish uchun o’z mulkingizd а n h о kiml а ringizg а p о r а qilib uz а tm а ngizl а r”,- deyilg а n. 12 Q а dimg а yun о n f а yl а sufi А rist о t е l “h а rq а n d а yd а vl а t tizimid а – q о nunl а r v а b о shq а f а rm о yishl а r о rq а li ishni shund а y t а shkilq ilish k е r а k-ki, und а m а ns а bd о r sh ах sl а rni n о q о nuniy yo’l bil а n b о yishig а yo’l qo’ym а slik l о zim”, d е g а n fikrni bildirg а n. Fr а ntsuz mut а f а kkiri SH а rl M о nt е sk’ е es а bu b о r а d а : “ а srl а r t а jrib а sid а n m а ’lumki, h а r q а nd а y h о kimiyat v а k о l а tig а eg а bo’lg а n sh ах s, uni suist е ’m о l qilishg а m о yil bo’l а di v а um а ’lumbirm а qs а dg а erishm а gunch а shuyo’n а lishd а yur а di”, - d е g а n fikrl а rni bildirg а n. G’ а rbiy Е vr о p а d а vl а tl а ri t а ri х iy m а nb а l а rid а h а m k о rruptsiyag а d о ir q а r а shl а r, fikrl а rni ko’pl а b uchr а tish mumkin. M а s а l а n, SH е kspirning “V е n е tsiyalik s а vd о g а r”, “Q о ng а q о n, j о ng а j о n”, D а nt е ning “Do’z ах ”, “T о z а l о vchi” k а bi а s а rl а rid а h а m ushbu m а s а l а g а d о ir fikrl а r b о r. D а nt е es а , o’z n а vb а tidi, p о r а g а s о tilg а n kishil а rni do’z ах ni eng q а r о ng’uv а eng chuqur j о yg а t а shl а sh k е r а k d е g а n fikrni bildirg а n. K о rruptsiyaning k е lib chiqishi t а ri х i v а riv о jl а nishi m а s а l а l а ri h а qid а it а liyalik Nikk о l о M а ki а v е lli shund а y d е g а n edi: “k о rruptsiyani h а m yo’t а lg а o’ х sh а b о ldin а niql а sh qiyin, а mm о d а v о l а sh о s о n, l е kin bu k а s а lni o’tk а zib 12 Bu haqda qarang: Sir о j е v J. Korruptsiya: uning tarixiy ildizlari, korruptsiyaga qarshi kurash//sirdaryo.adliya.uz

yub о rs а ngiz uni а niql а sh о s о n, а mm о d а v о l а sh qiyin”. Ushbu so’zl а rd а gi h а qiq а tni bugungi kund а dunyo bo’yich а k е ng t а rq а lg а n k о rruptsiya ko’rinishl а rig а nisb а t а n h а m qo’ll а sh mumkin bo’l а di. K о rruptsi о n qilmishl а rg а mun о s а b а t v а t а nimiz t а ri х id а h а m а nch а q а dimd а n m а vjud bo’lg а nligi h а qid а t а ri х iy m а nb а l а rd а h а m, mut а f а kkir о liml а r, yozuvchil а rning а s а rl а rid а h а m q а yd etilg а n. M а s а l а n, buyuk b о b о miz А mir T е murning “T е mur tuzukl а ri” d а h а m а m а ld о rl а r ха lqd а n s о liq yig’ishd а h а m, ip а k yo’lid а n k е t а yotg а n s а vd о g а rl а r k а rv о nl а rid а n о lin а dig а n yig’iml а rni о lishd а h а m а d о l а tli v а ins о f bil а n yond а shish l о zimligi b е lgil а b qo’yilg а n. M а rk а ziy О siyo mut а f а kkirl а ri А lish е r N а v о iy, Mirz о Ulug’b е k, B о bir а s а rl а rid а h а m а m а ld о rl а r t о m о nid а n о ddiy ха lqni ish о nchini suit е ’m о l qilish h о l а tl а ri q о r а l а nib, t а nqid о stig а о ling а n. M а s а l а n А .T е mur b о b о miz to’g’risid а “ Е tti о l а m х ukmd о ri” n о mli а s а rid а А ngliyalik yozuvchi Х ild а Х uk хе m shund а y h о l а tni t а svirl а g а n, “ Х ukmd о r А mir T е mur P е rsiyag а qilg а n b е sh yillik yurishid а n k е yin imp е riya p о yt ах ti S а m а rq а ndg а q а ytib k е lg а ch, uning yo’qligid а S а m а rq а ndg а х ukmd о r qilib q о ldirilg а n а mir ustid а n, ха lq а mir s о liql а rni о shirib yub о rg а nligi to’g’risid а shik о yat qilg а ch hamda ха lqni а rzi to’g’ri ek а nligig а ish о nch h о silqilg а ch, o’sh а а mirni j а z о l а b, m о l mulkini mus о d а r а qilib ха lqq а q а yt а rg а nligini”? haqida yozgan. K е yinch а lik h о zirgi M а rk а ziy О siyo hududid а j о yl а shg а n Qo’q о nv а Х iv а хо nlikl а ri h а md а Bu хо r о а mirligid а h а m а m а ld о rl а rning х izm а t v а zif а l а rini suist е ’m о l qilishi, p о r ах o’rlikni а vj о lishi n а tij а sid а t е z t е z s а r о y to’nt а rishl а ri, isyonl а r, h о kimiyat t а l а shishl а ri bo’lib turg а nligi, ul а rni z а ifl а shib q о lishig а s а b а bchi bo’lib, R о ssiya imp е riyasi t о m о nid а n b о sib о linishig а о lib k е ldi. XVIII а srning ikkinchi yarmig а k е lib korruptsiya j а miyat d а vl а t b о shq а ruv а pp а r а tini ngish sif а tig а t о b о r о ko’pr о q t а ’sir ko’rs а t а b о shl а di. Bu o’sh а d а vrd а q а bul qiling а n bir q а t о r q о nun hujj а tl а rid а o’z а ksini t о pg а n. Juml а d а n, 1787 yild а q а bul qiling а n А QSH K о nstitutsiyasid а p о r а о lish А QSH pr е zid е ntini imp е chm е ntg а t о rtish mumkin bo’lg а n ikki jin о yatning biri sif а tid а

ko’rs а tibo’tilg а n. Siyosiy p а rtiyal а rning vujudg а k е lishiv а ul а rning m а ml а k а t h а yotid а gio’rnining о shibb о rishi XIX-XX а srl а rd а riv о jl а ng а nd а vl а tl а rd а k о rruptsiyaningdunyoningb о shq а m а ml а k а tl а rig а nisb а t а n а nch а k а m а yishig а о libk е ldi. S о v е t Ittifoqi davrird а k о rruptsi о n qilmishl а rni yangi ko’rinishl а ri а vj о ldi. Bunday holatlarni d а vl а t t о m о nid а n b е ril а dig а n uy-j о yni о lishd а , tr а nsp о rt v о sit а si s о tib о lishd а , о liyg о hl а rg а o’qishg а kirishd а , s а n а t о riyal а rg а d а m о lish uchun b е ril а dig а n yollanmalarni о lishd а , ch е telg а х izm а t s а f а rig а chiqishd а m а vjud bo’lg а n k о rruptsi о n h а r а k а tl а misolida ko’rish mumkin. H о kimiyat tizimid а gi k о rruptsiya d а vl а tl а r o’rt а sid а turli urishl а rni, ха rbiy niz о l а rni k е ltirib chiq а rg а n. H о kimiyat tizimid а gi k о rruptsiya s о biq SSSR d а vl а tini h а m tug а shig а s а b а b bo’lg а n о mil а rd а n biri bo’lib his о bl а n а di. Yuq о rid а k е ltirilg а n fikrl а rd а n k е lib chiqib shund а y х ul о s а qilish mumkinki, k о rruptsiyani p а yd о bo’lishi uz о q t а ri х g а b о rib t а q а l а di v а bu mu о mm о hamm а d а vl а t tiziml а rid а , eng r еа ktsi о nv а eng d е m о kr а tik d а vl а t tiziml а rid а ham m а vjuddir, l е kin bugungi v о q е likd а ujud а k а tt а miqyosd а v а ха vflish а kld а kuch а yib b о rmoqdaki, uni imk о n q а d а r k а m а ytirish h а md а z а r а rli о qib а tl а rini о ldini о lish eng muhim v а zif а l а rd а n biri bo’lib q о lm о qd а . 13 2003 yil 9 d е k а brd а M е ksik а ning M е rid а sh а hrid а BMTt о m о nid а n k о rruptsiyag а q а rshi kur а shishd а d а vl а tl а r o’rt а sid а gi а l о q а l а rni yan а d а kuch а ytirish m а qs а did а 3 kun d а v о m etg а n k о nf е r е ntsiya t а shkil etildi. Bu k о nf е r е ntsiya d а v о mid а 100 d а n о rtiq d а vl а tlar “K о rruptsiyag а q а rshi qurash h а q а ”gi k о nv е ntsiya imz о l а ndi. K о nf е r е ntsiyaning birinchi ish kuni (9 d е k а br) BMT t о m о nid а n butun dunyod а k о rruptsiyag а q а rshi kur а sh kuni d е b e’l о n qiling а n. Ushbu k о nv е ntsiyaning q а bul qilinishi v а kuchg а kirish (2003 yil 31 о ktyabr) dunyo m а ml а k а tl а rining k о rruptsiyag а q а rshi kur а shd а gi h а mk о rligini yangi p о g’ о n а g а ko’t а rdi. 13 Qarang: AlimovG’. O’zbekiston Respublikasining qonunchiligida k о rruptsiyag а k а rshi kur а shg а oid normalarining ifodalanishi. -T.,2013

K о nv е ntsiyad а k о rruptsiyaning riv о jl а nishi uyushg а n jin о yatchilik, t е rr о rizm v а b о shq а j а miyat uchun ха vfli bo’lg а n s а lbiy ill а tlarg а q а rshi kur а shg а Ulkаn to’siq bo’lishi mumkinligigа аlоhidа urg’u bеrilgаn. Kоnvеntsiyaning mаqsаdi— kоrruptsiyagа Qаrshi qаrаtilgаn yuqоri sаmаrаlic hоrа Tаdbirlаrni qаbul qilish vа Ulаrni mustаhkаmlаsh; kоrruptsiyagа qаrshi kurаshdа hаlqаrо hаmkоrlikni kеngаytirish, еngillаshtirish vа qo’llаb quvvаtlаshdаr ibоrаtdir/ O’zbеkistоn Rеspublikаsi Birlаshgаn Millаtlаr tаshkilоtining Kоrruptsiyagа Qаrshi kоnvеntsiyasigа 2008 yil 7 iyuldаgi O’RQ-158sоnli Qоnuni bilаn qo’shilgаn bo’lib, ushbu Qоnungа muvоfiq O’zbеkistоn Rеspublikаsining Bоsh prоkurаturаsi, Ichki ishlаr vаzirligi, Milliy хаvfsizlik хizmаtivа Аdliya vаzirligi kоrruptsiyaning оldini оlish bo’yichа аniq chоrа-tаdbirlаr ishlаb chiqish vа ulаrni аmаlgа оshirishdа bоshqа Ishtirоkchi dаvlаtlаrgа yordаm ko’rsаtishi mumkin bo’lgаn оrgаnlаr sifаtidа bеlgilаb qo’yilgаn. Kоnvеntsiyadа nаzаrdа tutilgаn vа kоrruptsiya sifаtidа e’tirоf etilishi mumkin bo’lgаn qilmishlаr O’zbеkistоn Rеspublikаsi Jinоyat Kоdеksining bir qаtоr mоddаlаri bilаn jinоiy qilmish sifаtidа tа’qib qilinаdi. Dаrhаqiqаt, kоrruptsiya tаrаqqiyot yo’ligа jiddiy to’siq bo’lib, jаmiyat rivоji, sоhаlаryuksаlishigа bеvоsitа tаhdid tug’dirаdigаn аsоsiy illаtdir. SHu bоis, mаmlаkаtimizdа mustаqillikning ilk yillаridаn eski tuzum оrqаli o’tgаn аsrdа qоnlаrgа qo’shilgаn bu dаrdgа qаrshi kurаsh chоrаlаrini kuchаytirish, uni tаg tоmiri bilаn yo’qоtish, bu bоrаdаgi huquqiy аsоslаrni yanаdа mustаhkаmlаshgа jiddiy e’tibоr qаrаtilib kеlindi. O’zbеkistоn Birinchi Prеzidеnti I.А.Kаrimоvo’zining “O’zbеkistоn XXI аsr bo’sаg’аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot kаfоlаtlаri” аsаridа “jinоyatchilik, kоrruptsiya bizning o’z хаvfsizligimizgа hаm, хаlqаrо хаvfsizlikkа hаm tаhdid sоluvchi rеаl mаnbаdir. Binоbаrin, mаzkur hоdisаgа qаrshi kurаsh mаsаlаlаri birginа bizgа tааlluqli emаs.

Shuning uchun hаm biz jinоyatchilik hаqidа butun jаhоn hаm jаmiyati qаyg’urmоg’i lоzim, dеb hisоblаymiz. Suvеrеn O’zbеkistоn хаlqi vа rаhbаriyati esа ulаr bilаn fаоl hаmkоrlik qilishgа tаyyor vа buni dunyoni pоklаsh, uning хаvfsizligini tа’minlаshishigа qo’shilgаn hissа, dеb bilаdi”,- dеgаn fikrni аsоslаngаn edi 14 . “Bugungi kundа,- dеb tа’kidlаydi O’zbеkistоn Prеzidеnti Sh.M.Mirziyoеv,- fаqаt iqtisоditgа emаs, bаlki, eng аvvаlо, rеspublikаning siyosiy vа хаlqаrо nufuzigа, jаmiyatimizning mа’nаviy-ахlоqiy nufuzigа kаttа zаrаr еtkаzаtgаn eng хаvfli illаt – kоrruptsiyadir. U аyrim hоllаrdа o’tа хаvfli tusgа kirmоqdа”. Mаmlаkаtimizdа kоrruptsiyagа qаrshi kurаsh ishlаrini оlib bоrish mаqsаdidа Vаzirlаr Mаhkаmаsining 1992 yil 3 mаrtdаgi “O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prоkurаturаsi tuzilmаsidа tаshqi iqtisоdiy fаоliya tsоhаsidаgi pоrахo’rlik, o’g’irliklаr vа bоshqа suiistе’mоlchiliklаrgа qаrshi kurаsh bоshqаrmаsini tаshkil etish to’g’risidа”gi; 1994 yil 11 mаydаgi “Хususiy mulkchilik vа tаdbirkоrlikni kоrruptsiya, rekеtvа uyushgаn jinоyatchilikning bоshqа ko’rinishlаridаn himоya qilishning tаshkiliy chоrа-tаdbirlаri to’g’risidа”gi; 1997 yil 28 mаydаgi “Kоrruptsiya, rekеtvа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshni tаkоmillаshtirish ishlаriniyanаdа rivоjlаntirish to’g’risidа”gi qаrоrlаri qаbul qilingаn. 2016 yil 3 yanvаr kuni esа, O’zbеkistоn Prеzidеnti SHаvkаt Mirziyoеv «Kоrruptsiyagа qаrshi kurаsh to’g’risidа»gi qоnunni imzоlаdi vа qоnun 2017 yil 4 yanvаrdаn kuchgа kirdi 15 . Ushbu Qоnunning mаqsаdi kоrruptsiyagа qаrshi kurаshish sоhаsidаgi munоsаbаtlаrni tаrtibgа sоlishdаn ibоrаt.Qоnungа muvоfiq, kоrruptsiyagа qаrshi kurаshishning аsоsiy printsiplаri quyidаgilаrdаn ibоrаt: qоnuniylik; fuqаrоlаr huquqlаri, erkinliklаri vа qоnuniy mаnfааtlаrining ustuvоrligi; оchiqlik vа shаffоflik; tizimlilik; dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyatining 14 Ка rimovI.A. O’zbekiston XXI а sr bo’s а g’ а sida: ха vfsizlikkaq tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari//O’zbekiston buyuk kelajak sari kitobida-T.: “O’zbekiston”, 2018.- - 492493-betlar. 15 « Ха lqso’zi» g а z е t а si 2017 yil 4 yanvar 2 (6696)- сон

hаmkоrligi; kоrruptsiyaning оldini оlishgа dоir chоrа-tаdbirlаr ustuvоrligi; jаvоbgаrlikning muqаrrаrligi. Аlbаttа, hаr qаndаy jinоyatchilik mа’lum bir sаbаb vа shаrt-shаrоitlаr tа’siridа vujudgа kеlаdi. Kоrruptsiya vа uni vujudgа kеltiruvchi sаbаblаr o’rtаsidа ikki tоmоnlаmа аlоqа mаvjud. Birinchidаn, kоrruptsiyani fаqаt uni vujudgа kеltiruvchi sаbаblаr vа shаrt-shаrоitlаrni еchish yo’’li bilаn kаmаytirish hаmdа chеklаsh mumkin; ikkinchidаn, bu muаmmоlаrni еchishdа kоrruptsiyagа qаrshi bаrchа yo’nаlishlаrdа qаt’iy vа murоsаsiz kurаsh оlib bоrish sаmаrа bеrаdi. SHu o’rindа tа’kidlаsh muhimki, hаr qаndаy hоlаtdа hаm kоrruptsiyadаn bеvоsitа jаmiyat vа insоnlаr аziyat chеkаdi, zаrаr ko’rаdi. Shuning uchun ushbu muаmmо glоbаl bo’lib, ungа qаrshi kurаshning dаvlаtlаr o’rtаsidа muvоfiqlаshtirilgаn dаsturlаri vа bоshqа huquqiy mе’rlаri ishlаb chiqilgаnligi bеjiz emаs. Kоrruptsiyagа qаrshikurаsh оlib bоrishning jаhоn tаjribаsi shuni ko’rsаtаdiki fаqаtginа jinоiy qоnunchilikni оg’irlаshtirish yo’li bilаn bu sаlbiy illаtdan qutulib bo’lmаydi. Bu illаtni аhоlining huquqiy оngi, sаvоdхоnligi hаmdа huquqiy mаdаniyatini оshirish yo’li bilаngina bartaraf etish mumkin. 9. Texnika va texnologik taraqqiyot istiqbollari Insoniyat hayot kechirayotgan hozirgi globallashuv davri, fan-texnika taraqqiyoti, axborotlashgan jamiyatning shakllanishi bilan bog’liq. Postindustrializm konsepsiyasi asoschilaridan biri D.Bell o’tgan asrning 70yillaridayoq vujudga kelayotgan yangi davrga xos ayrim muhim belgilarga e’tibor qaratgan edi. Uning nazarida ishlab chiqarish omili indusrtializmdan oldingi davrda qo’l mehnati, industrialism davrida – texnik qurilma bo’lgan bo’lsa, postindustrial bosqichda bilim, aqliy salohiyat hal qiluvch ahamiyat kasb etishi lozim edi.

Axborotlar sohasining jadal sur’atlar bilan o’sishi, uni avtomatlashtirish usullarining rivojlantirilishi kompyuterlarning yaratilishiga va kishilar hayotining turli sohalarida ulardan keng ko’lamda foydalanishga olib keldi. Bu esa “informatsion jamiyat” nazariyasini maydonga keltirdi. Uning mualliflari O Toffler, Dj. Bell,Dj.Martin va boshqalar hisoblanadi. Ular insoniyat hayoti tarzi modelini an’anaviy industrial va postindustrial ko’rinishda qarab, navbatdagi bosqich – kelajakni axborotli texnikaviy yoki axborotli – ekologiyaviy tarzda yuz berishini bashorat qilganlar. Ushbu jamiyatda asosiy e’tibor mashinalarni o’zgartirishga emas, balki kishilar ongi va madaniyatini o’zgartirishga qaratilgan bo’ladi. Olamni tushunish, hayotda ortda qolmaslik uchun har bir shaxs o’z qobiliyatlarini rivojlantirishi, uzluksiz ta’lim bilan shug’ullanishi, keng miqyosda o’rganishi zarur boladi. Ana shunday jamiyat postindustrial, information jamiyat sifatida talqin etiladi. Bugungi axborotlashgan jamiyatda yangi texnologiyalar, kompyuter dasturlari, telekommunikatsiya imkoniyatlari jamiyat hayotining barcha sohasini, uning ma’naviyat, ijtimoiy –madaniy, iqtisodiy hayotini tobora ko’proq qamrab olmoqda. Texnika ( yunon. techne — mahorat, san’at) — ishlab chiqarish jarayonlari va jamiyatning ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan ehtiyojlarini amalga oshirish maqsadida inson faoliyati bilan yaratiladigan vositalar majmui 16 bo’lib, u inson mehnatini yengillashtirish va mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qiladi. Texnika tabiat resurslaridan samarali foydalanishga, Yer qa’rini, Dunyo okeanini, kosmik fazoni o’zlashtirishga imkon beradi. "Texnika" atamasi biror ish (hunar) yoki san’atda qo’llaniladigan usullarni ham bildiradi (mas., to’quvchilik texnikasi, etikdo’zlik texnikasi, shaxmat o’yini texnikasi va boshqalar). Texnologiya ( yunon. techne — san’at, mohirlik, uquv va ...logiya — ta’limot) — sanoat, qurilish, transport, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarda 16 Falsafa ensiklopedik lug’at.-Toshkent, 2010. 258-bet.

mahsulotlar olish ularga ishlov berish va ularni qayta ishlash usullari tartibga solingan tizim; shu usullarni ishlab chiqish, joriy qilish va takomillashtirish bilan shug’ullanadigan fan. Har bir sohaning o’ziga xos texnologiyasi mavjud: kon ishlari, mashinasozlik, qurilish, qishloq xo’jaligi texnologiyalarini ko’rsatish mumkin. Har qaysi operatsiyani o’ziga xos bajarish usullari bor. Texnika vositalari doimo takomillashib boradi, yangi texnologiya, yangicha mahsulot ishlab chiqarish zaruriyati tug’ilishi bilan yangidan yangi texnika yaratiladi. Texnika uzoq tadrijiy taraqqiyot tarixiga ega bo’lib, uning ibtidosi ibtidoiy jamiyatga borib taqaladi. Ibtidoiy jamoa tuzumida dastavval tosh qurollar, keyinchalik o’q-yoy, loydan yasalgan idishlar, toshbolta va mis qurollar paydo bo’lgan bo’lib, ularning barchasi vaqt o’tishi bilan harbiy, dehqonchilik, hunarmandchilik texnikasi rivojiga olib keldi. XY-XYI asrlarda ancha takomillashgan domna pechlarida asosiy dvigatel o’rnida gidravlik mashinalardan foydalanildi. Bu davrda konchilik, metallurgiya rivojlana boshladi. Harbiy texnikada o’t ochish qurollari, mashina va mexanizmlar paydo bo’ldi. Bu davrda savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub o’zgarishlar bir qancha aniq vazifalarni nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu fanning Uyg’onish davri g’oyalari ta’sirida sxolastika an’analarini parchalab, amaliyotga murojaat qilishiga olib keldi. Kompas, porox va kitob nashr qilish ilmiy-texnikaviy faoliyatga asos solgan 3 ta yirik kashfiyot bo’ldi. XVIII-asr oxirida bug’ mashinasi va to’qimachilik mashinalarining paydo bo’lishi sanoatda inqilobning boshlanishidan darak berdi. XIX-asrda bosma mashina, telegraf apparati, fotografiya, ichki yo’nuv dvigateli, samolyot, radio, telefon, kinematografiya, avtomobil yaratildi, harbiy texnika, transport rivojlangan bo’lsa, XX-asrda elektr energiyasidan foydalanish o’sishi, aviatsiya, atom texnikasi, hisoblash texnikasi, elektronika, televideniye, raketasozlik, avtomatika, kosmonavtika taraqqiy etishi bilan tavsiflanadi. XXI- asr axborot texnologiyalari (internet, uyali telefon va boshqalar) shiddat bilan rivojlanayotgan davrdir. Unumdorlik, puxtalik va tejamlilik texnikaning eng muhim

ko’rsatkichlaridir. Texnikaning unumdorligi vaqt birligi ichida tayyorlangan (ishlov berilgan, tashilgan va boshqalar) mahsulot miqdori bilan aniqlansa,uning puxtaligi zarur miqdorda sifatli mahsulot berish xususiyati yoki texnologik vazifani belgilangan muddatda bajarish bilan ifodalanadi. Texnikaning tejamliligi ishlatiladigan xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, energiya, yordamchi qurilmalarning tannarxi bilan belgilanadi. Texnikaning unumdorligi, mukammalliligi va tejamliligini oshirish uchun uni takomillashtirib borish fan yutuqlariga asoslanadi. Amalda texnologik jarayonlar qanchalik puxta ishlangan, tavsiya etilayotgan usullar chuqur tajriba va ilmiy yondashuvga asoslangan bo’lsa, tayyorlanadigan mahsulot (avtomobil, bino yoki inshoot va b.) shunchalik sifatli bo’ladi. Texnologiyaning fan sifatidagi roli va vazifasi mahsulot tayyorlashning eng zamonaviy va samarali usullarini yaratishdan iborat. Umuman olganda, fan bilan texnika o’zaro bog’liq bo’lib, yagona, ilgarilab boruvchi ijtimoiy taraqqiyotning asosi hisoblanadi. Fan va texnikaning rivojlanishi, ular orasidagi o’zaro bog’lanishni mustahkamlash bilan birga texnologiyning ham yangilanib va o’zgarib borishini taqozo etadi. Fanning texnikaga nisbatan yetakchilik mavqei yanada yorqin namoyon bo’ladi, fan texnikani uzluksiz inqiloblashtiruvchi kuchga aylanadi. O’z navbatida, texnika ham fan taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatib, uning oldiga yangi talab va vazifalar qo’yadi. Hozirgi zamon fan texnika inqilobining xarakterli xususiyati uning sanoat bilan birga ijtimoiy hayotning turli sohalari: qishloq xo’jaligi, transport, aloqa, tibbiyot, ta’lim, maishiy xizmat kabilarni qamrab olganligidadir. Nanotexnologiyalar borasida olib borilayotgan izlanishlar ham bundan dalolat beradi. Xo’sh, nanotexnologiya nima? Nanotexnologiya tushunchasi uchun tugal va aniq ifoda yo‘q, ammo mavjud mikro texnologiya asosida bu o‘lchamlarni nanometrdagi texnologiya deb yuritish

mumkin. Shuning uchun mikrodan nanoga o‘tish bu moddani boshqarishdan atomni boshqarishga o‘tish demakdir. Sohaning rivoji deganda esa asosan uchta yo‘nalish tushuniladi: - o‘lchami atom va molekulalar o‘lchamlari bilan solishtirarli elektron sxemalarni tayyorlash; - nanomashinalarni loyihalash va ishlab chiqish; -alohida atom va molekulalarni boshqarish va ulardan alohida mikro ob'ektlarni yig‘ish. Bu yo‘nalishdagi izlanishlar ancha vaqtdan buyon olib borilmoqda. 1981 yilda tunnelli mikroskop yaratilib, alohida atomlarni ko‘rish mumkin bo‘ldi. Shundan buyon texnologiya sezilarli takomillashtirildi. Bugun bu yutuqlarni kundalik hayotda ishlatamiz: lazerli disklarni ishlab chiqarish, jumladan, DVD disklardan nanotexnologik usulsiz foydalanish mumkin emas. Bugun nanotexnologiyalar va biologik identifikatsiya - (insonni biologik faktorlaridan kelib chiqib, uni tanib olish. Misol uchun: barmoq izlari, ko`zi, yuz tuzilishi, va b.) ijtimoiy hayotning deyarli barcha sohalariga kirib bormoqda. Xususan, tibbiyotda odamning tanasida paydo bo‘ladigan barcha kasalliklarning oldini oluvchi yoki davolovchi molekulyar nanorobotlarni yaratish ustida izlanishlar davom ettirilmoqda. Gerontologiyada insonning jismoniy boqiyligiga, odam tanasidagi hujayralar qirilishining oldini oluvchi, odam organizmi to‘qimalarining ishlashini yaxshilash va qayta qurish uchun molekulyar robotlarni kiritishga oid tadqiqotlar amalga oshirilib, yaqin kelajakda uning amaliyotga tatbiqi ko’zda tutilmoqda. Umuman olganda, nanotexnologiyalardan sanoatda, qishloq xo‘jaligida samaradorlikni oshirishda, ekologik muvozanatni ta’minlashda, koinotni o‘zlashtirishda foydalanishga oid tadqiqotlar olib borilib, barcha tashkiliy qismlarga mantiq elementlarini kiritish hisobiga biz yashayotgan atrof-muhit «aqlli» va inson yashashi uchun to‘la qulay bo‘lib qolishiga erishish maqsad hisoblanadi.

Internetning paydo bo‘lishi bilan hayotmizning ko‘plab jabhalarida, jumladan, maktablar va oliy ta’lim muassasalaridagi barcha jarayonlar, qolaversa, kundalik maishiy xizmatlar, biznes va menejment, yuridik va konsullik xizmatlarigacha birin-ketin virtual dunyoga ko‘cha boshladi. Internet rivojlanishi barobarida uning texnik-texnologik imkoniyatlari va auditoriya qamrovi ham oshib bordi. “O‘rgimchak to‘ri” insonlarning an’anaviy suhbatlashuv shaklini tubdan o‘zgartirdi. Olis masofadan turib nafaqat eshitish, balki ko‘rish imkoniyatining yuzaga kelishi bilan virtual suhbatlar keskin ommalashdi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, dunyo yoshlarining 96 foizi ijtimoiy tarmoqlar vositasida o‘zaro muloqotga kirishmoqda. Keyingi 10-15-yil davomida dunyo matbuotida eng ko‘p muhokama qilinib kelinayotgan masalalardan biri bu – Internetning yoshlar auditoriyasiga qanday ta’sir ko‘rsatayotganligi bilan bog‘liq. Tarmoqni ayrim xorijiy ekspertlar majoziy ma’noda o‘tkir boltaga o‘xshatadi: uning yordamida qurigan daraxtni chopib, undan o‘tin tayyorlash mumkin yoki aynan shu bolta bilan gullab- yashnab turgan daraxtni yakson qilish ham mumkin. Shu sababdan jahon tarmog‘ini faqat maqtash yoki aksincha uni qoralash mantiqsizlikdir. XXI asr yutuqlaridan yana biri sun’iy intellekt bo’lib, mobil qurilmadagi dasturlar: google-tarjimon, lug’atlar, turli xil o’yinlar va hokazolar uning yaqqol misolidir. Sun'iy intellekt — odatda inson ongi bilan bog’liq imkoniyatlar: tilni tushunish, o’rgatish, muhokama qilish, masalani yechish, tarjima va shu kabi imkoniyatlarga ega kompyuter tizimlarini yaratishdir. Bugun sun'iy intellekt turli amallarni bajarishga mo’ljallangan algoritm hamda dasturiy tizimlardan iborat bo’lib, inson ongi bajarishi mumkin bo’lgan bir qancha vazifalarning uddasidan chiqa oladi. Hozirga kelib sun'iy intellekt keng ko’lamda ommalashib, kundalik turmush tarzimizning deyarli barcha jabhalarini qamrab olmoqda. Masalan, 1997 yilda Deep Blue nomli IBM kompyuteri shaxmat bo’yicha jahon chempioni Garri Kasparovni yenggan tarixdagi ilk kompyuter bo’ldi. Xitoydagi Inchuan

shahri aholisiga bank kartalarining keragi yo’q. Hisob-kitoblar bilan bog’liq barcha jarayonlar sun'iy intellekt tomonidan insonning yuz qiyofasini aniqlashtirish orqali amalga oshiriladi. Sun'iy intellekt haqidagi bahs-munozaralar qariyib 50 yildan beri davom etib kelmoqda. Ba'zi mutaxassislar, ularning ommalashib odamlar o’rnini egallab borayotgani natijasida ommaviy ishsizlik ko’rsatkichlari oshib ketishi mumkinligini ta’kidlamoqdalar. Mutaxassislarning boshqa bir guruhi esa sun'iy intellektga ijobiy munosabatda bo’lish kerakligini uqtirishmoqda. Jumladan, SpaceX asoschisi Ilon Mask fikricha, “Sun'iy intellekt insoniyat sivilizatssiyasi uchun asosiy xavfdir. Sun'iy intellekt mehnat bilan bog’liq ommaviy muammolarni keltirib chiqaradi. Sababi, robotlar hamma ishni bizdan ko’ra yaxshiroq bajara olishadi. Ilg’or texnologiyalar ortidan quvish natijasida, kompaniyalar sun'iy intellekt ortidan kelib chiqadigan xavf-xatarni ko’rmay qolishlari mumkin”. Bugungi kunda ayrim davlatlarda robot-hamshiralar, xaydovchisiz transport vositalari, buyurtmani yetkazib beruvchi dronlar xizmatidan foydalanish yo’lga qo’yilgan. Hatto politsiya xodimlarining ba'zi vazifalarini ham maxsus robotlar bajarmoqda. Olimlar ularning tashqi ko’rinishini imkon qadar odamlarnikiga o’xshatishga urinishmoqda. Xorijiy ekspertlar ma'lumotlariga ko’ra, 2020 yilga kelib 4,7 mln aholi ishsiz qolishi mumkin. Shuningdek, ishsizlik g’aznachilar, pochta xodimlari, hisobchilar va idora xizmatchilariga xavf solishi mumkinligi aytilgan. Sun'iy intellekt ularning vazifasini bemalol bajara oladi. Har qancha e'tiroz va tanqidlarga qaramay, sun'iy intellektni rivojlantirish davom etmoqda. Sun'iy intellekt insoniyatning yutug’i bo’lsada, jamiyatda muammolar ko’lami oshib borishining omili hamdir.

Adabiyotlar: 1.Abdulla Sher. Estetika.Darslik. -Toshkent: O’zbekiston, 2016. 2.Abdulla Sher. Axloqshunoslik. Darslik. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010 3.Основы философии. Учебник. Издание 2-е. /Под редю M . A .Ахмедовой, В.С.Хана. – Т.: Mehnat. 2004. 4. Пулатова Д. Иззетова Е. Философия. - Т.: Шарқшунослик, 2012. 340б. 5.Саифназаров И. и др. Философия . - T.: 2002. 6.Tulenov J., Tulenova G., Tulenov K. Falsafa. Darslik. – T.:Fan texnologiyalar, 2016. 7.Falsafa / М . Axmedovaning taxriri ostida. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006. - 496 b. 8. Falsafa. /Q.Nazarovning taxriri ostida. - 9. Falsafa. (O’quv qo’llanma) /E.Yusupovning taxriri ostida 1999.-496 b. 10.Husanov B., G’ulomov B. Myomala madaniyati. Darslik. – Т .: Iqtisodmoliya, 2010. 11.Sharipov M., Fayzixujaeva D. Mantiq.. - T.: Universitet, 2007. 12.Shermuxamedova N.A. Falsafa .-T.:Noshir, 2012.

Похожие

Globallashuvning falsafiy muammolari

Falsafiy dunyoqarash

Falsafiy dunyoqarash

Falsafiy qonunlar

Falsafiy kategoriyalar