logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Философия
  4. Faoliyat falsafasi (praksiologiya)

Faoliyat falsafasi (praksiologiya)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116.5 KB
Скачать
Faoliyat falsafasi (praksiologiya) REJA: 1 Faoliyat tushunchasi. 2 Faoliyatning tuzilishi: ehtiyojlar, motivlar, maqsadlar, vositalar. 3 Moddiy va ma’naviy faoliyat. Praksiologiya (yunon. praktikos – faol) – falsafaning inson faoliyatini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘limlaridan biri. Faoliyat tushunchasi inson borlig‘ining tabiati va mohiyatini, uning shaxsiy imkoniyatlari, ijtimoiy aloqalari va munosabatlarini, inson ma'naviy dunyosi va moddiy amaliyot jabhasini teranroq tushunish imkonini beradi. Inson faoliyati o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, hayvonlar faolligidan butunlay farq qiladi. U individ va umuman jamiyat borlig‘ining alohida usuli hisoblanadi. Ijtimoiy yo‘nalganligiga qarab faoliyatning turli fanlarda o‘ziga xos xususiyatlari bo‘ladi. Ijtimoiy falsafa shaxsning ijtimoiylashuvi, ya'ni jamiyat to‘plagan tajriba, qadriyatlar va me'yorlarni o‘zlashtirish usuli sifatidagi faoliyat mazmunini yoritadi. Sotsiologiyada faoliyat (ijtimoiy harakat) ijtimoiy organizmning sub'ektiv motivatsiya va boshqalarga qarab mo‘ljal olish bilan tavsiflanadigan hamda shaxs va jamiyatning aloqasini ta'minlaydigan hujayrasi sifatida qaraladi. Ontologiyada faoliyat inson borlig‘i usuli bo‘lib, unda odamzotning mohiyatini belgilovchi kuchlar ayniqsa to‘la aks etadi. Bilish nazariyasida asosiy e'tibor bilishning negizi va bilimlarimiz haqiqiyligining muhim mezoni bo‘lgan amaliyot sifatida tushuniladigan faoliyatga qaratiladi. Axloq va huquq falsafasida xohish-iroda erkinligi muammolari va inson faoliyatini tartibga solish usullari o‘rganiladi. Inson faoliyatining madaniyat bilan aloqasi mazkur faoliyatning o‘ziga xos xususiyatini aks ettiruvchi muhim falsafiy muammolardan biridir. To‘g‘ri, inson yaratgan barcha narsalar ham madaniyatga mansub bo‘lavermaydi, lekin ijodiy faoliyatsiz madaniyat mavjud bo‘lishi mumkin emas. Yondashuvlarning bunday rang-barangligi tasodifiy bir hol emas, chunki inson faoliyati uning yashash omili hisoblanadi va odamzotning tabiatga, jamiyatga, o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatlari doirasini to‘la qamrab oladi. Moddiy va ma'naviy ne'matlar ishlab chiqarish, siyosat va boshqaruv, muloqot va bilish, badiiy ijod va falsafiy mulohaza yuritish, tarbiya va o‘zini o‘zi tarbiyalash – bularning barchasi faoliyatni insonning dunyoga va o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatining universal shakli, shaxs va jamiyatning rang-barang ehtiyojlarini qondirish usuli sifatida tavsiflaydi. Faoliyat tushunchasining mazmuni . Falsafada faoliyat insonga xos bo‘lgan va tashqi dunyoni oqilona o‘zgartirishga qaratilgan faollikning alohida shakli sifatida tavsiflanadi. Ijtimoiy falsafada faoliyat ijtimoiy jarayonlarni amalga oshirish, insonning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘zini qurshagan dunyo bilan aloqaga kirishish usuli sifatida qaraladi 1 . Faoliyat muayyan faoliyat turi bilan shug‘ullanish qobiliyati uning amaldagi moddiy ifodasiga o‘zaro o‘tishini nazarda tutadi. Bu faol inson tashqi dunyoni o‘zgartirishi va o‘zi ham o‘zgarishini anglatadi. Forobiy fikricha “inson faoliyatsiz turaolmaydi, ammo har qanday faoliyat va harakat insonni inson qilib ko‘rsata olmaydi. Chunki o‘z tabiatiga ko‘ra hayvonlar ham harakat qiladilar. Hayvon ovqatni ko‘radi va unga intiladi va bunda ongsiz harakatni amalga oshiradi. Odamni hayvondan ajratadigan narsa- alohida iroda bo‘lib, u ixtiyor deb nomlanadi” 2 . Ixtiyor – komillikka intilish va unga erishish sari harakat demakdir. Inson maqsadni ham, unga erishish vositalari, yo‘lni ham bilib oladi. Natijada u o‘z maqsadiga yetish uchun ongli faoliyat olib boradi. Inson juda ko‘p narsani orzu qilib yashaydi, biroq ularning hammasiga ham ega bo‘lmaydi. Shu bois haqiqiy baxtga u dunyoda erishiladi, oxiratda mutloq baxtga erishishga qaratilgan har qanday harakat – fazilatdir deb hisoblaydi. XX asrning atoqli mutafakkiri E.Kassirer insonning eng muhim xususiyati, uning o‘ziga xos belgisi metafizik yoki jismoniy tabiati emas, balki uning faoliyatidir, deb qayd etgan edi. Insoniyat sohasini aynan mehnat, faoliyat turlari tizimi belgilaydi. Kassirer til, mif, din, san'at, fan, tarixni inson faoliyati tizimining turli sektorlari sifatida qayd etadi. Insonni tushunish bu faoliyat turlaridan har birining teran qatlamlari haqida tasavvur hosil qilish va ayni vaqtda uni yaxlit bir butun organizm sifatida tushunish demakdir. 1 1 1 Falsafa qomusiy lug‘at.Nazarov Q. tahriri ostida. –T.: Sharq, 2004. –B. 186 2 2 2 Forobiy Fozil odamlar shahri. -T.: A Qodiriy nomidagi nashriyot, 1993 –B.55. Faoliyatni sotsiologik jihatdan tavsiflash qilmish, xatti-harakat, xulq-atvor tushunchalari yordamida amalga oshiriladi. Bu tasodifiy bir hol emas.. Jamiyat odamlar birgalikda amalga oshiradigan faoliyat shakllaridan biri hisoblanadi, shu sababli inson faoliyati doim ijtimoiy xususiyat kasb etadi, garchi o‘z shaxsiy ehtiyojlari va egoistik tushuniladigan manfaatlar yo‘lida amalga oshirilsa-da, boshqalarga qaratilgan bo‘ladi. Qilmish – shaxs faolligi namoyon bo‘lishining bir shakli bo‘lib, uning ijtimoiy ahamiyatga molik natijalar uchun javobgarligini nazarda tutadi. Ayni holda mazkur natijalar shaxsning muayyan maqsadlari yoki mo‘ljallari bilan belgilangan yoki belgilanmagani ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Xatti-harakat – shaxsning ma'naviy o‘zlikni anglashi natijasi sanalgan ongli harakati (yoki harakatsizligi) bo‘lib, unda mazkur shaxsning o‘z-o‘ziga va boshqa odamlarga, tabiatga va umuman jamiyatga bo‘lgan munosabati aks etadi. Shaxsning axloqiy mo‘ljallari ro‘yobga chiqadigan qilmishlar tizimi uning xulq- atvorini tavsiflaydi. Xulq-atvor faoliyatning tashqi ko‘rsatkichi hisoblanadi, shu sababli uning ichki mexanizmlari xulq-atvorda bilvosita namoyon bo‘ladi va inson o‘z faoliyatida amal qiladigan motivlarni doim ham namoyon etavermaydi. Psixologiya da faoliyatga mufassalroq tavsif berilgan bo‘lib, u insonning dunyo bilan munosabatlari dinamik tizimi sifatida talqin qilinadi. Bunda sub'ektda ruhiy obraz yuzaga keladi va u ob'ektda mujassamlashadi. Sodda qilib aytganda, faoliyat insonning har qanday ob'ektga (dunyoga) shunday bir munosabatini aks ettiradiki, uning zamirida nafaqat ob'ekt (dunyo) haqidagi bilim, balki uni o‘zgartirish natijasida inson nimaga erishishi mumkinligi haqidagi tasavvur ham yotadi. Psixologiyada bilim va maqsadning inson ehtiyojlari bilan belgilangan o‘ziga xos chatishuvi faoliyat jarayonida ob'ektda gavdalanadigan obraz sifatida qaraladi. Shunday qilib, faoliyat sub'ektning borliqqa bo‘lgan munosabatlarini ro‘yobga chiqarish usuli hisoblanadi. Ammo faoliyatning o‘zi insonning tashqi dunyoga bevosita munosabati bilan emas, balki uni anglab yetishi, ya'ni ruhiy motivlar, maqsadlar, vositalar (mehnat qurollari) bilan tavsiflanadi. Faoliyatning tuzilishi. Faoliyatning umumiy tuzilishi ehtiyojlar bilan belgilanadi Insonning ehtiyojlari uning faollik manbai hisoblanadi. Hayot ehtiyojlari (insonning jonli mavjudot sifatidagi ehtiyojlari), ijtimoiy ehtiyojlar (ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlari, shuningdek shaxsning jamiyatga moslashuv ehtiyojlari) va ma'naviy (ma'rifiy, diniy, axloqiy, estetik va sh.k.) ehtiyojlar farqlanadi. Ehtiyojlarning rang- barangligi inson faoliyati turlarining rang-barangligini belgilaydi. Faoliyat turlarini tasniflash zamirida yotuvchi eng muhim omil u qaratilgan va faoliyat motivini tashkil etadigan predmetlar farqidir. Faoliyat motivsiz bo‘lmaydi, «motivlashtirilmagan» faoliyat sub'ektiv pinhona motivga ega bo‘ladi. Harakatlar va amallar . Faoliyat harakatlardan tashkil topadi. Harakat alohida maqsadga, ya'ni erishilishi lozim bo‘lgan natija haqidagi tasavvurga bo‘ysunadigan jarayon sifatida tavsiflanadi. Maqsad inson ongida ehtiyoj va motiv bilan faoliyat ob'ektiv holatlarining nisbatlashuvi jarayonida yuzaga keladi. O‘z navbatida, holatlar maqsadga erishish yo‘llarini belgilaydi. Bular faoliyat shartlari bilan belgilanadigan amallar hisoblanadi. Shunday qilib, umuman faoliyat motiv bilan, harakat – maqsadlar bilan, amallar – shartlar bilan belgilanadi. Faoliyatning atributlari. Inson faoliyati o‘ta rang-barangdir. Yuqorida qayd etib o‘tilganidek, faoliyat turlarini tasniflash uchun asos bo‘lib uning inson tomonidan o‘zgartiriladigan ob'ekt: tabiat, jamiyat, insonning o‘ziga qaratilganligi xizmat qiladi. Faoliyat atributlari (xossalari) faoliyatni motivlashtirish va amalga oshirish mexanizmlarini tavsiflaydi. Faoliyat atributlari orasida avvalo sub'ektlilik va moddiylik qayd etiladi. Sub'ektlilik va moddiylik. Faoliyatning sub'ektliligi shu bilan izohlanadiki, u shaxsning o‘tmishdagi tajribasi, uning ehtiyojlari va mo‘ljallari, motivlari va maqsadlari, emotsiyalari va irodasini tavsiflovchi xususiyatlari, bilish qobiliyatlari va hokazolar bilan belgilanadi. Faoliyatning moddiyligi insondan tashqarida joylashgan va uning qo‘li bilan o‘zgartiriladigan tabiat va jamiyat kuchlariga qaratilganini anglatadi. Ammo insonning o‘zi, uning o‘z-o‘zini kamol toptirishi, o‘z-o‘zini tarbiyalashi va shaxs o‘z oldiga qo‘yadigan maqsadlarga erishishga qaratilgan tegishli harakatlar ham o‘zgartirish faoliyatining predmeti bo‘lishi mumkin. Moddiylashtirish va moddiylikdan chiqarish . Moddiylik faoliyat jarayoni va natijasining materialga bog‘liqligini belgilaydi. Faoliyat natijasi inson oqilona o‘zgartirgan materialda o‘z aksini topadi, moddiylashadi (predmetga aylanadi). Faoliyat natijasi inson kuchlari va qobiliyatlarining o‘ziga xos in'ikosi hisoblanadi. Nemis klassik falsafasining taniqli namoyandasi I.G.Fixte fikricha, “Amaliyot o‘zgartirilgan tabiat predmetlarini insonning ko‘zgudagi aksiga o‘xshaydi” 3 Moddiylashuv nima ekanligi haqida amalda tasavvur hosil qilish uchun chevar, g‘isht teruvchi, ma'ruzachi va shu kabilarning ishini kuzatadigan bo‘lsak, inson qanday ishlashi, uning faoliyati natijasida nima vujudga kelganiga qarab insonning o‘zi haqida xulosa chiqarish, uning aql-zakovat darajasi, irodasi, kasbiy mahorati, estetik didi, mehnatga munosabati, axloqiy mo‘ljallari va hokazolarni aniqlash mumkinligini ko‘ramiz. Shu ma'noda faoliyat doim individ va umuman insoniyatning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi demakdir. Individning ijtimoiyligi aynan faoliyatda namoyon bo‘ladi. Faoliyat orqali u ijtimoiy jarayon ishtirokchisiga aylanadi. Inson faoliyati mehnat qurollari yordamida amalga oshiriladi. Uning hayvonlar faolligidan asosiy farqlaridan biri qurollilik hisoblanadi. «quruq qo‘l ham, o‘z ixtiyoriga tashlab qo‘yilgan aql ham katta kuchga ega emas, - degan edi F.Bekon. – Ish qo‘lga ham, aqlga ham kerak bo‘lgan qurollar va vositalar yordamida bajariladi» 4 . Mehnat qurollari inson va u o‘zgartiruvchi narsalar dunyosi o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in hisoblanadi. Mehnat qurollarida insonning tajribasi mujassamlashadi. Odamlar yaratgan mehnat qurollari va iste'mol predmetlarida ularning ma'naviy kuchlari (aql-zakovati va ko‘nikmalari, bilim va qobiliyatlari, maqsad va mayllari va sh.k.) o‘zining moddiy ifodasini topadi. Bundan tashqari mehnat qurollari faoliyat texnologiyasi haqida axborot beradi va shu tariqa insonni boshqa odamlar bilan bog‘laydi. Boshqa odamlar yaratgan narsalardan foydalanish uchun inson ularning mohiyatini, vazifasini aniqlashi, boshqacha aytganda, ularning ma'naviy mazmunini anglab yetishi lozim. Bu jarayon falsafada moddiylikdan chiqarish, ya'ni inson mehnati bilan yaratilgan mahsulotning ma'naviy mazmunini fikrlash yo‘li bilan uning moddiy qobig‘idan ajratish deb ataladi. Pirovardida inson faoliyati uning ma'naviy va jismoniy kuchlari va qobiliyatlarining moddiylashuvi va mehnat mahsullarida mujassamlashgan ularning yaratuvchilari ma'naviy dunyosining birligidan tashkil topadi. Onglilik va maqsadga muvofiqlik . Inson faoliyati oqilona, ongli va maqsadga muvofiq bo‘ladi. «Oqilonalik – inson faoliyatining barcha turlariga amalda xos bo‘lgan jihat» 5 , deb qayd etadi E.Kassirer. Oqilonalik insonning o‘z faoliyati maqsadlarini aqlga muvofiq tarzda belgilash va ularni erkin va ongli boshqarish qobiliyatini anglatadi. I.G.Fixte inson tabiat kabi zaruriyat taqozosiga ko‘ra emas, balki ongli niyat bilan ish ko‘rishini ta'kidlaydi. Ayni shu sababli tabiat va jamiyatni o‘zgartirish insoniyatning ma'naviy burchidir 6 . 3 Qarang: Fixte I.G. Naznacheniye cheloveka. – SPb.:2006. – S.81. 4 Bekon F. Noviy Organon. Aforizmi ob istolkovanii prirodi i sarstva cheloveka: Soch.: v 2 t. – M., 1978. T. 2. –S. 12 5 Kassirer E. Opit o cheloveke: vvedeniye v filosofiyu chelovecheskoy kulturi // Problema cheloveka v zapadnoy filosofii. – M., 1988. – S.28. 6 Qarang: Fixte I.G. Izbr. soch. T. 1. – M., 1916. – S.402. Onglilik va maqsadga muvofiqlik – inson faoliyatini hayvonlar faolligidan farqlash imkonini beruvchi muhim xossalardir. Ammo ular «sof ko‘rinish»da mavjud bo‘lmaydi. Shu sababli onglilik va maqsadga muvofiqlikka zid bo‘lgan xossalarni inson faoliyatining talqini doirasidan chiqarish o‘rinli bo‘lmaydi. Xususan, insonning barcha faoliyati ham ongli bo‘ladimi, degan savol ustida mulohaza yuritib ko‘raylik. Amalda faoliyat ayrim ko‘nikmalar shakllanishini nazarda tutadi (kasbiy mahorat esa aksariyat ko‘nikmalarni avtomatizm darajasiga ko‘taradi); faoliyatda anglanmaydigan mayllar, mo‘ljallar, tajriba, o‘tmishda (aksariyat hollarda – bolalikda) olingan taassurotlar o‘z ta'sirini ko‘rsatadi. Faoliyat «onglilik – ongsizlik» qarama-qarshiligining birligidir, deb aytish uchun asoslar mavjud. Ziddiyatli vaziyatlar – mutlaqo ongsiz va ongga butunlay bo‘ysungan faoliyatni hayotda juda kam uchraydigan muayyan abstraksiya sifatidagina tasavvur qilish mumkin. Shuningdek, ongga to‘la bo‘ysunadigan harakat ko‘pincha samarasiz bo‘ladi. Onglilik faoliyatning maqsadga muvofiqligini belgilaydi, chunki maqsadni qo‘yish o‘z ehtiyojlarini hamda mavjud vaziyatni bu ehtiyojlarni qondirish sharti sifatida anglashni nazarda tutadi. Maqsadga muvofiq faoliyat oldindan mo‘ljallangan muayyan natijaga qarab mo‘ljal oladi. Entoni Giddens o‘zining «Jamiyat tuzilishi» asarida inson faoliyati mo‘ljallanmagan natijasining ahamiyatiga e'tiborni qaratadi. Ammo faoliyat maqsadsiz bo‘lishi, ya'ni jarayonning o‘ziga bo‘lgan ehtiyojni qondirishga qaratilishi ham mumkin. Albatta, ongsiz faoliyat mantiqsizdir, chunki hyech qanday maqsadni ko‘zlamaydi, lekin uning natijasi maqsadga muvofiq bo‘lishi mumkin. Masalan, suzishni bilmagan, lekin suvda oyoq-qo‘llari bilan tinimsiz harakat qilayotgan odam cho‘kmaydi. Ammo har qanday maqsadsiz faoliyat ham ongsiz bo‘lavermaydi (masalan, o‘yin). Faoliyatning unumliligi . Inson faoliyati unumli, aksariyat hollarda amaliydir, lekin unumsiz ham, noamaliy ham bo‘lishi mumkin. Masalan, rasm-rusumlarni bajarish unumsiz hisoblanadi (ammo ba'zan muayyan vazifalarni hal qilishga qaratilgan rasm-rusumlar amaliy xususiyat kasb etishi ham mumkin). Moddiy va ma'naviy faoliyat . Moddiy faoliyatni soddalashtirib predmetlar bilan ish ko‘rish sifatida, ma'naviy faoliyatni esa – predmetlarning obrazlari bilan ish ko‘rish sifatida tasavvur qilish mumkin. Mavxum mulohaza yuritish orqali moddiy va ma'naviy faoliyatni «sof ko‘rinish»da, muayyan qarama-qarshilik sifatida tasavvur qilish mumkin. Ammo ma'naviyatdan xoli bo‘lgan moddiy faoliyat behudadir. Ma'naviy faoliyat «sof ko‘rinishda» mavjudmi? Ob'ektiv idealizm tizimida muayyan mutlaq va o‘z-o‘zidan rivojlanuvchi g‘oya uning moddiy manbasidan tashqarida mavjud bo‘lishi tan olinadi. Ammo insonning real hayotidagi ma'naviy faoliyati moddiy faoliyatdan tashqarida mavjud bo‘lmaydi, amalda moddiy va ma'naviy faoliyat unsurlari turli darajada aks etgan faoliyat rang-barang shakllarining kontinuumi (lot. continuum – uzluksiz to‘plam)gina mavjuddir. Moddiy va ma'naviy faoliyatning birligi faoliyat jarayoni ham, uning natijasi ham moddiy- ashyoviy substrat va ma'naviy mazmunning muayyan sintezidan iborat ekanligini anglatadiki, bu uning natijalarini ob'ektiv tarzda, inson xohish-irodasidan qat'iy nazar, ramzlar, ya'ni insonning ma'naviy dunyosi haqidagi axborot manbalari tizimiga aylantiradi. O‘z xususiyatiga ko‘ra faoliyat muayyan ideal yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi, chunki u moddiy ko‘rinishda predmetni yaratadi, ramziy ko‘rinishda esa ma'naviy mazmunni – shaxsning bilimlari, qobiliyatlari, axloqiy mo‘ljallarini, uning mahorati va o‘z kasbiga munosabatini, shuningdek o‘z-o‘ziga va boshqa odamlarga bo‘lgan munosabatini vujudga keltiradi. Shu sababli tabiiy ob'ekt insonning o‘zgartiruvchi faoliyati natijasida o‘zlashtirgan xossalar ramziy tarzda amal qiladi. Shu ma'noda, inson nafaqat moddiy, balki ramziy olamda ham yashaydi. Muloqot faoliyat sifatida . Mehnat qurollaridan foydalanish usullari, ularning vazifasi haqida axborot berish vositasi sanalgan o‘ziga xos «til»ga qarab mo‘ljal olish inson faoliyatining zaruriy sharti hisoblanadi. Insonni bu mehnat qurollari bilan ishlashga tayyorlash, chunonchi: tegishli ko‘nikmalarni shakllantirish va eng muhimi – faoliyat tajribasi va usullarini o‘rgatish ham zarur. Bu ish yo namoyish etish, o‘rnak ko‘rsatish yoki faoliyatda ishtirokchilik orqali bevosita, yo til yordamida amalga oshiriladi. Shu sababli muloqot insoniy munosabatlar, umuman jamiyat hayotining muhim tomoni hisoblanadi. Bu odamlar o‘z hayotida yo‘l-yo‘lakay shug‘ullanadigan alohida faoliyat turi, inson hayotining ovloq burchagi emas, balki uning ijtimoiy munosabatlarga kirishish jarayoni yuz beradigan markazidir. Inson faoliyatining sanab o‘tilgan xossalari uning madaniyat bilan belgilanishini ko‘rsatadi. E.Kassirer bu xususda shunday deydi: «Inson madaniyatini, hyech shubhasiz, har xil maqsadlarni ko‘zlab, turli yo‘llardan rivojlanadigan faoliyatning har xil turlari tashkil etadi. Falsafiy sintez yordamida biz inson faoliyati oqibatlarining birligini emas, balki harakatlar birligini, faoliyat mahsullari birligini emas, balki ijodiy jarayon birligini aniq-ravshan ko‘rishimiz mumkin» 7 . Inson faoliyati madaniyat mexanizmlari tomonidan dasturlashtiriladigan va amalga oshiriladigan tabiatan ijtimoiy faollik sifatida tavsiflanishi bejiz emas. Faoliyatning nobiologik tarzda yaratilgan mexanizmlari serqirra va murakkab tizimini o‘z ichiga olgan madaniyat unga o‘ziga xos insoniy tus beradi. Insonning shakllanishi va kamol topishida faoliyatning roli katta. Talaba inson faoliyatini o‘rganishga murojaat etar ekan, mazkur muammoning shaxsiy hayotdagi ahamiyatini tasavvur qilishi lozim: zero insonning aqlli mavjudot sifatida va individning shaxs sifatida shakllanishi, inson o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi faqat faoliyat doirasida yuz berishi mumkin. Inson faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlarini bilish o‘z mehnati va bo‘sh vaqtini tashkil etishni ham, o‘z bolalarini tarbiyalash jarayonini ham, boshqa odamlar bilan o‘zaro muloqotni ham, rasm-rusumlarni ado etishni ham, madaniyatga munosabatni ham sezilarli darajada optimallashtirish imkonini beradi. Interiorizatsiya tushunchasi . Ong va faoliyatning aloqasi g‘oyasining eng mukammal tavsifiga nemis klassik idealizmi namoyandalarining asarlarida duch kelish mumkin. Nafaqat, Fixte, balki Shelling va Gegel ham ma'naviy hodisalar sababini amaliyotda, odamlar faoliyatida izlagan. Xususan, Shelling amaliyotga, inson faoliyatiga odamzotning o‘zini o‘zi tabiatda gavdalantirishi, ya'ni ob'ektivlashtirishi sifatida yondashgan. U inson faoliyati natijasida ikki dunyo: tabiat dunyosi va inson dunyosi, ya'ni o‘zgartirilgan insoniylashtirilgan tabiat dunyosi mavjud ekanligini qayd etadi. Dunyoga nisbatan harakatda Shelling umuman ong negizini ko‘radi. Insonning insonga ta'sirini u ongning ikkinchi manbai deb hisoblaydi: aqlli mavjudotlarning tinimsiz o‘zaro ta'siri ongning zaruriy omili hisoblanadi. XX asrda psixologlar aynan faoliyat shaxsning ijtimoiy tajribasini o‘zlashtirish, uning qobiliyatlari, irodasi va ongini shakllantirish mexanizmi hisoblanishini tajriba o‘tkazish yo‘li bilan va ko‘p sonli etnografik va tarixiy materialga asoslangan holda ko‘rsatib berdilar. Individual va umuminsoniy rivojlanish jarayonida faoliyatning mustaqil sohasi sanalgan faollik ko‘rinishlari murakkabroq madaniy tuzilmalarga qo‘shilib, asta-sekin ong shakllariga aylangan. Sirtda birlamchi xususiyatga ega bo‘lgan faoliyat sof ichki (interiorizatsiyalashgan) xususiyat kasb etishi mumkin. Interiorizatsiya tushunchasi faoliyatning tabiatan sirtqi jarayonlarini ichda, avvalo ongda yuz beradigan jarayonlarga o‘tishini ifodalash uchun xizmat qiladi. E.From bu tushunchaga shunday deb tavsif beradi: «Inson yomonlik qilar ekan, uning o‘zi ham yanada tubanlashadi» 8 . Ajdodlarimiz ruhiyatining shakllanishida muhim rol o‘ynagan qadimgi madaniy institutlar (rasm-rusumlar, cherkov, 7 1 1 Kassirer E. Opit o cheloveke. Vvedeniye v filosofiyu chelovecheskoy kulturi. Ch. II. Chelovek i kultura. – London, 1945. – S.155. 8 1 1 Fromm E. Duxovnaya sushnost cheloveka. Sposobnost k dobru i zlu // Chelovek i yego sennosti. – M., 1988. – S. 56. o‘yin) hozirgi inson ruhiyatida o‘z-o‘zidan amal qilishini nazarda tutadigan tarixiy interiorizatsiya g‘oyasi sirtdagi harakatning shaxs ichki mulkiga aylanish mexanizmini tushuntiradigan interiorizatsiya tushunchasini to‘ldiradi. Interiorizatsiya mexanizmi . Yuqorida qayd etilganidek, faoliyat insonning dunyoga va o‘z- o‘ziga bo‘lgan munosabatining universal, umumiy usulidir. Ammo inson qay tarzda ish ko‘rmasin, o‘z faoliyatida qaysi vazifalarni hal qilmasin, uning barcha elementlari: faoliyat predmeti, vositalari va jarayoni doim ramziy tabiatga ega bo‘ladi. Til, ya'ni so‘z eng universal ramz hisoblanadi. XIX asr oxirida tilga ijodning birinchi mahsuli deb tavsif berilgan. Verbal (og‘zaki) til va noverbal til (imo-ishoralar, kiyim- kechak va zeb-gardonlar, san'at va etiket tili) mavjud. Tilning bu ikkala turini ham biz bolalikdan o‘zlashtiramiz va inson o‘zgartirgan tabiat dunyosida, ijtimoiy munosabatlar dunyosida, madaniyat dunyosida til yordamida mo‘ljal olamiz. Tilda uch element: ovoz, ma'no va obraz farqlanadi. Ma'noning moddiy ifodalovchilari sanalgan ovoz yoki grafik tasvir so‘zga xosdir. O‘zga ramzlar butunlay boshqacha moddiy ifodalovchilarga ega bo‘lishi mumkin (mehnat amali, imo-ishora, rasm-rusum, rassom asarining elementlari va sh.k.). Shunga qaramay, har qanday ramzlarning qolgan barcha elementlari umumiydir: moddiy ifodalovchi, ma'no va obraz shular jumlasidandir. Faoliyatning hissiy idrok etiladigan har qanday elementi moddiy ifodalovchi bo‘lishi mumkin. Masalan, so‘zda bu ovoz yoki grafik tasvir, lekin bunday ifodalovchi vazifasini imo-ishora, mehnat amali yoki boshqa har qanday shunga o‘xshash signal ham bajarishi mumkin. Ma'noda insoniyatning o‘tmishdagi tajribasi mujassamlashadi. Har qanday ramz ma'nosi insoniyat uchun umumiy xususiyat kasb etadi, ayrim turdagi narsalar, aloqalar, munosabatlar yoki harakatlarning shartli, konvensional mustahkamlangan ifodasi hisoblanadi. Inson faoliyat jarayonida madaniy ramzlarning ma'nolarini anglab yetar ekan, o‘zini qurshagan dunyoni boshqacha idrok eta boshlaydi, chunki unda har qanday hodisani uning so‘zdagi ifodasi bilan bog‘lashga ehtiyoj va qobiliyat yuzaga keladi. Ma'nolar inson ongida dunyoni aks ettiradi. Obraz – narsa yoki hodisaning o‘ziga xos ma'nosi bo‘lib, u har qanday ramzning haqiqiy ma'nosidan ancha farq qilishi mumkin. Masalan, «tuz» so‘zi hamma uchun ayni bir ma'noni anglatadi – u barcha odamlar ovqatga qo‘shib iste'mol qiladigan moddani ifodalaydi. Ammo kimyogar, yozuvchi yoki oshpaz uchun «tuz» so‘zi butunlay boshqacha ma'no kasb etishi mumkin. Oshpaz tuzda ovqatga xushxo‘r bo‘lishi uchun solinadigan qo‘shilmani ko‘radi, kimyogar tuz deganda ionli tuzilish xos bo‘lgan kimyoviy birikmalar turkumini tushunadi va h.k. Xullas, har qanday so‘z ko‘plab ma'nolarga ega bo‘ladi. Obraz – haqiqiy ma'no va ayrim ma'noning shaxs manfaatlari va ehtiyojlari, uning tuyg‘ulari va mayllari mujassamlashgan o‘ziga xos sintezidir. Inson faoliyati o‘z tabiatiga ko‘ra madaniydir, til ramzlari esa madaniyatning muhim boyligi hisoblanadi. Inson faoliyat jarayonida tashqi madaniy ramzni o‘zlashtirar ekan, nafaqat rang-barang mehnat qurollaridan foydalanishni, balki ularning boshqalar va o‘zi uchun ahamiyatini anglashni ham o‘rganadi. Madaniyat ramzlari psixologik vositalar hisoblanadi: inson mehnat qurollaridan ularning asl mazmuniga muvofiq foydalanish orqali tabiat dunyosini o‘zgartirishi mumkin. Ammo mehnat qurollari inson uchun muayyan ahamiyat kasb etadigan ramzlar ham sanalgani bois, odamzot ularning yordamida o‘z ruhiy funksiyalari – zehni, irodasi, tafakkurini ham boshqaradi. Ayni shu sababli insonning tabiiy iste'dodi aynan faoliyatda namoyon bo‘ladi, uning qobiliyatlari shakllanadi va ehtiyojlari qondiriladi. Interiorizatsiya nazariyasining tanqidi . Shaxsning shakllanish jarayonida faoliyat qay darajada muhim rol o‘ynamasin, uni mutlaqlashtirish yaramaydi. Psixolog S.L.Rubinshteyn insonning kamol topishida faoliyat rolining mutlaqlashtirilishiga qarshi e'tiroz bildirar ekan, shunday deb qayd etgan edi: «Inson qobiliyatlarining rivojlanish jarayoni u yaratadigan narsalarning rivojlanish jarayoni emas, balki insonning kamol topish jarayonidir, chunki qobiliyatlar insonda narsalardan yaralmaydi» 9 . Inson tashqi ta'sirlarni tanlash va ularni o‘zining betakror, hyech kimnikiga o‘xshamaydigan individualligining ichki mantiqiga muvofiq qabul qilishda erkindir. Interiorizatsiya nazariyasi ijod omiliga putur yetkazadi, inson hayot faoliyatida qadriyatlarning rolini (ayniqsa san'at, din va axloq sohasida) inkor etadi, insonning ichki dunyosini soddalashtiradi. Shu sababli bola tarbiyasi bilan shug‘ullanganda uning individualligini hisobga olish, bunda uning ichki ruhlantiruvchi motivlariga tayanish, uni faoliyatga majburlamaslik, balki jalb qilish, uning imkoniyatlari va qobiliyatlarini aniqlash va ularga tayanish lozim. Interiorizatsiya nazariyasining tanqidi shaxsning shakllanishiga faoliyatning ta'sirini rad etmaydi, balki uning imkoniyatlari chegarasini ko‘rsatadi. Zero, shaxsning shakllanishida faoliyatning rolini tushunish uchun insonning muayyan faoliyat turlariga bo‘lgan munosabatini belgilaydigan ichki xususiyatlarini hisobga olish muhimdir. Ichki xususiyatlar deganda avvalo shaxsning qobiliyatlari va irodasi zamirida yotuvchi tabiiy iste'dod nishonalari, oliy nerv faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari (mijoz), umumiy ta'sirchanlik (ya'ni sezish va idrok etish individual qobiliyati), miya yarim pallasi asimmetriyasi va hokazolar nazarda tutiladi. Shaxsning ichki xususiyatlari nafaqat irsiy (genetik) va tug‘ma (embrional rivojlanish jarayoni bilan belgilangan) xossalar, balki shaxs hayoti, tarbiyasi, bilimi, hayot tajribasining o‘ziga xos holatlari ta'sirida shakllangan individual belgilar tushunchasini ham qamrab oladi. Mehnat va o‘yin faoliyat turi sifatida. Odatda mehnat insonning mehnat qurollari yordamida tashqi dunyoga ta'sir ko‘rsatish va oldindan mo‘ljallangan natijaga erishishdan iborat maqsadga muvofiq faoliyati sifatida tavsiflanadi. Mehnat tushunchasiga nisbatan bunday yondashilgan taqdirda, olim, aktyor, pedagog, haykaltarosh, faylasuf faoliyati mehnat hisoblanmaydi. Bugungi kunda unumsiz deb nomlash mumkin bo‘lgan mehnat turlari mavjud emasligi aniq-ravshandir. Zero mehnat yaxlit jarayon bo‘lib, insondan moddiy va ma'naviy kuch-g‘ayrat sarflashni taqozo etadi. Inson va jamiyatning rivojlanishi jarayonida yuz bergan mehnat taqsimoti mazkur yaxlit jarayon parchalanishiga, jismoniy va aqliy mehnatning ajralishiga olib keldi. Ammo mazkur ajralish jismoniy mehnat insonning faqat jismoniy kuch sarflashi, uning muskullari harakati bilan bog‘liq ekanligini anglatmaydi. Jismoniy mehnat inson ma'naviy, ruhiy va asabiy kuch sarflashini ham nazarda tutadi. Ammo jismoniy va asabiy kuch-g‘ayrat ulushi jismoniy mehnatda ko‘proq bo‘ladi. Aqliy mehnat esa, hyech shubhasiz, insonning ma'naviy kuchlari, uning intellektual imkoniyatlaridan ko‘proq foydalanishni nazarda tutadi. Ammo jismoniy mehnat ham, aqliy mehnat ham o‘xshash jihatlarga ega. Birinchidan, jismoniy mehnat ham, aqliy mehnat ham muayyan qurollardan foydalanishni nazarda tutadi. Ikkinchidan, mehnat oldindan mo‘ljallangan natijaga erishishni nazarda tutadi. Uchinchidan, mehnat tabiat va jamiyat kuchlaridan foydalanmasdan yashay olmaydigan insonning muayyan ehtiyojlari bilan belgilanadi (chunki inson bioijtimoiy mavjudotdir). To‘rtinchidan, jismoniy va aqliy mehnatning eng sodda omillari – mehnat predmetlari, mehnat qurollari va inson mehnatining o‘zi umumiydir. Ammo mehnatning asosiy o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, u tashqi dunyoning insonga qarshi turuvchi kuchlarini moddiy va ma'naviy jihatdan o‘zlashtirishni nazarda tutadi. Mehnatga muayyan abstraksiya, ya'ni faoliyat xossasi sifatida yondashadigan bo‘lsak, uning amaliylik, ayrim foydali natijaga erishishga qaratilganlik kabi xususiyatlarini aniqlashimiz mumkin. Bu inson va tashqi dunyo o‘rtasida yuz beradigan va insondan tashqaridagi unga qarshilik ko‘rsatuvchi kuchlarni jilovlashga qaratilgan jarayondir. Shu sababli mehnat muqarrar tarzda insonning jismoniy va ma'naviy kuch-g‘ayrat sarflanishi bilan bog‘liqdir. U o‘ziga zarur bo‘lgan natijaga erishish yo‘lida bor 9 1 1 Rubinshteyn S.L. Problemi obshey psixologii. – M., 1973. – S.227. kuch-g‘ayratini sarflaydi. Mehnat insondan sidqidildan ishlash, zahmat chekishni talab qiladi, tegishli ko‘nikmalarni shakllantirish va irodani toblashni nazarda tutadi. O‘z ma'naviy kuchlarini inson mehnat jarayonini o‘zlashtirish, tashqi kuchlar qarshiligini yengishga sarflaydi. Shu sababli mehnat faoliyati insonga tashqi dunyoni ham, o‘z-o‘zini ham anglash imkonini beruvchi real tajriba sifatida amal qiladi. Mehnatda begonalashuv. Mehnat muayyan mahsulotda o‘zining tadrijiy ifodasini topadi. Mehnat mahsuli ikki tomonlama xususiyat kasb etadi: u inson mehnat jarayonida o‘zlashtirgan tashqi dunyo predmetlari va munosabatlarini, hamda insonning mahsulotda o‘z moddiy ifodasini topgan jismoniy va ma'naviy kuchlarini qamrab oladi. Mehnat mahsulining mazkur xususiyati inson borlig‘ining o‘ziga xos holati sanalgan begonalashuv sabablarini tushuntiradi. Begonalashuv shunday bir holatki, unda inson o‘z faoliyati, uning natijalari va o‘z-o‘ziga begona bo‘lib qoladi . Mehnat muqarrar tarzda begonalashuv bilan bog‘liq, chunki insonning ijtimoiy borlig‘i shunday sharoitlar va vaziyatlarni yuzaga keltiradiki, inson o‘z mehnati mahsullarini boshqa odamlarga topshirishi va shu tariqa o‘z faoliyati, uning natijalari va o‘z-o‘ziga begona bo‘lib qolishi lozim (yoki bunga majbur) bo‘ladi. (Ma'lumki, inson faoliyatda o‘zining muhim kuchlarini moddiylashtiradi.) Begonalashuv mehnat taqsimoti va faoliyat almashinuvi, shuningdek ijtimoiy ne'matlarni taqsimlash zaruriyati bilan belgilanadi. Garchi begonalashuv tarixan muayyan shakllarga ega bo‘lsa-da, uning mohiyati bir – ayrim odamlarning boshqa odamlar kuchi, vositalari va faoliyat natijalarini o‘zlashtirishdir. Shu sababli mehnatning shaxs hayotidagi roliga munosabat ham shak-shubhasiz ijobiy bo‘lishi mumkin emas. Mehnat xususiyatiga baho berishda mehnatga rag‘bat ayniqsa muhim o‘rin tutadi. Inson mehnati zamirida zaruriyat taqozosi, majburlov yoki ichki da'vat, ayni shu mehnat turi bilan shug‘ullanishga bo‘lgan ehtiyoj yotishi mumkin. Inson mehnatni lazzat sifatida ham, la'nat sifatida ham idrok etishi bejiz emas. Qo‘li-qo‘liga tegmay mehnat qilish, tirikchilikni deb o‘ziga ma'qul bo‘lmagan kasb-kor bilan shug‘ullanish, ijtimoiy tengsizlik va kasb kasalliklari ta'sirida insonning deformatsiyalanishi va shaxssizlanishiga sabab bo‘ladi, uning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi va o‘zini o‘zi kamol toptirishiga monelik qiladi. Shunga qaramay, mehnat inson hayotining boqiy va tabiiy omilidir, chunki u faoliyatning odamzot o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun narsalar yaratadigan birdan-bir shakli hisoblanadi. Shu sababli insonning butun faoliyati ko‘pincha maqsadga muvofiqlik, moddiylik, unumdorlik, samaradorlik, amaliylik, tabiat va jamiyat kuchlarini o‘zlashtirishga qaratilganlik bilan tavsiflanadigan mehnatga tenglashtirilishi bejiz emas. Ammo inson faoliyatini faqat mehnat bilan bog‘lash ham to‘g‘ri bo‘lmaydi. Mehnat – muayyan natijaga erishishga qaratilgan faoliyat, ammo u majburlovdan xoli bo‘lishi va insonga natijadan qat'iy nazar, mehnat jarayonining o‘zi bilan quvonch baxsh etishi ham mumkin. Bunday mehnatda begonalashuvga chek qo‘yiladi. Ammo faoliyat ham faqatgina mehnat bo‘lib qolmaydi va ayni vaqtda o‘yin sifatida ham amal qiladi. Favqulodda hollardagina mehnat va o‘yin faoliyatning alohida va mustaqil shakllari hisoblanadi, amalda ular faoliyatning ikki o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldiruvchi, faoliyat mahsullarida va insonning o‘zida aks etuvchi tomonlarini tashkil etadi. Ammo mehnat va o‘yin dialektikasini tushunish uchun avval o‘yin nima ekanligini aniqlab olish lozim. O‘yin. O‘yin – shunday bir faoliyat shakliki, unda inson o‘zining odatdagi funksiyalari yoki predmetlar va mehnat qurollaridan amaliy foydalanish chegarasidan chetga chiqadi. O‘yin odatda «jiddiy» faoliyat va amaliy maqsadlarga qarshi qo‘yiladi. U moddiy foyda yoki zaruriyat omilidan qat'iy nazar, muayyan joy, vaqt va ma'no doirasida yuz beradigan jarayon sifatida tavsiflanadi. Odatda o‘yinning ijobiy emotsional ahamiyati qayd etiladi. U insonning barcha – jismoniy va ruhiy kuchlari yuksalishi, ko‘tarinkilik kayfiyati hukm surishi bilan tavsiflanadi, chunki u o‘yin xususiyatiga ega bo‘lmagan harakatlar natijasida yuzaga kelgan zo‘riqish holatini bartaraf etib, insonga haqiqiy quvonch baxsh etadi. Imitatsiya o‘yin mohiyatini aks ettiruvchi asosiy tushuncha bo‘lib, u borliqning nisbatan haqqoniy modelini yaratishni nazarda tutadi. Imitatsiya o‘yinda ishtirokchilar muayyan rol o‘ynashini nazarda tutadi. O‘yin ba'zi bir qoidalar bilan tartibga solinadi va ayni vaqtda erkin improvizatsiyaga va yechimlarning individualligiga yo‘l qo‘yadi. Garchi o‘yin faoliyati qoidalar bilan tartibga solinsa-da, o‘yinning eng muhim xususiyati ishtirokchilar xulq-atvorining erkinligida namoyon bo‘ladi: o‘yin faoliyatining o‘zi ham, ishtirokchilarning o‘yin qoidalarini bajarishga roziligi ham ixtiyoriydir. O‘yin dinamikasi uning ishtirokchilari o‘zaro almashuvi, o‘yin vaziyatlarining mantiqiy tahlili va ularga emotsional munosabat, psixologik himoyalanish va «raqib»ga faol hujum qilish bilan bog‘liq bo‘lib, bu o‘yin faoliyati rivojlanishi va uning natijasi noaniqligini belgilaydi. Ayni vaqtda o‘yin harakati qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi va uning natijasini taxmin qilish mumkin. Zikr etilgan qarama-qarshi tomonlardan birining yo‘qligi o‘yin buzilishiga sabab bo‘ladi. O‘yin jarayonida shaxsning o‘z roliga bo‘lgan munosabati o‘zgaradi. Shu sababli o‘yin amaldagi tajriba o‘rnini to‘ldirish, ijtimoiy munosabatlarni o‘zlashtirish shakli hisoblanadi. O‘yin ishtirokchilarida qarama-qarshi mo‘ljallar mavjudligi: birinchidan, o‘yinda modellashtirilayotgan hayot vaziyatlari realligining tan olinishi, ikkinchidan, o‘yinning o‘zi reallik deb e'tirof etilishi uning muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi. O‘yinning bu ikki jihatliligi shunda namoyon bo‘ladiki, o‘yinchi o‘z zimmasiga olgan rol bilan qisman tenglashtiriladi, qaysi shaxs rolini o‘ynayotgan bo‘lsa, o‘zini shu shaxs sifatida anglaydi va ayni vaqtda o‘zi undan nima bilan farq qilishini tushunib yetadi. O‘yin uyg‘otadigan murakkab tuyg‘ular shu bilan izohlanadiki, o‘yinchi o‘z yutuqlari va kamchiliklarini teran his etadi va ayni vaqtda o‘z roliga chetdan nazar tashlab, boshdan kechirilayotgan tuyg‘ularning nojiddiyligini ko‘radi. O‘yin obrazi. O‘yin jarayonida o‘yinchilar bevosita idrok etuvchi va boshdan kechiruvchi o‘yin obrazi yaratiladi. U jonlilik, ramziy tabiatga egalik va emotsional «yuqumlilik» bilan tavsiflanadi. O‘yin obrazining jonliligi borliqning modellashtirilishi va unda o‘yinchilar muayyan rol o‘ynashi bilan izohlanadi. Ramziylik o‘yin harakatlarining ramziy tabiatida, qoidalarning shartliligida, shuningdek ma'nolar bir predmetdan boshqa predmetga o‘tkazilishida namoyon bo‘ladi. Masalan, bola qo‘liga tayoqchani olib, u bilan xuddi qoshiq kabi manipulyasiya qiladi. O‘yin obrazining emotsional «yuqumliligi» uning qanday rivojlanishini oldindan aytib bo‘lmasligi, shuningdek o‘yinchi o‘zini o‘zi o‘ynayotgan rolga bog‘lashi bilan belgilanadi. Shaxsning ehtiyojlari, mayllari, maqsadlari va mo‘ljallarini aks ettiruvchi va ularni qondirishning xayoliy usuli bo‘lib xizmat qiluvchi o‘yin obrazining qadriyat sifatidagi tabiati ishtirokchilarga ancha kuchli ta'sir ko‘rsatadi. O‘yinning ma'nosi . Inson va uning ijodiy imkoniyatlari shakllanishi va kamol topishida muhim ahamiyat kasb etadigan o‘yin mutlaqo noamaliydir. U iste'mol mahsulotlari, moddiy ne'matlar yaratilishiga olib kelmaydi, moddiy naf ko‘rish bilan bog‘liq amaliy samaraga erishish yo‘lida amalga oshirilmaydi. O‘yin stimuli uning o‘zida mavjud. O‘yinning ma'nosi – inson o‘z hayot faolligini o‘ziga quvonch baxsh etadigan tarzda erkin namoyon etishidir. O‘yin faoliyatining asosiy xususiyati shunda. O‘yinning insonga ta'sirini kuzatar ekanmiz, biz uning o‘yinchi uchun ob'ektiv va shaxsiy ma'nosini farqlashimiz lozim. Sub'ektiv nuqtai nazardan o‘yin ishtirokchisi uchun uning ma'nosi o‘yindan olinadigan tajribaning ahamiyatida, o‘yin baxsh etadigan quvonch va lazzatda namoyon bo‘ladi. Ob'ektiv ma'noda o‘yin bolani ijtimoiy hayotga tayyorlash va kiritishning muhim shakllaridan biri hisoblanadi. O‘yin real dunyo haqida aniq tasavvur hosil qilish imkonini beradigan ta'lim vositasi sifatida qaraladi. U insonni borliq bilan to‘qnashuvga tayyorlaydi, kuchlarni sinovdan o‘tkazadi, mehnat ko‘nikmalarini shakllantiradi, dunyoqarashni kengaytiradi, ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishga yordam beradi, shaxsning axloqiy mo‘ljallariga ta'sir ko‘rsatadi, qondirilmagan mayllar o‘rnini to‘ldirish shakli hisoblanadi, inson hordiq chiqarishi uchun imkoniyat yaratadi, uning emotsional holatini uyg‘unlashtiradi va h.k. Ammo o‘yinning asosiy afzalligi shundaki, u insonni kundalik hayot andozalaridan uzoqlashtiradi, uning fantaziyasini faollashtiradi, mehnat va muloqotga, o‘z turmushini tashkillashtirish va farzand tarbiyasiga nisbatan ijodiy munosabatni rag‘batlantiradi. Eng muhimi, o‘yin insonning ijodiy salohiyatini shakllantiradi, uni san'atni idrok etishga tayyorlaydi, uning xulq-atvoriga yengillik va mohirlik baxsh etadi. O‘yinning jozibadorligini faqat ijod oliy shakllarining jozibadorligi bilan tenglashtirish mumkin. Ijod. Aksariyat odamlar ongida ijod tushunchasi faoliyatning hyech qanday rejalari va andozalariga bog‘lab bo‘lmaydigan sof shaxsiy jarayon bilan bog‘lanadi. Ko‘pincha u alohida odamlar, daholar anglash mumkin bo‘lmagan tarzda ega bo‘ladigan qandaydir ilohiy in'om sifatida qaraladi. Ijodda hamma narsa sirli va nomuayyan bo‘lib, u kundalik hayotga xuddi to‘fon yanglig‘ kirib keladi, eskicha qarashlar, qotib qolgan andozalarni ag‘dar-to‘ntar qiladi. Ijodning mohiyati nimada, degan azaliy falsafiy savolga psixologlar va pedagoglar, sotsiologlar va tarixchilar, faylasuflar va san'atshunoslar javob berishga harakat qilganlar, ammo ular ijod ustidagi sirli pardaning bir chekkasinigina ochishga muvaffaq bo‘lganlar. Shunga qaramay ijodni ijodiy mehnat mahsullari natijalariga muvofiq ancha aniq tushuntirish mumkin; unga faoliyatning alohida ko‘rinishi sifatida protsessual tavsif berish mumkin; ijodning tabiati haqidagi savolga javobni ijodkorlarning ruhiy dunyosi, qobiliyatlari, dunyoqarashi va axloqiy mo‘ljallaridan ham izlash lozim. Mutlaqo yangi ijtimoiy muhim natijaga erishish ijodning muhim xususiyati bo‘lib, u davomli tarixiy ahamiyat kasb etadi. Zero, ijod hamisha o‘sish, qo‘shilish, ilgari dunyoda mavjud bo‘lmagan yangilikni yaratishdir. Garchi insonning ijodiy faoliyati tabiat materialiga muhtoj bo‘lsa-da, u to‘laligicha tabiatda allaqachon mavjud bo‘lgan narsa bilan belgilanishi mumkin emas. Ijod mahsulida material bilan belgilanmagan yangilik mavjuddir. Ijodga xos bo‘lgan betakrorlik, nostandartlikni faqat asosiy materialning tor chegarasidan chetga chiquvchi ijodkorning o‘ziga xosligi miqyosi bilan tenglashtirish mumkin. Ijod mahsulining yangiligi tufayli uni oldindan rejalashtirish mumkin emas. Ibn Arabiy ijodni ulkan muvaffaqiyatsizlik sifatida tavsiflaydi, chunki hatto mukammal mahsullarda ham u ijodiy g‘oyaga kamdan-kam holda mos keladi. Bu ijodning o‘ta shaxsiy intim jihatidir. Ijodkor shaxs imkoniyatlarining boyligini, odatda, ijod natijasining torligi bilan taqqoslab bo‘lmaydi. Ijodiy va noijodiy faoliyat . Ijodiy deb hisoblash mumkin bo‘lgan faoliyat turlarini aniqlash imkonini beruvchi mezonlar haqidagi masala murakkab muammolardan biri hisoblanadi. Odatda ijod deganda san'at, fan, falsafa bilan shug‘ullanish tushuniladi. «San'at, din, falsafa yoki fanda insonning asl mohiyati namoyon bo‘ladi» 10 . Bundan ijod bilan alohida iste'dodli odamlargina shug‘ullanishga qodir degan xulosa kelib chiqadi. Lekin bu fikrga qo‘shilish mushkul. Psixologlar ham, turli falsafiy yo‘nalishlarning namoyandalari bo‘lgan faylasuflar ham ijodga nisbatan bunday yondashuvga qo‘shilmaganlar. N.A.Berdyaev qullik va inson erkinligi haqida mulohaza yuritar ekan, ijod elitar, aristokratik xususiyatga ega ekanligini qayd etgan va buni madaniy ijod barcha jabhalarda komillikka, oliy sifatga erishishga intilishi bilan tushuntirgan. Uning fikricha, bu holni bilishda ham, san'atda ham, inson tuyg‘ulari madaniyatida ham kuzatish mumkin. Haqiqat, go‘zallik, muhabbat miqdorga bog‘liq bo‘lmaydi, zero ular sifatlardir. O‘z navbatida, tanlanishning aristokratik tamoyili elitani, ma'naviy aristokratiyani vujudga keltiradi. Ammo Berdyaev madaniy elita o‘z qobig‘iga o‘ralib qolishi mumkin emasligini qayd etadi. Zero, har qanday guruhiy aristokratizm tanazzulga yuz tutishi muqarrardir. Madaniy qadriyatlar ijodi insoniyatning sifatsiz ommasiga darhol tatbiq etilishi mumkin bo‘lmaganidek, madaniyatning demokratiyalashuv jarayoni ham yuz bermasligi mumkin emas. Haqiqiy ma'naviy aristokratizm o‘zining 10 1 1 Feyyerbax L. Izbranniye filosofskiye proizvedeniya. T. 1. – M., 1955. – 232-b. imtiyozliligini anglash bilan emas, balki ommaga xizmat qilish burchini anglash bilan bog‘liqdir. Din mutafakkirlari ijodda demokratik asosga boshqacha baho berganlar. Ular ijodda insonning ilohiy-insoniy tabiati namoyon bo‘ladi, chunki odamlarni o‘ziga o‘xshatib yaratgan Yaratguvchi – Xudo ularga o‘z ijodiy dahosini ham hadya etgan, shu sababli ijod har qanday faoliyat turida mavjud bo‘lishi mumkin, deb hisoblaganlar. Darhaqiqat, ijod san'at, fan, falsafa va umuman ma'naviy faoliyat doirasi bilan chegaralanmaydi. U faoliyatning ishlab chiqarish, siyosat, boshqaruv yoki oila-ro‘zg‘or kabi shakllarida ham mavjud bo‘lishi mumkin. Ta'lim-tarbiya berish, muloqot qilish, bog‘ bunyod etish yoki xonaki o‘simliklar yetishtirish va shu kabilar ham ijod bo‘lishi mumkin. Ayni vaqtda, faoliyatning san'at yoki fan kabi bir qarashda o‘ta ijodiy turlarida eskilik sarqitlari va qotib qolgan andozalar mavjud bo‘lishiham mumkin. Ijodkor shaxs faoliyati . Ijodning ichki asoslari qatoriga odatda shaxsning qobiliyati va faoliyat motivlari kiritiladi. Bu asoslar yagonadir: ijodiy qobiliyatlar muvaffaqiyat negizi hisoblanadi, lekin ular motivatsiya orqali ro‘yobga chiqadi. Ijod qilish qobiliyati ko‘p sonli fazilatlar bilan tavsiflanadi. Ijodkor shaxs o‘z aql-zakovatining teranligi, mustaqil fikrlashi, tafakkurining o‘ziga xosligi, bashorat qilish qobiliyati, zehnining o‘tkirligi, tasavvuri va intuitsiyasining kuchliligi, mehnatda tirishqoq va intiluvchanligi, o‘ziga nisbatan tanqidiy munosabat va murosasizlik, yuksak axloqiy fazilatlar bilan ajralib turadi. Ijodiy qobiliyatlar insonga vaziyat travial, «muammosiz» bo‘lib tuyulgan joyda muammoni ko‘rish imkonini beradi, bundan yangi motivatsiya paydo bo‘ladi va u, dastlabki tarzda qo‘yilgan vazifadan qat'iy nazar, ichki da'vatkor motivga, faoliyatda ehtiyojga aylanadi. Ijodkor o‘zining ayni shu – kutilmagan va salmoqli natijaga erishish qobiliyati bilan ajralib turadi. Ijodkor shaxsning ayniqsa keng tarqalgan tavsifi «qobiliyatli», «iste'dodli», «daho» tushunchalarida beriladi. Mazkur belgilar zamirida qobiliyatning shunday tabiiy nishonalari yotadiki, ularning rivojlanish darajasi (bunga esa faqat qizg‘in faoliyat bilan erishiladi) ijodiy natijaning ahamiyatini belgilaydi. Qobiliyat muayyan turdagi vazifalarni boshqalarga qaraganda yaxshiroq yechish imkoniyatini beradi. Iste'dod yangi, o‘ziga xos natijaga erishishni nazarda tutadi, daholik esa shaxs va uning ijodiy yutuqlari madaniyatning rivojlanishiga davomli, olamshumul va ijobiy ta'sir ko‘rsatishida namoyon bo‘ladi. Emotsional faollik, ijod jarayonida ijobiy emotsional holatlar bo‘rtib ko‘rinishi ijodning o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Ko‘tarinki ruh, kayfiyat vazifalarning yechimlarini tirishqoqlik bilan izlashga rag‘batlantiradi va pirovard natijada yuz beradigan insayt (fikrning ravshanlashish) lahzalarini belgilaydi. Bunda izlanayotgan natija ijodkor tafakkurida xuddi chaqin chaqqandek bir lahzada paydo bo‘ladi, mushkul masalalarni yechish imkonini beruvchi mutlaqo yangi g‘oya yuzaga keladi. Psixologiyada insayt muhim munosabatlar va umuman vaziyatni tuyqusdan va o‘tmishda olingan tajribaga bog‘liq bo‘lmagan holda tushunish orqali muammoni ongli tarzda yechish sifatida tavsiflanadi. Emotsional ta'sirlanish ijodkor tafakkuriga kuchli turtki beradi va uning sintez, tahlil qilish, umumlashtirish qobiliyatlarini faollashtiradi. Psixologlar ijodiy faoliyatning o‘ziga xosligini motivatsiyaning o‘zgarishi, yangi niyatning paydo bo‘lishida ko‘radilar. Bu omillarga ular ijodning o‘ta muhim xususiyati sifatida qaraydilar. Zero ijod shaxsning yuzaga kelgan stereotiplarni buzish, standart vaziyatdan chiqishning o‘z yo‘lini ko‘rish qobiliyatini nazarda tutadiki, bu dastlabki qo‘yilgan vazifa va uni yechish vositalari chegarasidan chetga chiqishni belgilaydi. Shaxsning intellektual salohiyati, uning mustaqillik, faollik, izchillik kabi irodani tavsiflovchi fazilatlari ijodning zaruriy sub'ektiv omillaridir. Ammo bu salohiyatni faqat kuchli motivatsiyagina harakatga keltirishi mumkin. Bu tashqi zaruriyatdan xoli ichki mayl, faoliyatga birdan-bir maqsad sifatida ehtiyoj bo‘lishi lozim. Hamonki faoliyat insonning tabiiy holati ekan, unga, amalda foydali natijadan qat'iy nazar, birdan-bir maqsad sifatida ehtiyoj tug‘ilishi mumkin. Bunday ehtiyoj shaxs uchun o‘z-o‘zidan muhim bo‘lgan har qanday amaliy, odatdagi faoliyat jarayonida yuzaga kelishi mumkin. Ijod mehnat va o‘yin sifatida . Ijodning o‘ziga xos xususiyati uni o‘yin bilan yaqinlashtiradi. Zero o‘yinga intilish shaxsning tashqi emas, balki ichki beg‘araz motivlari, uning o‘yin faoliyatidan lazzatlanish bilan bog‘liq intim mayllari bilan belgilanadi. Bizning nazarimizda, ijodiy faoliyat va o‘yin mexanizmlari umumiydir. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, o‘yin «jiddiy» faoliyatning o‘ziga xos ko‘rinishi hisoblanadi. Har qanday faoliyat qarama-qarshi ehtiyojlar: amaliy natijaga erishishga bo‘lgan ehtiyoj yoki faoliyat bilan shug‘ullanishga bo‘lgan ehtiyoj mahsuli bo‘lishi mumkin. Ijod faoliyatning shunday bir turiki, u mazkur omillarning ikkalasi bilan ham u yoki bu darajada belgilanishi mumkin. Masalan, talabalarda o‘qishdan maqsad har xil bo‘lishi mumkin. Ayrimlar kasb o‘zlashtirishni xohlaydi va o‘z qiziqishlarini asosan ayni shu kasbga tegishli fanlarga qaratadi. Kimdir «diplom uchun» o‘qiydi va «imtihonni topshirish» uchun darslikni qo‘lga olishga o‘zini katta qiyinchiliklar bilan majbur qiladi. Yana bir toifa talabalar bilish jarayonining o‘zidan lazzat oladi. Ayni shu talabalar avvalo fanda ijodkor shaxslarning real zahirasi sifatida qaralishi mumkin. Lekin olimning bilish faoliyati ham yo oldindan belgilangan maqsadlar bilan chegaralangan, fanga nisbatan tashqi amaliy vazifaga bo‘ysundirilgan, yo ichki omil – bilish faoliyati bilan shug‘ullanish ehtiyojining mahsuli bo‘lishi mumkin. Bu holda bilish insonga faoliyatning o‘zi bilan lazzat baxsh etadigan ijodiy kuchlarning beg‘araz o‘yini sifatida idrok etiladi. Boshqa olimlar e'tiborga loyiq emas deb qaragan muammoli vaziyatni mustaqil aniqlash aksariyat hollarda bilish faolligiga turtki beruvchi omil hisoblanadi. Sirtdan berilgan turtki bilan bog‘liq bo‘lmagan ayni shu faoliyat intellektual faollikning muhim belgisidir. Har qanday faoliyatga shunday tavsif berish mumkin. Masalan, insonning ishlab chiqarish faoliyati, xususan jismoniy mehnat ijtimoiy muhim vazifalarni hal qilishga, odamlarning moddiy ehtiyojlarini qondirishga bo‘ysundirilgan. Mehnat faoliyatida shaxs o‘z intilishlari va kuchlari o‘yinini o‘z mehnatining sirtdagi maqsadi, predmeti va mahsuliga bo‘ysundirishi lozim. Ammo bunyodkorlik mehnati mehnatga bo‘lgan ehtiyojni sirtda namoyon etish zaruriyatidan xoli bo‘lishi ham mumkin. Bunday mehnat insonning kayfiyatini ko‘taradi, unga quvonch baxsh etadi. Ob'ektiv muhim va ayni vaqtda shaxs tomonidan kiritilgan yangi narsa yaratuvchi ijodiy mehnatda faoliyatning o‘ziga xos, ob'ektiv va shaxsiy ahamiyati to‘la mos kelishi mumkin. Bu holda shaxs ijodiy kuchlari o‘yin orqali o‘ziga keng yo‘l topadi. Albatta, o‘yinni o‘z ichiga olgan mehnat o‘zining asl mohiyatini yo‘qotmaydi. Lekin ijodiy mehnatga xos bo‘lgan o‘yin omili shaxs o‘zlashtirgan ajdodlar tajribasi bilan uning o‘z tajribasi o‘rtasida, faoliyatning qat'iy qoidalari bilan ularning ayni lahzada qo‘llanilishi o‘rtasida, bevosita erishiladigan amaliy maqsad bilan dastlabki qo‘yilgan maqsaddan behad ortiq bo‘lgan shaxsiy motivatsiya o‘rtasi erkin bog‘lanishlarni yuzaga keltirib, fikrlash jarayonini faollashtiradi. Ijod va o‘yin umumiy psixologik mexanizmga ega bo‘lsa-da, lekin ularning ijtimoiy tabiati har xildir. Ijodning o‘yindan muhim farqi shundaki, u ijtimoiy ahamiyatga molik mahsulot yaratishni nazarda tutadi, bu esa insondan fidokorona mehnat qilishni taqozo etadi. Sirtdan biron-bir tazyiq insonni ijodiy mehnat qilishga majburlay olmaydi. Faqat o‘yin jihati, amaliy natijadan qat'iy nazar faoliyatning o‘zidan lazzat olish omili sifatida, shaxs o‘z qobiliyatlarini to‘la ro‘yobga chiqarishiga zamin yaratadi. Maqsadga muvofiq va o‘ziga to‘q, amalda foydali va noamaliy mehnat va o‘yinning inson faoliyatida namoyon bo‘lish darajasi individualdir. Ijodiy faoliyatning har bir natijasi umuminsoniy madaniyatga qo‘shiladigan hissa sifatida betakrordir. Ijodiy faoliyat ob'ektiv va shaxsiy ahamiyatining mos kelishigina mazkur faoliyat natijalarining umuminsoniy va davomli ahamiyatini belgilaydi. Haqiqiy ijod shaxs ijtimoiyligining, u ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlariga qaratilganining oliy tajassumi hisoblanadi. Ijodkor o‘z ijodida o‘z shaxsidan, o‘zidan uzoqlashadi. Ijod shaxsiy xususiyat kasb etadi. Ijod hamisha o‘zini qurbon keltirishni nazarda tutadi. Ijod doimo o‘z imkoniyatlari doirasidan, o‘zining tor shaxsiy borlig‘i chegarasidan chetga chiqishdir. Ijodkor panoh topish haqida o‘ylamaydi, uni faqat oliy insoniy qadriyatlar o‘ziga tortadi. Shunday qilib, ijod – bu nafaqat madaniyat predmetlarini yaratish, balki har qanday inson hayotini tashkillashtirish hamdir. Hamonki ijodni oqilona tushuntirishda qiyinchiliklar yuzaga kelar, uni oqilona qayd etilgan qoidalarning muayyan to‘plami sifatida tavsiflash mumkin emas ekan, inson ijodda yangilikni yaratish omili sanalgan o‘z individualligiga tayanishi lozim. Shu bois o‘zlikni saqlash, o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish har bir insonning vazifasi va burchidir. Ijod insonni o‘z-o‘zini bilishga da'vat etadi. Bu jarayon muqarrar tarzda o‘zini o‘zi kamolotga yetkazish, o‘zini ijodkor sifatida namoyon etish bilan yakunlanadi. Lekin ayni vaqtda inson o‘zligini saqlab, so‘zning eng yuksak ma'nosidagi umuminsoniy qadriyatlarga o‘zining daxldorligini namoyish etishi lozim. Ijod insonni o‘ziga to‘la jalb qiladi, uning bor kuchini sug‘urib oladi va ularni inson hayotining mazmuniga aylangan ishga bag‘ishlashga da'vat etadi. Inson o‘z imkoniyatlari darajasidan ortiq bo‘lgan dunyo qarshisida doimo ochiqdir. Bu esa dunyo bilan o‘zaro aloqa qilishning yangi usullarini kashf etish uchun cheksiz imkoniyatlar yaratadi. Inson faoliyatini tartibga solishning ahamiyati. Faoliyatning ijtimoiy va shaxsiy ahamiyati uni tartibga solish, individ, jamoa va umuman jamiyat faoliyatini boshqarish muammosini kun tartibiga qo‘yadi. Inson faoliyatini boshqaruvchi mexanizmlarni shartli ravishda ikki turkumga: ichki va tashqiga ajratish mumkin. Faoliyatni tartibga solishning ichki mexanizmlarini biz uning asosiy atributlarini o‘rganish jarayonida ko‘rib chiqdik. Bu maqsadni belgilash, motivatsiya, shaxsning fe'l-atvorini tavsiflovchi xususiyatlar – uning mijozi, xarakteri, irodasi, xullas, maqsadlar va ularga erishish vositalarini tanlashni, shuningdek faoliyat uslubini belgilaydigan shaxsning barcha xususiyatlaridir. Xulq-atvorni tartibga solishning ichki mexanizmlari qatoriga ideallar va didni ham kiritish lozim. Ideal – barkamollik va yetuklikning xayoliy obrazi, odamzotning inson va tabiat, inson va inson, shaxs va jamiyat munosabatlarini tartibga solish, kamolotga yetkazish, uyg‘unlashtirishga bo‘lgan ehtiyojlarining ma'naviy ifodasi. Ideal tartibga solish funksiyasini bajaradi, u inson amalga oshirishga o‘z hayotini baxshida etishga tayyor bo‘lgan strategik maqsadlarni belgilash imkonini beradi. Did – shaxsning borliq hodisalariga bo‘lgan munosabatini belgilaydigan estetik komillikning o‘ziga xos me'yori. Insonning didiga qarab uning tajribasi, san'atga oshnoligi, badiiy ijod durdonalarining murakkab va rang-barang dunyosida mo‘ljal olish imkonini beruvchi bilim va ko‘nikmalari haqida xulosa chiqarish mumkin. Didning hukmi go‘zal va xunuk, fojeaviy va kulgili, yuksak va tuban kabi kategoriyalar bilan ish ko‘radi. Didning o‘ziga xosligi shundaki, u tuyg‘ularga tayanadi va mantiqiy asoslashni talab qilmaydi. Qadimgi mutafakkirlar didning tavsifida uning asosiy qarama-qarshiliklariga duch kelganlar: did individual, insonning shaxsiy ichki tuyg‘usi bilan bog‘liq va ayni vaqtda umumiydir; did o‘ta shaxsiy va sub'ektiv hisoblanadi, lekin u umumiylikka da'vo qiladi. Didda sezish va tushunishning qarama- qarshiligiga ham duch kelish mumkin. Did, xulq-atvor tarzida, turmush va bo‘sh vaqtni tashkil etishda, san'at asarlariga bo‘lgan munosabatda, kiyinish uslubida namoyon bo‘ladi. Faoliyatni tartibga solish mexanizmlari. Faoliyatni tartibga solishning umumiy mexanizmlari qatoriga insonning dunyoga va o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatlari tizimini to‘la qamrab oladigan va madaniyat algoritmi bo‘lib xizmat qiladigan rang-barang ijtimoiy qadriyatlar va me'yorlarni kiritish lozim. Xulq-atvor, odatlar va an'analarning ijtimoiy-madaniy me'yorlari, qoidalarining mavjudligi va rivojlanishi inson faoliyatini tartibga solish omili hisoblanadi. Me'yorlar muayyan sharoitda odamlar o‘zini qanday tutishi lozimligini belgilaydi va inson faoliyatida bevosita ishtirok etib, ijtimoiy va tabiiy sharoitlarga shaxsning moslashuvini ta'minlaydi, ijtimoiy jarayonning uzluksizligini ta'minlovchi mexanizm hisoblanadi. Mazmuni, ijtimoiy mustahkamlash usullari va ijtimoiy funksiyalariga ko‘ra me'yorlar har xil bo‘ladi. Faoliyat maqsadlari, vositalari va usullarini qat'iy belgilovchi qoidalarning butun bir turkumi mavjud. Bu qoidalar ijtimoiy amaliyotda yaratilgan narsalar dunyosini va odamlar o‘rtasidagi munosabatlar dunyosini o‘zgartirish usullarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bular standartlar - muayyan ishni bajarishda qat'iy rioya qilish lozim bo‘lgan sifat, shakl va o‘lchamning qat'iy belgilangan namunasi; qoidalar - tegishli holatlarda qanday ish ko‘rish lozimligini belgilovchi ko‘rsatmalar; etalonlar - faoliyatda mo‘ljal sifatida foydalanish lozim bo‘lgan qat'iy belgilangan, standartlashtirilgan qadriyatlardir. Inson faoliyatini tartibga solishni ta'minlovchi ijtimoiy me'yorlar tizimida huquq normalari va axloq me'yorlari alohida o‘rin egallaydi. Huquq va axloq . Huquq - davlat tomonidan belgilangan va uning majburlov kuchiga tayanadigan xulq-atvor umumiy normalarining majmui. Axloq ham jamoatchilik fikri, ya'ni qilmishni ma'qullash yoki qoralash bilan mustahkamlanadigan xulq-atvor qoidalari majmuidir. Axloq va huquq normalari o‘zlari muhofaza qiladigan ijtimoiy munosabatlar mazmuni, normativ talablarni mustahkamlash usullari, ularning shaxs xulq-atvoriga samarali ta'siri darajasiga ko‘ra ajralib turadi. Axloq va huquq normalarining mazmuni o‘rtasida jiddiy farq mavjud emas. Mmasalan, «o‘g‘rilik qilma» - bu ham axloqiy qoida, ham huquq normasidir. Ammo huquq normalari o‘z tartibga solish doirasi bilan axloq me'yorlari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning ulkan hajmini to‘la qamrab olmaydi. Masalan, oilaviy munosabatlar sohasida huquq ota-onaga o‘z farzandlarini tarbiyalash majburiyatini yuklaydi, lekin ota-onani bir-birini sevish, bir-biriga g‘amxo‘rlik qilishga majburlamaydi. Huquq va axloq o‘rtasidagi farqni ular ko‘rsatadigan ta'sirning samaradorlik darajasida ham ko‘rish mumkin. Bizning nazarimizda, davlat majburlovi kuchiga tayanadigan huquq axloqqa qaraganda samaraliroqdir. Ammo muayyan sharoitda inson uchun huquq axloqiy me'yorlar nufuzi qarshisida ojiz bo‘lishi mumkin. Bu hol shaxsning qadriyatlarga munosabati mazmuni bilan, muayyan inson qaysi axloqiy qadriyatlarga tayanishi, shuningdek u yashaydigan muhit, ya'ni individ fikrini qadrlaydigan referent guruhning qandayligi bilan belgilanadi. Shu sababli axloqiy yo‘l tanlashda ayrim inson uchun ishlab chiqarish jamoasi yoki maktab (talabalar) guruhining nufuzi muhim ahamiyat kasb etishi mumkin, boshqa shaxs uchun esa diniy sekta yoki jinoiy guruh a'zolarining fikri ustunlik qilishi mumkin. Yuqorida ta'kidlab o‘tganimizdek, axloq jamoatchilik fikriga tayanadi. Ammo inson xulq- atvoriga baho berish juda mushkul ish, chunki uning zamirida muayyan sabablar yotadi, u muayyan sharoitda sodir etiladi, ob'ektiv oqibatlarga olib keladi va maqsadga erishishning muayyan vositalarini tanlashni nazarda tutadi. Jamoatchilik fikri shaxs xulq-atvoriga baho berishda ijtimoiy mustahkamlangan axloq me'yorlariga amal qiladi, shaxs esa axloq haqidagi o‘z tasavvurlaridan kelib chiqadiki, ular umumiy e'tirof etilgan me'yorlardan ancha farq qilishi mumkin. Muayyan sharoitda bir individ o‘z vijdonining ovoziga quloq solsa, boshqa bir individ umumiy qabul qilingan axloqiy tasavvurlarga qarab mo‘ljal oladi, ya'ni «har qanday vijdonli odam» kabi ish ko‘radi. Birinchi yoki ikkinchi individning qilmishini axloqiy deb hisoblash mumkinmi? Agar birinchi individ vijdonining ovozi umuminsoniy axloqiy tamoyillarga mos kelsa, uning qilmishiga axloqiy jihatdan shubhali, murosasoz va qo‘rqoq shaxs, chunki uning qilmishi jamoatchilikning qoralashidan qo‘rqish bilan izohlanadi. Sirtdan belgilangan qilmish axloqiy sanalmaydi. Huquqiy majburlov va jamoatchilik fikri yoki Tangri la'natidan qo‘rqish emas, balki shaxsning ichki mayli axloqiy qilmishning muhim belgisi hisoblanadi. Xulosalar. Axloq shaxs erkinligini, uning o‘zini, o‘z ehtiroslarini boshqarish qobiliyatini, insonning o‘z qilmishlari uchun avvalo o‘zi oldida javobgarligini nazarda tutadi. Axloq inson aqlini ezgu ishlarga yo‘naltiradiki, bu shaxsiy manfaatdorlik tuyg‘usidan xoli yaxshi niyatlarda namoyon bo‘ladi. Individ erkinligi va axloqiy qadriyatlarning mos kelishi axloqqa xos xususiyatdir. Jamiyatning axloqiy qoidalari shaxsga bu qoidalarga rioya etish majburiyatini yuklaydi, shu sababli burch axloqiy qilmishlarga turtki beradigan muhim ichki omil hisoblanadi. Bundan xulq-atvor me'yorlari va andozalariga oddiy rioya etish nari borsa ijtimoiy jarayon bir maromda kechishini ta'minlash imkonini beradi. Uning rivojlanishi uchun esa ijod imkoniyat yaratadi. Bunda ijodning vazifasi tarix talablariga javob berish, faoliyatning mutlaqo yangi dasturlarini topishdan iboratdir. ADABIYOT ASOSIY : 1. Karimov I.A. Asarlar to‘plami. 1-18 jildlar. T. O‘zbekiston. 1996-2011 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. - 176. 3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2009. 4. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz. T.17. –Toshkent: O‘zbekiston, 2009. 5. Karimov I.A. Hamkorlik, taraqqiyot va xavfsizlikni ta’minlash yo‘lidan // Xalq so‘zi. – 2010 yil 22 sentabr. 6. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruza. 12 noyabr. – Toshkent: O‘zbekiston, 2010. 7. Karimov I.A. Bu muqaddas vatanda azizdir inson// O‘zbekiston mustaqilligining 19 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza// Xalq so‘zi.2010 1 sentabr Karimov I.A. Bu muqaddas vatanda azizdir inson// O‘zbekiston mustaqilligining 19 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza// Xalq so‘zi.2010 1 sentabr 8. Karimov I.A. BMT sammitining mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisdagi nutq.-T.: O‘zbekiston, 2010. 9. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaillikka erishish ostonasida.T.: o‘zbekiston, 2011 386 b 10. Karimov I.A. Buyuk va muqaddassan mustaqil vatan.O‘zbekiston mustaqilligining 20 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza. T.: O‘zbekiston, 2011 11. Romanenko Y.M. Bitiye i yestestvo: Ontologiya i metafizika kak tipi filosofskogo znaniY. – M., 2003. 784 s. 12. Falsafa asoslari. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005 13. Shermuxamedova N.A. GnoseologiY. –T.O‘FMJ. 2007 14. G‘arb falsafasi. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005. 15. Nazarov Q.N. Bilish falsafasi. –T.: Universitet, 2005. 16. Falsafa. Ahmedova M. Tahriri ostida –T.: OFMJ, 2006 17. Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. Nazarov Q. tahriri ostida. –T.: Sharq, 2004 18. Shermuxamedova N. A. Falsafa va fan metodologiyasi. –T.: Universitet, 2005.

Похожие

Detyerminizm falsafasi
Borliq falsafasi
Fan falsafasi
Qadriyatlar falsafasi
Tabiat falsafasi