Fridrix Nitshening hayot falsafasi - Философия - Рефераты

Fridrix Nitshening hayot falsafasi

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

156.5 KB

Fridrix Nitshening hayot falsafasi Reja: 1. Fridrix Nitshe dunyoqarashida “hayot” tushunchasi. 2. “A’lo odam” haqidagi ta’limot. 3. “Hukmronlikka intilish» g`oyasining falsafiy ma’nosi. 4. “Abadiy qaytish” tо`g`risidagi ta’limot. 5. Nitshechilikning taqdiri.

Tayanch iboralar: “Hayot falsafasi”, “A’lo odam”, “Hokimiyatga intilish irodasi”, abadiy qaytish ta’limoti. “Hayot falsafasi” G`arb adabiyotlarida turli ma’noda ishlatiladi: hayot mazmuni qadriyatlari tо`g`risidagi tasavvurlar yiG`indisi bir mukammal tizimga keltirilgan ta’limot; ijtimoiy-axloqiy, amaliy falsafa. XIX asr oxirida “hayot falsafasi” mustaqil va muhim yо`nalishga aylandi. Bunga sabab, “tafakkur - falsafaning universal organi” sifatida tо`liq dunyoqarashni tushuntirib bera olmay qolganligidir. Uning о`rnini, hayot kechinmalariga tо`la falsafa egallashi kerak edi. Germaniyada “Hayot falsafasi»ga asos solgan faylasuflardan Fridrix Nitshe va Vilgelm Diltey hisoblanadi. “Hayot falsafasi” XIX asrning oxirlarida olamning mexanistik manzarasini tuzgan tabiiy-ilmiy dunyoqarashga javob sifatida yuzaga keldi. Hayot falsafasi mexanitsizm о`rniga “jonlilik” (organizm) ni qо`yadi, ya’ni voqelikni individning erkin “faolligi” deb, bu “faollik” irodaga о`xshash bо`lganligi sababli uni ratsional ilmiy bilish anglab olishga muyassar bо`lolmaydi, deb qaraydigan “organizm”ni qо`yadi. “Hayot falsafasi” о`z ijtimoiy mazmuniga kо`ra, erkin iqtisodiy munosabatlarning yangi bosqichining boshlanishi bilan va ijtimoiy ziddiyatlarning keskinlashishi bilan bog`liqdir. “Hayot falsafasi” hozirgi zamon jamiyatining “mexanik” va “jonsiz” ijtimoiy tuzumi о`rniga “uzviy” va “jonli” mushtarak jamiyat barpo etishni taqozo qilayotgan “hayotiy stixiya” nuqtai nazaridan izohlaydi. Shunday qilib, “hayot falsafasining” yirik namoyandalaridan biri olmon faylasufi F. Nitshe hisoblanadi. Fridrix Nitshe (15.10.1844 - 24.08.1900) Reken shahrida pastor (ruhoniy) oilasida tuG`ildi. Nitshe 5 yoshga tо`lganda otasi vafot etadi. Nitshening bolaligi ayollar davrasida о`tadi. Otasi vafotidan keyin uning oilasi Naumburgga kо`chib о`tadi. 10 yoshli Nitshe gimnaziyaga о`qishga kiradi. 14 yoshda esa iqtidorli

о`quvchi bо`lganligi uchun “Shulpfort” nomli mashhur internatda о`qiydi. Mazkur internat “Ta’limotlar darvozasi” deb nomlanardi. Bu yerda ijtimoiy-gumanitar fanlar yuqori saviyada о`qitilar edi. Nitshe 1864 yilda 20 yoshda Bonn universiteti studenti bо`ladi. 2 semestr о`qigandan sо`ng Nitshe о`zining ustozi Richel bilan Leypsigga ketadi. Universitetda hali о`qishni tugatmasdanoq, ustozi Richel tavsiyasiga binoan Bazel (Shveysariya) universiteti professor lavozimiga taklif etiladi. 1867-1868 yillarda Nitshe majburiy harbiy xizmatga chaqiriladi, dala artilleriyasi qо`shinida xizmat qiladi. 1869 yildan 1879 yilgacha Nitshe Bazel universitetida mumtoz (klassik) filologiya professori lavozimida ishlaydi. Nitshe bu davrdagi mashhur insonlar bilan tanishish sharafiga muyassar bо`ldi. Shulardan biri Rixard Vagner edi. U о`z zamonasining mashhur kompozitori edi. 1878 yildan Nitshe og`ir kasallikka uchraydi, uni juda qattiq bosh og`rig`i qiynaydi. Shu tufayli Nitshe 1879 yilda 35 yoshida iste’foga chiqadi. 1879-1889 yillarda u bir necha marotaba yashash joyini о`zgartiradi. 1899 yildan telbalik boshlanadi. Nitshe о`ziga о`zi Iso, Dionis bо`lib kо`rinadi va 1900 yili 25 avgustda olamdan kо`z yumadi. Yoshlik chog`larida Nitshe A. Shopengauer asarlarini sevib о`qiydi, ayniqsa, uning “Dunyo: iroda va tasavvur sifatida” nomli asarini yodlab olar darajada sevib о`qiydi. Keyinroq zamondoshlari - F. Lange, YE. Dyuring asarlari bilan qiziqdi, jumladan E.Fon Gartman tadqiqotlari ham uni qiziqtirdi. Klassik faylasuflardan u Aflotun, Fukidit, Diogen Laersiylarni yaxshi bilar edi. О`z ta’limotini u Geraklit, Empedokl, Spinoza, Gyote ta’limotlariga asoslanganini aytadi. Russo va Lyuter falsafasiga Nitshe о`z pozitsiyasini qarshi qо`yadi. Falsafiy - tarixiy adabiyotlarda Nitshe dunyoqarashi rivojini 3 davrga bо`lib о`rganiladi. Faylasuf sifatida Nitshening ilk davri 1871-1876 yillarni о`z ichiga oladi. Bu davrda Nitshening quyidagi ishlari chop etiladi: “Fojianing musiqa ruhidan tug`ilishi” va “Bevaqt qoralamalar” (1 va 2 qismlari). Nitshe bu davrni “davr bilan munosabat” deb nomlaydi. Ikkinchi davr 1876-1879 yillarni о`z ichida oladi. Bu davrda quyidagi ishlar chop etiladi: «Insonga xos, haddan tashqari insonga xos», «Turli-tuman fikrlar va

hikmatli sо`zlar», «Yо`lovchi va uning soyasi», «Insonga xos, haddan tashqari insonga xos» ikkinchi jildi, «Tonggi shu’la», «Quvnoq bilimlar». F. Nitshe bu davrni "tanqidiy davr", deb ataydi. Va-nihoyat, uchinchi dvr bu «buzg`unchilik» davri, 1880-1887 yillar «Zardо`sht tavallosi», «Achchiq hikmat», «Yaxshilik va yomonlikning narigi tarafida», «Quvnoq bilimlar»ning 5-kitobi, «Axloqning kelib chiqishi», «Sanamlarning oqshomi», «Dajjol» («Antixrist»), «YESSE NOMO». Bu davr tо`g`risida shunday deydi: «Endi boshim uzra na xudo bor, va na inson! Ijodkor ruhi nima qilishini о`zi biladi. Sukut saqlab turish vaqti о`tdi: mening Zardо`shtim shunday deydi. Irodam, falsafam ham shunday yuqoriga kо`tarildiki, uning orqasida men yangi yer ochdim, albatta, bu zaminni men qadamba-qadam ishg`ol etib borishim zarur. О`z ijodimning endi kunduziga yetdim» - deydi F. Nitshe. Nitshe о`z falsafasida birinchi о`ringa axloq masalasini qо`yadi. Falsafaning markazi inson, deydi. Falsafani mifologiya bilan uyg`unlashtiradi. Inson о`zining tug`ilishida u bilan birga buyuk ruhiy holat birga keladi. Har bir ruh yorug`lik ma’budi - inson uchun juda muhim. Inson nurga intilib yashaydi, deydi. Uningcha, Yunon ma’budi Appolonda bashorat qilish qobiliyati bor. Insoniyat rivojlanishida pastga qarab ketish sodir bо`lmoqda. Chunki inson nafs degan baloga chalingan. Dionis ma’budini u nafs xudosi deb ataydi. “Fojianing musiqa ruhidan tug`ilishi” asarida Nitshe inson nafsga bо`ysindi, deydi. U mifologik davrdan insoniyatga nafs meros bо`lib qolganganligini ta’kidlaydi. Nitshe bu asarda yunon san’atidagi ikki ibtido asos haqida sо`z yuritadi. Zaminiy ibtido - bu yunon afsonalaridagi sharob, bog`u-rog`lar, о`rmonlar ma’budi - Dionis bо`lsa, unga qarama qarshi bо`lgan yorug`lik, samoviy ibtido - Appolon ma’budidir. Appolon yorug`lik, san’at, ijodiy ilhom, bashoratchilik xislatlariga egadir. Bu ikki bir-biriga zid asoslar hech murosaga kelmaydi, mutanosiblik holati yuz bermaydi. Dionischilik musiqadagi yorug`lik ruhiyatini vayron qilishga qaratilgan, insondagi shodu-xurramlikni ham о`ldiradi. Bu asarida Nitshe samoviy gо`zallik bilan zaminiy gо`zallik о`rtasidagi ziddiyatni silliqlashtira olmaydi, ular о`rtasidagi mutanosiblikni topa olmaydi.

“Zardо`sht tavallosi” nomli asarini Nitshe falsafa fanlari professori, nafis sо`z san’ati mutaxassisi sifatida emas, balki payg`ambar sо`zi sifatida yaratdi. Mazkur asar mumtoz nemis falsafasi an’analari chegarasidan chiqib, ezoterik asar sifatida yaratildi. Nitshe qalami orqali payg`ambar Zardо`sht sо`zga kirdi. Nitshening “Zardо`sht tavallosi” asari boshqa asarlaridan butunlay farq qiladi. Bu asarda Sharq falsafiy fikrining ta’siri bilinib turadi. Tabiat jonli mavjudot sifatida namoyon bо`ladi. Har bir daraxt, har bir xarsang tosh, dengiz, tog`lar, havo hayot chashmasi bilan yо`g`rilgan. Ular Zardо`sht bilan suhbat quradi, uning olamini bir qismini tashkil qiladi. Zardо`sht о`zini tabiatdan ajratmaydi, uning о`zi tabiatning bir qismidir. Dengiz uning kayfiyatini his qiladi, uning hafaqonligiga sherik bо`ladi. Ana shu dengizda Zardо`sht orzu-umidlar sohilini qidiradi. О`z bolalarini qidiradi, zotan “umidlar bizning eng yaxshi bolalarimizdir”, -deydi Nitshe 1 . Sokinlik Zardо`sht bilan sо`zlashadi. Sokinlik uning tayyor emasligini aytadi. Uning qalbida hali xotirjamlik hukmron emas, fikr sokinligi, qalb sokinligi yо`q. Nitshe yuksak ruh haqida fikr yuritadi. Ilohiy ruh har bir inson ruhining ustoziga aylanishi zarurdir. Zardusht о`z shogirdlarini tashlab ketadi. Uning shogirdlari о`z yо`llarini mustaqil topib olishlari zarur, о`zlarining yuksak ruhi bilan qо`shilishlari kerak. Aynan ilohiy ruh insonni ezgulik va yovuzlikning narigi tomoniga olib boruvchi yо`lni topishda yordam beradi. Bu olam xudo makonidir. Zardо`sht xudosi bu yuqoridan turib, nazorat qilib turuvchi va insonlarni xatolari va gunohlari uchun jazolaydigan xudo emas. Zardо`sht xudosi butunlay о`zgacha xudodir. U har bir insonning ruhiy qalbida yashaydi. Insonning ruhiy qalbi bu xudo ehromidir. Shuning uchun ham Zardо`sht sо`zlaganda xalqqa “chin qalbimdan”, -deb murojaat qiladi. Zardо`sht haloyiqqa qarata bunday deydi: Men sizlarga a’lo inson haqida ta’limot keltirdim. Odam shundayin bir xilqatdirki, undan oshib о`tmoq kerak. Siz undan о`tmoq uchun nima qildingiz?” Men shunday odamni sevamanki, ruh va qalbi ozoddir. Zotan, uninig aqli qalbining botinidir, qalbi esa uni halokatga yetaklaydi. Men shunday odamni sevamanki, uning qalbi limmo-limdir, shu bois u

о`z-о`zini unutadi va bor mavjudotlarni о`ziga jo etadi: ana shunday qilib, bor mavjudot uning halokatiga aylanadi”. Nitshening zardо`sht xudosi qadimgi xalqlarnikidek qotib qolgan, о`zgarmas, tо`xtab qolgan xudo emas. “Yangi va eski bitiklar” nomli bо`limida, Zardо`sht aytadiki, xudo amri abadiy, о`zgarmas sо`zlar emas, balki ular inson harakati uchun, ishlari uchun qalbida iloh alangasi yonib turuvchilar uchun da’vatdir. Shunday qilib, Zardо`sht xudosi asta-sekin u bilan birga qо`shiladi. Lekin bu qо`shilish oxirigacha tugamaydi, chunki hali Zardо`sht qalbida mutlaq xotirjamlik hukmron emas. Bu xodisa sokinlik bilan uning suhbatida yaqqol namoyon bо`ladi. “Zardо`sht olimlar uyidan ketdi”, - deb yozadi Nitshe. Ular olamga hech qanday yangilik bermaydilar. Haqiqatni ochmaydilar. Ana shu haqiqatni Zardо`sht ham izlaydi. Uni о`z qalbidan topadi. Haqiqat yо`lida uchragan yolg`on tо`siqlarni buzib tashlaydi. Kibru havoga aylangan axloq, ikkiyuzlamachilik, laganbardorlik, mag`rurlik, gerdayganlik, xudbinlik haqiqatga tо`siq bо`ladigan xilqatlardir. Jumladan qotib qolgan diniy aqidalar ham bu yо`ldagi tо`g`anoqdir. “Yaxshi va iymonli odamlarga qarangiz! Ular hammadan kо`proq kimni yomon kо`radi? Ular о`zlarining tosh lavhalarini sindiruvchilarni, vayronagarchilik keltiruvchilarni, jinoyatchilarni yomon kо`radi. Lekin yaratuvchi shular emasmi? Yaratuvchi murdalarni emas, shuningdek, tо`da va mо`minlarni emas, muridlarni axtaradi. Yaratuvchi xuddi о`ziga monand yaratuvchilarni axtaradi, yangi toshbitiklarda yangi narsalarni yozadiganlarni izlaydi”. Lekin, bir eng katta tо`siq bari-bir yengilmaydi. Bu - imkoniy aqldir. Bu xilqat misoli labirintdagi Minatavrga о`xshaydi. Labirint bu inson fikrlaridir. Ular gumon-shubhalardan, adashishlardan iborat. Ular misoli о`rgimchak iniga о`xshaydi. Ular zaharli qora qurt kabi qalbni kibrlar bilan zaharlaydi. О`g`ri oyga о`xshab о`zga xonadonlarga nazar tashlaydi, о`zgalarning fikrini о`g`irlaydi, deydi Nitshe. Ana shu rangli obrazlar, timsollar orqali Nitshe aqlning ichki mohiyatini yaqqol kо`rsatib beradi. Aql tо`g`risida fikr yuritadi-yu, lekin bu xilqatdan Nitshening о`zi ham mustasno bо`lmaydi. Uni butunlay yengish uchun - qalbda mutloq sokinlik holatiga erishish zarurdir. Fikrlar oqimini tо`xtatib

qо`yish kerak. Sokinlik aynan ana shu haqda Zardо`shtga gapiradi. Zardо`sht dengiz tomonga ketadi. U hayot dengiziga shо`ng`iydi. Yangi sohillarni izlaydi. О`z orzu-umidlari amalga oshadigan hayot sohillarini qidiradi. Bu orzu umidlar nima haqida? Bu umid yangi insonning tug`ilishi haqida. Nitshe uni komil inson deb ataydi: ey birodarlarim, aytingiz: sizning vujudingiz dilingiz haqida nimalar deydi? Axir, sizning dilingizning boyligi qashshoqlik, loyqa sel va manmanlikdan о`zga nimadir? Chindan ham odam loyqa seldir. Uni о`ziga yutib yana toza qilmoq uchun faqat dengiz bо`lmoq kerak. Qarang, men sizga zabarmard odam tо`g`risida sо`ylayapman: u - о`sha dengiz, unda sizning ulug` nafratingiz chо`kib ketgay. Siz boshdan kechirishingiz ehtimoli bо`lgan eng oliy narsa nimadir? U Ulug` nafrat soatidir. О`sha soatda sizning baxt-iqbolingiz kо`zingizga manfur bо`lib kо`ringay, sizning aqlingiz va sizning yaxshiligingiz ham manfur bо`lib kо`ringay. О`sha soatda siz aytursiz: “Mening baxtim nimadir! U - qashshoqlik, ifloslik va о`z-о`zidan ojizona mamnunlikdir. Mening baxtim mening borlig`imni oqlamog`i kerak edi”. Hozirgi zamon odamlari maydalashib ketishgan, deydi Nitshe. “Yer kichkina bо`lib qoldi va uning yuzasida hamma narsani kichraytib qо`yuvchi mitti odam sakrab-sakrab yuribdi. Uning urug`i suvarak kabi qirilib bitmagay: oxirgi odam hammadan kо`proq yashaydi”. Nitshe insonlarni о`z qobiqlariga kirib о`tirgan shilliq qurtga о`xshatadi. Ularning qalblari ham, tanalari ham, hatto yashaydigan uylari ham maydalashib ketgan. Ular о`z qobig`laridan boshlarini chiqarishga qо`rqadilar. “Yangi esgan shabadadan nafas olgilari kelmaydi. Bu esgan shabada yangilik shabadasidir. Umidlar shabadasidir. О`zgartirishlar shabadasidir”. Lekin Nitshe insoniyat bunday о`zgarishlarga tayyormi? - deb savol qо`yadi. Insoniyat bu о`zgarishdan qо`rqadi. Chunki eng katta о`zgarish ularning о`zlarida sodir bо`lishi kerak. Inson о`zini soflashi, poklashi zarur. О`zini kibrli, xudbin, ikkiyuzlamachi axloq ruhidan tozalashi kerak, unday axloqdan butunlay voz kechishi lozim. Uning о`zi axloqiy durdonaga aylanishi zarur. Qalbning о`zi inson harakatini nazorat qilishi kerak, chunki inson qalbi, vijdoni “eng oliy hakamdir,

xudo ovozidir”. Shunday qilib, qalb yangi axloq meyori, о`lchami bо`ladi, deydi Nitshe. Misol qilib, Iso payg`ambarni, Buddani keltiradi, ular sokinlik va xotirjamlik dunyosidan bо`ladilar. Nirvana holati ular uchun tabiiy holatdir. Insonning ruhiy kamoloti uch davrni bosib о`tadi - tuya, sher va bolalik. Birinchi davr - tuya davri, u qiyinchiliklar oldidagi sabr-qanoatni, chidamlilik, itoatkorlikni belgilaydi. Ikkinchi davr - sher davri esa inson erkin ruhini belgilaydi. Insonning erkin ruhi sherga о`xshab kuchli, lekin yolg`iz, uni insonlar fikri, axloqning hamma uchun qabul qilingan normalari qо`rqita olmaydi. U oqimga qarshi suzadi, uning erkinligiga tо`siq bо`lguvchi kishanlarni uzib, parcha-parcha qiladi. Insonlar kо`pincha sharoitga moslashuvchilarga aylanib qoladilar, ular yangi jamiyat bunyodkori bо`la olmaydilar. Insoniyatning odatiy oqimiga faqat erkin ruhga ega bо`lgan insonlargina qarshi tura olishi mumkin. “... ruh dastlab tuya edi, keyin sherga aylandi, sher bolaga aylandi... Kuchli ruhiyat oldida kо`pgina qiyinchiliklar uchraydi, yengib о`tuvchi, kuchli ruhga taqlid qilsa bо`ladi: uning kuchi eng og`ir qiyinchiliklarga qaratilgandir. ...Chidamkor ruh eng og`ir qiyinchiliklarni о`ziga oladi: о`rgangan tuya misoli, о`z sahrosiga shoshiladi. Lekin ana shu sahroda ikkinchi aylanish sodir bо`ladi. Bu yerda ruh sherga aylanadi, erkin ruhga aylanadi. Erkin ruh о`z sahrosida hukmrondir. Lekin yangi qadriyatlarni sher ruhiyati yarata olmaydi. ...Gо`daklik poklikning о`zidir...”. Uchinchi davr - bu bolalik, gо`daklik davri. Bu davrda sherga xos yolg`izlik ruhi о`rnini ilohiy shodonlik ruhi egallaydi. Inson о`z ichki olamida xudo ehromini ochadi, komil insonga aylanadi. Unda samoviy xislatlar bilan zaminiy xislatlar birlashadi. Nitshe falsafasida buddizm dunyoqarashining ta’sirini yaqqol sezish mumkin. “Dajjol” asarida Nitshe buddizmni eng mukammal din safiga qо`shadi. Bu din qotib qolgan dogma va aqidalardan mustasnodir. Xristianlikdagi bо`ysunuvchanlik ruhiyati ham bu dinda uchramaydi. Budda komillikka erishishni targ`ib qiladi, ichki sukunatga ega bо`lishni о`rgatadi. U iztirob chekishga undamaydi. Buddizm falsafasi, Nitshe fikricha, iztirob falsafasi emas, aksincha, bu dunyoqarash inson qalbida shodlik olamini, sokinlik dunyosini, ruhiy xotirjamlik hislatini ochadi.

Hech qanday hayotiy qiyinchiliklar , tashqi t о` fonlar bu sukunat olami tinchligiga hamla qila olmaydi , uni buza olmaydi . Inson о` zini buzilmas sukunat zirhi bilan о` rab oladi , bu zirh xudo nuridan iboratdir . Bu nur inson ichki olamidan ziyolanib , uni ilohiy muhabbat bilan , shodu - xurramlik bilan t о` ldiradi . Ana shunday ziyo va sukunat holatini Nitshe nirvana holati deb ataydi. Nirvana holatida hech qanday his-hayajonga о`rin yо`q. Faqat birgina hissiyot mavjud, u ham bо`lsa ilohiy, samoviy muhabbat tuyg`usidir. Nirvana holatida ong cheksiz kengayadi va butun borliq bilan birlashadi. Ong va borliq yagonalikka aylanadi. Hozirgi kо`pgina yoga adabiyotlarida nirvana holati shunday aniqlanadi. Bunga misol tariqasida Ram Chakra, Shri Aurobindo kabi hind mualliflarini keltirishimiz mumkin. Nitshe, albatta, bunday bilimlar bilan chuqur tanish bо`lmagan, lekin uchinchi davrdagi gо`daklik inson ruhi holati Nirvana holatiga о`xshaydi. Hozirgi Dzen-buddizm falsafasi nirvana holatini chuqur ochib bergan, bu bolalikcha pok hissiyot xolatiga aynan tо`g`ri keladi. Gо`dak ongi fikrlar oqimi bilan tо`lmagan. Bola dunyoni qanday bо`lsa, shundayligicha, pokiza his etadi, qabul etadi. Gо`dak dunyoning har bir hodisasidan shodlanadi. Fikrlar oqimi inson ongini xaos holatiga, tartibsizlikka olib keladi, inson ongiga xira parda tortadi. Inson dunyoni fikrlari orqali, his-tuyg`ulari orqali in’ikos etadi. Bunday hissiyot dunyoni buzib kо`rsatadi. Gо`dak qalbida esa xursandchilik hukmron bо`lganligi uchun dunyo gо`zalligini seza oladi. Hatto eng xaroba joydan ham bu qalb о`z diqqatini jalb qiluvchi gо`zallikni topishga qodirdir. Uning uchun olam rang-barang jilolarda tovlanadi, jonlanadi. Hattoki, toshlar, suvlar, havo ham ruhlanadi. Olam mо`jizalarga tо`lib toshadi. Chunki eng katta mо`jiza uning о`zidir. Bunday his-tuyg`ular biologik jarayonlarning natijasi emas, balki gо`dak qalbining namoyonidir. Bola ongi markazida uning qalbi joy oladi. Bu bolani qaynoq energiya oqimi bilan ta’minlaydi, bolada hayotiy kuch jо`sh uradi. О`zini butun olam, koinot bilan tenglashtiradi. Lekin ulg`aygani sari insonda fikr yuritish faoliyati rivojlanib, mustahkamlanib boradi. Bu jarayonning tо`xtovsiz davom etishi inson ongini fikrlar bilan tо`ldira boradi, ruh harakatiga esa tobora tо`siq qо`yib boradi.

Shu yо`l bilan aqlli inson о`z ruhiyati bilan aloqani uzib boradi, ilohiy hissiyotdan mahrum bо`lib boradi, bolalik dunyosidan uzoqlashib boradi. Asta- sekin ruhiy hislar о`tmaslashib, inson fikrlovchi robotlarga aylanib boradi. Nitshe ta’limoti ziddiyatlardan xoli emas edi. U insonning ruhiy, ma’naviy mohiyatini tushunishni istaydi. Buning uchun u butun aqliy zahirasini ishga soladi. Nitshe о`zining ayrim asarlarida payg`ambarona sо`z yuritadi. Unga ilohiy haqiqat ochiladi. Lekin Nitshening tafakkuri yuksak ruhga tо`la bо`ysunmagan, shuning uchun ham unda bir-biriga zid fikrlar uchraydi. “Dajjol” asarida Nitshe Iso payg`ambar shaxsini yuqoriga kо`tarish bilan birga xristianlik dinini tanqid ostiga oladi. XIX asr g`arb ziyolilari uchun ateizm keng tarqalgan hodisa edi. Lekin kо`p olimlar tomonidan din fan nuqtai nazaridan tanqid qilingan bо`lsa, Nitshe xristianlikning axloqiy tomonini qat’iy tanqid ostiga oladi. Zotan xristianlik murakkab ziddiyatli jarayon sifatida olinganda bu tanqid maqsadga muvofiq bо`lar edi. Lekin Nitshe bir zarb bilan xristianlikning ijobiy va salbiy tomonlarini ham chippakka chiqaradi. Nitshe о`z zamonasining axloqini qattiq tanqid qiladi. Axloq tо`g`risida ungacha kо`pgina faylasuflar fikr yuritishgan, muhokama qilishgan edilar. Lekin Nitshening axloqiy qarashlari butunlay о`zgacha xususiyatga egadir. U Kantning axloqiy imperativini butunlay inkor qiladi. Undagi “majburiy burch” tushunchasini butunlay qoralab tashlaydi. “Yо`lda tamg`alik maxluq yotibdi, uning har bir tamg`asida “Sen burchlisan!” degan xitob oltin kabi tovlanib turibdi” 1 . Nitshe fikricha, axloqiylik asrlar osha inson erkin ruhini sо`ndirib kelgan. Dinda ham olloh hukmron sifatida namoyon bо`ladi. U о`z “qullari, xizmatkorlari”, ularning taqdirlari, hayotlari ustidan о`z hukmini о`tkazadi. Har bir inson, diniy nuqtai nazardan, xudoning qulidir. Nitshe ta’kidicha, har bir inson iroda erkinligiga ega. Erkin iroda eng yuksak qadriyatdir. Nitsheni xristianlik dinidagi insonning taqdir oldidagi itoatkorligi, bо`ysunuvchanligi g`azabga keltiradi. Insonning olloh oldidagi itoatgо`yligi manfaatli munosabatlarni yuzaga keltiradi. Dindorlar ollohga sajda qilishlari, qiyinchiliklarga kо`nikishlari evaziga xudodan gunohlaridan kechishini sо`raydilar,

uzoq yilgi xizmatlari evaziga mukofot kutadilar. Ana shunday manfaatli munosabat xristianlik axloqi asosida yotadi. Nitshe bunday ahloqqa iroda erkinligini qarshi qо`yadi. Iroda erkinligi har qanday axloqiy normalardan yuqoriroq turadi. Nitshening bu fikrlariga yuzaki qaraganda, axloqiy nigilizm g`oyasini ilgari surganligini kо`rishimiz mumkin. Lekin chuqurroq nazar tashlasak, bu fikrlardan butunlay о `zgacha xulosaga kelamiz. Nitshe axloqni tashqi “burch majburiyati” sifatida inkor qiladi, uni ruhning ichki holati sifatida talqin qiladi. U qadimgi Rumo tarixidan kо`pgina misollarni keltiradi. Ularning shon-shuhratlari, buyukliklariga tasannolar aytadi. Ularni iroda erkinligi ruhiga ega bо`lgan shaxslar deb ataydi. Ular kuchli irodaga ega bо`lganliklari uchun hamma narsa ularga bо`ysungan. Nitshe uchun inson ongi borliqdir. Shu tasdiqdan kelib chiqadigan bо`lsak, hukmronlik irodasi, bu, birinchi navbatda, о`z ustidan hukmdorlik qilishni anglatadi. “Dunyoni boshqarishdan oldin, о`z-о`zini boshqarishni о`rganish lozim”, - deydi Nitshe. Zardо`sht - erkin ruh timsolidir. Hamma narsa unga bо`ysungan. Vaholanki, u о`zi ustidan hukmdorlik qila oladi. Zardо`shtning о`zi axloqdir. U insonlarni sevadi. Insonni komillik darajasida kо`rishni istaydi: “Men odamlarni sevaman. Men odamlarga tortiq olib boraman. Qarang, men sizlarga zabarmard haqida ta’limot berajakman. A’lo odam - zaminning mazmuni. Sizning irodangiz “Mayli, a’lo odam zaminning mazmuni bо`lsin!” - deb aytsin”. Birodarlarim, men sizga iltijo qilib, zaminga sodiq bо`ling va sizga yer uzra umid tо`g`risida sо`zlayotganlarga ishonmang! О`zlari bilarmi, bilmasmi, baribir, ular - zaharlaguvchidir, deb ayturman”. Shunday qilib, Nitshe fikricha, Zardо`sht axloqiyligi bu tashqi, xudo bilan bitim tuzuvchi axloq emas. Uning axloqi uning erkin ruhidir. Bu ruh ilohiy xususiyatga ega bо`lganligi uchun ilohiylik bilan ziddiyatda bо`la olmaydi. “Avvalda xudobezorilik eng mudhish bezorilik edi, - deb yozadi Nitshe, - Ammo xudo о`ldi va u bilan birga bu xudobezorilar ham о`ldi. Endi yerni yomonlash - eng mudhish jinoyatdir, bilib bо`lmaslikning mohiyatini yer mazmunidan yuksak bilmoq ham ayni shundaydir” 2 . Lekin shu yerda Nitsheda yuzaki qarama-qarshilikni uchratishimiz mumkin.

Masalan, “Zardо`sht tavallosi” bilan “Dajjol” asarlari о`rtasida, ularni yozilish uslublari о`rtasida ziddiyat yaqqol kо`zga tashlanadi. Lekin satrlar orasiga yashiringan misralarni, bu asarlarning ruhini tahlil qiladigan bо`lsak, ana shu qarama-qarshilik darrov yо`qoladi. “Xudo о`ldi?” - Ha, insonga begona bо`lgan, undan ajralib qolgan, tashqaridagi, jazo beruvchi xudo о`ldi, deydi Nitshe. Lekin yangi xudo tug`iladi. U inson qalbida yashaydi. Qalbdagi xudo bilan u komil insonga aylanib boradi. Zardо`sht qalbi muhabbat bilan limmo-limdir. Ana shu muhabbat uni g`orni tark etib, insonlar orasida bо`lishga da’vat etadi. Odam - maqsad emas, kо`prikdir, ana shunisi muhim. Odam о`lish va mahv bо`lishdir, odamlarning faqat shu jihatini sevish mumkin. «Men о`limga tik boqib, - deb yozadi Nitshe, - umr kechirishdan о`zgacha yashay bilmaydiganlarni sevaman, zotan, ular kо`prikdan о`tib boradi. Men buyuk manfurlarni sevaman, zotan, ular - о`zga sohillarga buyuk ishtiyoqmand va istakning о`qidir. Men shundaylarni sevamanki, ular haloq bо`lish va mahkumlik uchun yulduzlar ortidan asos izlamaydi, aksincha, zamin qachonlardir A’lo odam zaminiga aylanmog`i uchun о`zlarini yerga qurbon qiladi. Men shunday odamni sevamanki, u bilish uchun yashaydi va qachondir yer yuzida A’lo odam yashamog`i uchun bilishni istaydi. Zotan, u shu tarzda о`z halokatini istaydi. Men shunday odamni sevamanki, u A’lo odamga makon qurmoq uchun zahmat chekadi va ixtirolar qiladi va uning kelmog`i uchun yer, maxluqot va nabototni hozirlab qо`yadi. Zotan, shu tarzda о`z halokatini istaydi. Men shunday odamni sevamanki, u о`z yaxshiligini sevadi. Zotan, yaxshilik - halokatning irodasi va о`zga sohillar istagining о`qidir. Men shunday odamni sevamanki, u о`zi uchun bir qatra ruh asramaydi, lekin о`zi butunlay yaxshilikning ruhi bо`lmoqqa intiladi. Zotan, u xuddi mana shu ruh singari kо`prikdan о`tib boradi. Men shunday odamni sevamanki, u yaxshiligidan intilish va toleini yasaydi. Zotan, u xuddi mana shunday - о`z yaxshiligi uchun yashashni istaydi va boshqacha umr kechirishni bilmaydi”.

Shunday qilib, Nitshening komil insoni “yerga tushgan farishtadir”. U о`z qalbidagi ziyosini insonlarga berishni istaydi. Donishmandlik va muhabbat Zardо`sht qalbida mujassamdir. Hokimiyatga intilish g`oyasini Nitshe о`zining «Hokimiyatga bо`lgan iroda» asarida chuqur tahlil qilib beradi. Davlatni boshqarishni, birovlar ustidan hukmronlik qilishni Nitshe hokimlik irodasi deb tushunmaydi. Aksincha, davlatni qо`rqinchli mahluqqa о`xshatadi. Davlat inson erkin ruhini о`ldiradi, deydi. Samoviy inson nimaga intiladi, degan savolni о`rtaga tashlaydi, birovlar ustidan hokimlikkami yoki о`z insoniy hislatlari ustidan hokimlikkami? Agarda u boshqalar ustidan hokimlikka intilsa davlatning butun kuchini, qudratini о`zida mujassam etgan bо`ladi, zotan davlat hokimiyatning eng yuqori shaklidir. Lekin Nitshe uchun davlat - bu mahluqdir. Uning Zardо`shtiy birovlar ustidan hukmronlik qilishga intilmaydi. Hattoki, о`z muridlarini ham ma’lum vaqtdan sо`ng о`z ehtiyorlariga qо`yib yuboradi. Ular о`z hayotiy yо`llarini о`zlari aniqlab olishlarini, ruhiy о`qituvchilari bilan birlashishlarini istaydi. Zardо`sht о`zi ustidan hukmronlik qilishga intiladi. О`z ustidan hukmronlik irodasi unda mustahkamlanib boradi. О`zining mag`lubiyatlari, insonlar uni tushunmasliklari ana shu iroda hokimligini susaytira olmaydi. Iroda erkinligi esa bu ilohiylikning insonda namoyon bо`lishidir. Demak, Zardо`sht о`z muridlarini ham о`zi kabi erkin ruhga ega bо`lishlarini xohlaydi. Shundan sо`ng Zardо`sht ular bilan yana bir bor uchrashadi, suhbat quradi, ularning erkin fikrlaridan bahramand bо`ladi. Biz Nitsheni, uning asarlarini asl mazmunini faqatgina u kabi erkin ruhga ega bо`lganimizdagina tushunishimiz mumkindir. Shunday qilib, Nitsheda ikki kuch bir vaqtning о`zida mavjud bо`lgan. Uning erkin ruhi bilan tafakkuri umrining oxirigacha kurashda bо`lgan. Biz buni Nitshening asarlaridan ham bilib olishimiz mumkin. Nitshening ruhi bilan tafakkuri о`rtasidagi kurash yutuqlari va mag`lubiyatlari bilan ifodalanadi. Uning ruhiyati parvozi uni insoniyatdan bir necha metr balandga kо`targan bо`lsa, mag`lubiyati ta’limotidagi ziddiyatlarning yechib bо`lmasligida namoyon bо`lib, Nitsheni telbalik holatiga solib qо`ydi.

Nitshe uchun materiya va ruh о`rtasida bо`linish yо`q. Hayotning о`zi ruhning materiyaga singib ketganligidir. Ruhni materiyadan ajratib bо`lmaydi. Bu ikki xilqat bir-biridan ajratilsa о`lim sodir bо`ladi. Nitshe uchun hamma narsa borliq, tirikdir, ruhiyatga egadir. Butun tiriklik ruhiyati ilohiy iroda bilan nurlangan, chunki ruhiyatning yuksak holati - bu uning erkin irodasi. Hayotning har bir shakli shunday taraqqiyot yо`lini bosib о`tadi. Hayot doimiy paydo bо`lishdir. Shuning uchun ham tabiatda rivojlanishning juda kо`p uslublari mavjud. Har bir shaklning о`ziga xos rivojlanish uslublari bor. Ana shular tabiatning vujudga kelishini tashkil qiladi. Nitshe uchun hayot ong bilan ham aniqlanadi. Inson ongi о`z-о`zini anglashga intiladi, о`z taraqqiyotini bilishni xohlaydi. Iroda - inson ichki ruhiyatini namoyon qiluvchi, ichki qobiliyatini ochuvchi shunday kuchdir. Nitshe sо`zi bilan aytganimizda, “iroda vujudga kelishda faol rol о`ynaydi; ma’nan о`zligini namoyon qilishning о`zi ham bu vujudlikka aylanishdir”. Bu yerda о`rinli savol tug`iladi, nima uchun taraqqiyot emas, balki vujudlikka aylanish jarayoni? Nitshe fikricha, insonning yuqori rivoji qadimda о`tib ketgan. U nemis, skandinav, yapon millatining yuqori tabaqa vakillarini misol qilib keltiradi. Aynan, ularda oliyjanoblik, ruhiyat erkinligi kabi hislatlar mujassam bо`lgan. Nitshening ana shu fikri marksistlar tomonidan qattiq tanqid qilingan. Lekin biz Nitshe falsafiy qarashlarini ezoterik adabiyotlar, hamda integral yoga ta’limotlari bilan solishtirib kо`rsak, Nitshe dunyoqarashidagi ziddiyatlar yо`qoladi. Qadimgi hind qо`lyozmalari yodgorliklarida, vedalarda yuqori rivojidagi inson mavjud bо`lgani tо`g`risida ma’lumot beriladi. Bunday inson ilohiy alangaga ega bо`lgan. Yer yuzida bunday insonlar yuqori kastalardagi oliyjanob insonlar, ya’ni braxmanlar, yapon samuraylari, arab mamlakatlarida - saidlar bо`lishgan. Tabiatning ilohiy ta’limotlari bо`lgan “Dalaylam” larda jamiyatning bunday tabaqalarga bо`linishi uzoq tarixga egadir, bunday bо`linishning о`ziga xos mazmuni bordir, deyiladi. Bunday bо`linishning ildizi bizning Yer sivilizatsiyamizgacha bо`lgan sivilizatsiyalar, Atlantida va Limuriyaga borib taqaladi. Atlanta avlodlari, qadimgi giperboreyetslar (Nitshe о`z asarlarida kо`p

marotaba eslatib о`tgan) yerdagi ana shu yuqori kastalarga asos solishgan. Ularning ruhiyatiga oliyjanoblik hislatlari xos bо`lgan. Lekin giperboreyetslar davri о`tib ketgan, inson ruhiyati esa maydalashib ketdi, deydi Nitshe. Insoniyat taraqqiyoti hozirgi davrda, Nitshe ta’kidicha, yuqoriga qarab emas, balki pastga qarab ketmoqda. Moddiy manfaatlar, hayvoniy instinktlar, ayniqsa, taqlid qilish instinkti bizning jamiyatimiz insonlariga xos xususiyatdir. Taqlid qilish maymunlarda juda yaxshi namoyon bо`ladi. Maymundagi, aynan shu xislatning о`zi insonlarni maymunlarga о`xshab ketayotganligini isbotlaydi. Manfaatdorlik, xudbinlik ruhiyati tobora oliyjanoblik xislatlarini siqib chiqarmoqda. Shu xarakterlari orqali insonlar hayvonot olamidan ham battarroq vahshiylashib ketmoqdalar. Nitshening Zardо`shtiy esa, butunlay о`zgachadir, oliyjanob ruhiyatga, sof qalbga ega bо`lgan, ishi, sо`zi, fikri bir bо`lgan, komillik darajasiga yetishay degan inson obrazidir. Jamiyatimizda shunday insonlarni yashashi osonmi? Yо`q, albatta. О`zaro manfaatdorlikka, har narsadan moddiy foyda olishga intiladigan jamiyatda yuqori ruhiyatli inson yashay olmaydi. Lekin Nitshening Zardо`sht xudosi о`zgachadir. Uning xudosi insonning, uning sof, musaffo qalbidir, uning donishmandligi va oliyjanobligidir. Quyidagi misralarda bu yaqqol namoyon bо`ladi: “Ular Zardо`sht tirikmi, yо`qmi, bilishni istaydi. Chindan ham, men hali tirikmanmi о`zi? Vahshiylardan kо`ra, odamlar orasida bо`lish xatarliroq ekan. Zardо`sht xatarli yо`llardan yuradi. Mayliga! Meni mening mahluqlarim yо`llab borsin!” Zardо`sht shunday deb о`rmonda uchragan pirning sо`zlarini esladi, xо`rsindi va diliga bunday dedi: “Koshkiydi, men donoroq bо`lsam! Men xuddi о`zimning morim kabi sal donoroq bо`lganimda edi!... lekin men aql bovar qilmas ishga qо`l urishni istamayman. Men g`ururim mudom donoligim bilan birga, baqamti bо`lsa deyman! Agarda bir kun kelib donoligim meni tark etsa bormi (oh u uchib ketishni sevadi), ana unda mayliga, mening g`ururim mening telbaligim bilan birga uchib ketsin!” - deb yozadi Nitshe. Abadiy qaytish tо`g`risida ham Nitshe о`z fikrlarini bayon etadi. Faylasufning abadiy qaytish tо`g`risidagi ta’limoti kо`pgina olimlar tomonidan qattiq tanqid

ostiga olingan va buzib kо`rsatilgan. Tanqidchilardan birontasi ham Nitshening buddaviylikka bergan yuqori bahosiga diqqat e’tiborini qaratmagan. Buddaviylikdagi inkarnatsiya va reinkarnatsiya (jonning qayta-qayta dunyoga kelishi) ta’limoti bilan Nitshening abadiy qaytish g`oyasi о`rtasidagi о`xshashlikni solishtirib kо`rishmagan. Sansara g`ildiragi, falak gardishi qayta-qayta aylanaveradi. Hayot abadiy aylana tarzida harakat qilaveradi, hodisalar qaytarilaveradi. Uni qanday tо`xtatish mumkin, bu aylanadan qanday chiqib ketish mumkin? Nima uchun gardish aylanib, ilk xolatga qaytaveradi? Abadiy qaytish ta’limotini tushunish uchun, uning chuqur mazmunini anglab yetish uchun buddaviylikdagi inkarnatsiya va reinkarnatsiya g`oyasini tahlil qilishimiz zarur. Shunga о`xshash g`oyalar qadim mamlakatlarda ham bо`lgan, ya’ni jonni kо`chib yurishi tо`g`risidagi ta’limot metampsixoz deb atalgan. Sharq mamlakatlarida ham bunday ta’limot juda qadimdan mavjuddir. Bu g`oya Pifagor tomonidan Sharqdan Yunonistonga ham keltirilgan. Bu g`oyaning mohiyati shundan iboratki, ilohiy xususiyatga ega bо`lgan abadiy barhayot inson ruhi yerga tushib inson tanasi orqali namoyon bо`ladi, aynan zaminda ruh bilan tana qо`shiladi. Shu holda tana tabiiy holda о`z ruhiy taraqqiyot yо`lini bosib о`tishi zarur. Ruh bilan materiyaning qо`shilishi moddiyat dunyosini yanada yuqoriroq darajaga kо`tarishi mumkin. Materiya shunda ichidan ruhlanib, yorug` nur, ziyo bilan tо`ladi. Lekin, afsuski, moddiyat dunyosi о`zgaruvchan, о`tkinchi bо`lganligi uchun kо`pgina hayot jarayonlarida tanadagi ruhiyatni uxlatib qо`yadi. Insonda faqat tahliliy tafakkur, aql mavjud bо`ladi. Insonning bunday tafakkuri uchun esa dunyoning narigi tomoni, ruhiyat olami sarobdir, yolg`ondir. Hayot yо`lida vaqt darvozalari uchraydi, inson shu darvozadan о`tayotganida ruhi xotirasini y о `qotadi, ruhiyat olamini unutadi. Bu olam ezgulik va yovuzlikning narigi tomoni deb ataladi. Demak, Nitshening abadiy qaytish ta’limoti Sharqning dunyoning aylanma harakati tо`g`risidagi g`oyasini о`z ichiga olgan. Taqdir gardishi ham shu g`oyadan kelib chiqadi. Yerga tushgan ruh - inson ruhi sinovlar, iztiroblar, imtihonlar yо`lidan о`tadi. Yо`lda uchragan qiyinchiliklar, azob-uqubatlar inson ruhi

g`uborlarini soflashga, inson tanasini poklashga yordam beradi, irodasini mustahkamlaydi, ruhiyatdagi olijanoblikni kuchaytiradi. Lekin buning uchun birgina hayot yо`li yetarli bо`lmaydi. Birgina hayot yо`li orqali ruh tо`la rivojlana olmaydi, tо`la soflana olmaydi. Ruh har bir hayotiy vaziyatda yuqori darajada о`zini namoyon qila olmaydi. Inson bir vaqtning о`zida butun insoniyat iztirobi va shodligini hikoya qila olmaydi. Insonning hissiyoti va tafakkuri hayotiy chegarasi cheklangandir. О`zining hayotiy evolyusion taraqqiyotini ruh turli holatlarda, turli vaziyatlarda notirik tabiatdan tortib, to tabiatning eng yuqori mavjudoti bо`lgan insongacha о`tishi lozim. Inson tanasiga qо`ngan ruh ham dunyodagi barcha xalqlar taqdirini boshidan о`tkazishi kerak, quyi taqabadan tortib, yuqori tabaqagacha bо`lgan holatni boshdan kechirishi lozim. Agarda о`zining hayotida bir xalqqa mansub bо`lsa, keyingi hayotida boshqa xalqqa mansub bо`ladi, bir hayotida kambag`al bо`lsa, keyingi hayotida boy bо`ladi va hakozo. Chunki inson ruhi barcha xalqlarning hayot tarzi, hissiyoti, iztiroblari tajribasiga ega bо`lishi lozim. Xuddi bahordan sо`ng yoz, yozdan keyin kuz, kuzdan sо`ng qish kelishi takrorlanaverishi yoki kun bilan tunning almashinaverishi kabi inson ruhiyati ham qayta-qayta yerga tushaveradi. Abadiy qaytish yana shuning uchun sodir bо`ladiki, sof ruh о`zining og`ir yukidan xalos bо`lishi kerak. Og`ir yuk - bu fikrlar, yomon odatlar va adashishlar majmuasi. Shu og`ir yuk bilan ruh tanani tark etadi, lekin о`zining yuqori darajadagi ruhiyati bilan qо`shila olmaydi, erkin irodaga aylana olmaydi, iroda zanjirlar bilan yerga bog`lanib qoladi. U dunyoviy ruhiyat ummoniga shо`ng`iy olmaydi. Moddiyat dunyosi uni qо`yib yubormaydi. Hayot girdobida ruh har tomonga о`zini uradi, girdobdan chiqib ketishga intiladi. Intilish ruhiyatga xos hususiyatdir. Bu hususiyat iroda deb ataladi. Irodasi kuchli insonlar hayotiy qiyinchiliklarni yengadi, ziddiyatlarni osonlikcha hal qiladi, oqimga qarshi suzishga о`zida kuch topa oladi. Ana shunday kuch, Nitshe fikricha, tarixiy shaxslarda yaqqol namoyon bо`ladi. Ular hayotga moslashmasdan, doim kurashadilar. Shuning uchun ham bunday shaxslarga jamiyatda yashash juda mushkuldir. Lekin ular о`z notinch hayotlaridan nolimaydilar. Aksincha, hayot

tufonlarini shodonlik bilan qarshilab oladilar. Jamiyatning kо`pgina odamlari esa qiyinchiliklarga qarshi kurashmay, unga moslashadilar, rohat-farog`atlarini о`ylab, ikkiyuzlamachilik qiladilar. Dillari bilan sо`zlari bir-biridan ajralib qoladi. “Bir zamon ruh vujudga, - deb yozadi Nitshe, - shunday nafrat bilan qaragan edi. О`shanda shu nafratdan kо`ra yuksakroq hech narsa yо`q edi; u vujudni oriq, manhus va och kо`rishni istagan edi. U vujud va zamindan qochishni shunday kо`zlagan edi. Bu dilning о`zi shunchalar oriq, manhus va och edi; shafqatsizlik uning rohati edi!” “Dajjol” asarida Nitshe kuchli ruhiyatga ega bо`lgan inson hayot yо`li tо`g`risida yozadi. U doimo jamiyat fikriga qarshi turadi. Haqiqatdan yiroq bо`lgan olomon fikri ijtimoiy qadriyat darajasiga kо`tarilgandi. Ana shu fikrning о`zi ijtimoiy axloqdir. Bu axloq esa erkin ruh donishmandligidan yiroqdir, xuddi osmon bilan yer kabi bir-biridan ajralib qolgan. Erkin ruh samoga intiladi, olomon esa uni yerga qaytarmoqchi bо`ladi. Iroda kuchiga qarshi turuvchi yana bir kuch shubhadir. Aynan, shubhalanish va qо`rquv iroda kuchini susaytiradi. Shubha esa tafakkur qurolidir. Falsafa tarixida shubha g`oyasiga asos solgan faylasuf Dekartdir, uning mashhur iborasi “Hamma narsani shubha ostiga ol!” - ilmiy fanlarning shioriga aylangan edi. Shubhalanish ruhning kuch-quvvatini kesadi, qat’iyatsizlikka, ikkilanishlarga olib keladi. Shuning natijasida inson faol harakat qila olmaydi, vaziyatni о`z hisobiga hal qila olmay qoladi. Nitshe intuitsiya haqida ham gapirib о`tadi. Kundalik hayotda qalb xotirasi intuitsiya orqali namoyon bо`ladi. Intuitsiya esa komil inson instinklaridir. intuitsiya instinkdan tashqari, ayrim insonlarda yuqori hissiyotlilik hamda uchraydi. Yuqori hissiyot nafaqat insonlarda, hayvonlarda ham uchraydi. Shuning uchun ham Nitshe bunday hislarni instinktlar deb ataydi. Bu instinklar nozik energiyaning bir turiga kiradi. Intuitsiya nozik energiyaning eng yuqori turidir. U yurak markazi energiyasidir. Nitshe buddaviylikning ruh tarbiyasi haqida sо`z yuritganida ana shu energiyani nazarda tutadi. “Buddaviylik, - deb yozadi Nitshe, - doimiy komillikka intiluvchi din emas, balki komillik uning odatiy xolatidir”.

Buddaviylik, Nitshe fikricha, insonni yerdagi hayotidan, rohatlaridan ajratmaydi. Tanani ruhga qarshi qо`ymaydi. tarkidunyochilik - buddaviylikka emas, kо`proq xristianlikka xosdir. Buddaviylik uchun xohishlardan butunlay voz kechish ularni inkor qilishni anglatmaydi, balki xohishlar о`rniga xayratlanish, shodlanish hissiyotini ilgari qо`yadi. Buddaviylik xudbinlikni targ`ib qilmaydi. Lekin rahim-shafqat tо`g`risida gapiradi. Rahim-shafqat ruh rivojidagi eng zaruriy va dastlabki qadamdir. Demak, insondagi samoviy hislatlar bilan insoniy hislatlar birga qо`shilib inson komillik darajasiga yetadi, shunda sansara gardishi tо`xtaydi, inson taqdirning yuqoriroq qatlamiga yо`l oladi. Nitshe inson tо`g`risida fikr yuritar ekan, Darvinning insonning maymundan paydo bо`lgan, degan fikrini tanqid qiladi. Nitshe buni butunlay boshqacha talqin qiladi. Uning fikricha, maymunda taqlid qilish odati bor. Inson ham shu ma’noda boshqa insonlarga taqlid qiladi. Insoniyat olomon shaklida yashaydi. Unda iroda kuchi yо`q. Inson ham oqimga qarshi borolmaydi. Inson ruhiy erkinligini tobora yо`qotib bormoqda. Maymunda ijodkorlik ruhi yо`q, insonda ham bunday kuch tobora sо`nib bormoqda. Demak, ijodkorik ruhi sustlashganda, inson tubanlashib ketadi. Masalan, hozirda irodasi bо`sh odamlarning ichkilikka, giyohvandlikka berilib ketishi insonni insoniy emas, balki maxluqlik hislatlarini rivojlantirib yubormoqda. Ruhiy poklikka esa inson faqatgina nafsni tiysagina erisha oladi. Bunday kuchni Nitshe iroda kuchi, deb ataydi. Bu orqali tashqi muhitni ham о`zgartirib yuborish mumkin. Shunday qilib, Nitshe har bir inson qalbida ilohiyot zarrasi bor deydi. Biz axloqni tushuncha sifatida emas, his-tuyg`ular asosida qabul qilishimiz kerak. Biz qalb amri bо`yicha yashashimiz kerak. Axloq miyada emas, balki, qalbda bо`lishi kerak, deydi F. Nitshe. Insonlarning qalbi ifloslanib, bekilib qolgan. Lekin barcha iflos oqimlar musaffo okeanga borib quyiladi. Bu okean xudodir. Bu okean tubida inson о`ziga panoh topadi. Har bir inson axloqiy dunyosining ichida о`zini erkin his qilib, qaltis qadamlardan о`zini tiyishi kerak, komillikka intilishi kerak. Komil inson bо`lish uchun odamga beqiyos iroda kuchi zarur. Kо`pchilik uni tushuna olmaydi. Vijdon amri bilan yashash kerak. Olamiy iroda har bir insonning

qalbida bor, deydi Nitshe. Qalb nopok bо`lsa moslashish yuz beradi. Unda inson qalb amri bilan yashamaydi. О`zini pokiza tutishga intilmaydi. U Darvinning “moslashish” nazariyasiga qaytib, “kuch” tushunchasini kiritadi. Nitshe fikricha, iroda mustahkam bо`lsa, u moslashmaydi. Biz kо`proq boshqalarning kamchiligini sezamiz, о`zimiznikini esa anglamaymiz. Individual iroda birlamchi olamiy iroda bilan birlashadi. Lekin odamlar irodani mushaklar kuchi sifatida tushunadilar. Lekin hayvonot olamida sher zaiflarni ovlamaydi. Insoniy olam hayvonot olamidan ham vahshiylashib ketgan. Pul, mansab kuchi yuqori baholanadi. Nitshe fikricha, hukmronlikka intilish insonlarning hayotiy ehtiyojiga aylanib bormoqda. Bu ehtiyoj hozirgi jamiyatimiz uchun asosiy maqsadga aylanib qolgan. Eng moslashuvchi odam yuqori mansablarda ishlaydi. Aslida insonning iroda kuchini mustahkamlash kerak, deydi Nitshe. F. Nitshe tartib tо`g`risida ham о`z fikrlarini bildiradi. Inson adashmasligi uchun qalbida tartib bо`lishi kerak. Biz «Avesto»ga murojaat qilsak, odamlar bir- birini yaxshi tushunsa, qalbi pok bо`lsa, uyida ham pokizalik bо`ladi. Inson, avvalambor, о`z ichidagi yovuzlikni yengishi kerak. Shunda ong ham о`zgarib, rivojlanib boradi, deydi Nitshe. Shunday qilib, Nitshe falsafiy dunyoqarashi falsafa tarixida о`ziga xos “hodisa” sifatida о`rin tutadi. Uning insonning ruhiy borlig`i, irodasi, hokimiyatga intilish tо`g`risidagi g`oyalari XX asr ijtimoiy hayotida kata rol о`ynaydi, hozirgi kungacha ham о`z ahamiyatini yо`qotgani yо`q. Fridrix Nitshe: rivojlanishning uch davri Yillar Xarakteristikasi 1872-1873 yillar A.Shopengauer va R.Vagnerning fikrdoshi. 1874-1880 yillar Vagner va Shopengauer bilan kelishmovchilik ; tabiiy fanlarga qiziqish va pozitivizmga qaysidir ma ’ noda yaqinlashish . 1881-1889 yillar Vagner bilan dо`stlikdan butunlay voz kechish; “Hukmronlikka intilish iroldasi” haqidagi ta’limotni ishlab chiqilishi.

Fridrix Nitshe: “Hukmronlikka intilish irodasi” va uning namoyoni Inson tiplari “Hukmronlikka intilish irodasi” Zaiflar Erkinlikka nisbatan iroda sifatida Kuchlilar Yanada k о` proq hukmronlik irodasiga ega b о` lish , agar unga erisha olmasa , unda adolatga b о` lgan iroda ( intilish ) sifatida . Eng kuchlilar Insoniyatga muhabbat sifatida, bu boshqalarning irodasini bosish hisobiga sodir bо`ladi.

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

Похожие

Detyerminizm falsafasi

Borliq falsafasi

Fan falsafasi

Qadriyatlar falsafasi

Tabiat falsafasi