Фан эволюциясининг босқичлари - Философия - Рефераты

Фан эволюциясининг босқичлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

129.5 KB

Фан эволюциясининг босқичлари Режа: 1.Илмий билимлар ва уларнинг ўзига хослиги. 2. Фан, илмий билимларнинг вужудга келиши ва ривожланишининг асосий босқичлари. 3. Қадимги Шарқ ва Антик Юнонистонда илмий билимларнинг вужудга келиши ва ривожи. 4. Янги давр Овропа фани ва фаннинг алоҳида ижтимоий муассаса сифатида эътироф этилиши. 5. Ҳозирги замон фанининг асосий хусусиятлари . 6. Ҳозирги даврда фан тараққиёти ва олим масъулияти.

1-масала . Фалсафа ўрганадиган муаммолардан бири инсон томонидан оламни билиш масаласидир. Оламдаги нарса ва ходисаларни, жараёнларни, ўзгаришларини ва ниҳоят инсон ўз-ўзини билиши масалаларини ўрганувчи илм соҳаси фалсафда гносеология ва эпистемология деб юритилади. Агар гносеология умуман билиш ҳақидаги илм бўлса, эпистемология асосан илмий билиш тахлили билан шуғулланади. Инсон билишини унда борлиқ қандай акс этишига қараб оддий- кундалик ва илмий билишларига ажратиш мумкин.Оддий кундалик билиш кундалик оддий кузатиш, ҳаётий тажриба асосида борлиқдаги нарса ва ходисаларни инсоннинг ўз сезги ва тафаккурлари орқали билишидир. Масалан ҳаммага аёнки кечадан сўнг кундуз ва яна кеча келишини ва у чексиз давом этишини ҳамма билади, ёки йил фаслларини алмашиниб туриши, биридан кейин иккинчиси келишини ҳам ҳамма билади. Аммо ҳамма ҳам нега шундай бўлади? Сабаби нимада эканлиги билан қизиқмайди? Илмий билиш эса ана шу ҳодисаларининг моҳияти, сабаби, қонун ва қонунятларини очиб беришга йўналтирганлиги билан ажралиб туради. Илмий билиш тадқиқот ва илмий изланишнинг турли усулларидан фойдаланган ҳолда амалга ошади. Илмий билиш билан ҳамма кишилар эмас, балки бир гуруҳ ёки алоҳида кишилар-тадқиқотчилар, олимлар шуғулланадилар. Юқоридагилардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, кундалик билиш ҳамма кишиларга хосдир. Илмий билиш эса ҳамма кишиларга ҳам насиб этавермайди. Шунингдек билиш эмпирик ва назарий илмий билиш даражаларига бўлинади. Булардан ташқари, инсон билишида билишнинг қандай пайдо бўлиши жиҳатидан ҳиссий билиш, мантиқий билиш, интуитив билиш, ғойибона билиш каби кўринишлари ҳам мавжуд.

Ҳиссий билиш- инсоннинг ҳис қилиши, сезги аъзолари орқали предмет ва ҳодисаларни, уларнинг ташқи томонларини бевосита идрок қилиш тушунилади. Мантиқий билиш ҳиссий билиш берган маълумотларга суянган ҳолда инсоннинг предмет ва ҳодисаларни уларнинг энг муҳим томонлари, моҳиятларини тафаккур орқали умумлаштириб, мавҳумлаштириб ва конкретлаштириб, уларни фикрда билишдир. Интуитив билиш кишининг олдинги тажриба, кўникма, малака ва эришган билимларга асосланган ҳолда кутилмаганда , бирданига юзага келадиган билишдир. Яъни кишининг фикри маълум муаммо ва масалани ечишга йўналтирилган ва шу асосда ўз фикрини ривожлантираётган бир пайтда, тўсатдан, кутилмаганда юз берадиган билишдир. Ғойибона билиш кишининг узоқ масофадан туриб содир бўлган ёки содир бўладиган ҳодиса ва воқеани билиши, ҳис қилиши, бу ҳодиса ва воқеанинг қандай содир бўлиши унга аён бўлади. Ғойибона билишнинг механизми ҳозирча фанга маълум эмас. Шу сабабли кўпинча ғойибона билишни кишилар илоҳийлаштириб, бундай билиш фақат азиз авлиёларга, алоҳида ғайри-табиий кишиларга хос деб қараб келинмоқда. Инсон билишини яна унинг ижтимоий ҳодисалари билан боғлиқлигига кўра,уни мифологик билиш, диний билиш, фалсафий билиш, бадиий-эстетик билишларга ажратиш ҳам мумкин.Улардан фалсафий билиш фаннинг фалсафий масалаларининг муҳим бир бўлимини ташкил қилади. У билишнинг умумий табиати ва моҳиятини, билишнинг субъектив ва объектив муносабатини, билишда амалиётнинг роли каби масалаларини, билиш жараёнининг диалектик характери, билишда ҳақиқат муаммоси каби масалаларини ўз ичига олади. Инсон билиши диалектик характерга эга. Яъни инсон билиши билмасликдан билишга томон, аниқ бўлмаган билишлардан аниқроқ билишларга, тўлиқ бўлмаган,қисман билишлардан тўлиқроқ билишларга томон, оддий билишлардан мураккаб илмий билишларга томон боради.

Инсон билиш жараёни ҳиссий билишдан ақлий билишга, жонли мушохададан абстракт тафаккуга томон боришдан иборат диалектик жараёндир. Хуллас, инсонинг борлиқни билиши ҳисий билишдан ақлий билишга томон, интуитив билишдан мантиқий билиш томон диалектик йўл билан содир бўлади. Ҳиссий билиш ва ақлий билиш, билиш жараёнининг бир-бирига боғлиқ икки босқичи бўлиб, бири иккинчисини тўлдиради, улар бир-биридан ажралмасдир. Ақлий билиш орқали инсон борлиқдаги предмет ва ҳодисаларнинг ички томонларини, уларнинг ўзгариш ва ривожланиш қонунларини, моҳиятини билиб беради. Ақлий билиш нарса ва ҳодисаларнинг инсон миясидаги умумлашган, мавҳумлашган ва канкретлашган фикрий ифодаланишидан иборат. Ақлий билишнинг шакллари ҳукм, тушунча, хулосадан иборат. Шундай қилиб, инсонинг билиш жараёни ҳиссий билиш шакиллари: ҳис этиш, сезги, идрок ва тасаввурлардан бошланиб, ақлий билиш шакллари: ҳукм, тушунча ва хулоса чиқариш шаклларида тафаккурда қайта ишланиб,билишнинг “қуйи” босқичидан “юқори” босқичи томон кўтарилиб боради. Инсонинг борлиқни билишдан мақсади бу ҳақиқатни билишдир.Шундай экан ҳақиқат нима? Ҳақиқат тўғрисидаги фалсафий таълимот нимадан иборат? Ҳақиқат – бу инсон билимларида борлиқнинг тўғри инъикос этиши, предмет ва ҳодисалар асли қандай бўлса, уларни инсон ўз миясига худди шундай инъикос эттирган билимларидир. Ҳақиқат – бу борлиқдаги предмет ва ҳодисалар ёки уларнинг белги ва хусусиятларнинг ўзи эмас, балки улар ҳақидаги инсон билимларининг ўша предмет ва ҳодисаларнинг аслига, уларнинг белги ва хусусиятларига мос келишидир. Инсон ўз билиш жараёнида кашф этган табиат ва жамият қонунлари ҳақиқатлардир. Ҳақиқатни билиш-мураккаб жараёндир. Инсон борлиқдаги предмет ва ҳодисаларнинг аввал ташқи томонларини, сўнгра эса ички

томонларини билиб боради. Бунда инсоннинг билимлари нисбий ҳақиқатларидан мутлоқ ҳақиқатларига томон беради. Демак бундан ҳақиқатларни нисбий ва мутлоқ ҳақиқатларга ажратиш келиб чиқади. Нисбий ҳақиқат - бу бизнинг борлиқдаги предмет ва ҳодисалар тўғрисидаги тахминан тўғри, лекин тўлиқ бўлмаган,билиш жараёнида тузатилиб,тўлдириб борилиши лозим бўлган билимларимиздир. Мутлоқ ҳақиқат - бу борлиқдаги предмет ва ҳодисалар ҳақидаги ҳар томонлама тўлиқ, аниқ, мукаммал, келгусида тўлдирилмайдиган, аниқлик киритилмайдиган билимлардир. Бундай билимлар инсон тафаккурининг объектга чексиз яқинлашиб бориш асосида қарор топади. Нисбий ва мутлоқ ҳақиқатлар ўзаро чамбарчас боғлиқдир. Ҳар қандай мутлоқ ҳақиқат нисбий ҳақиқатларнинг чексиз бирлигидан юзага келади.Ҳар бир нисбий ҳақиқатда мутлоқ ҳақиқатнинг донаси, зарраси, улуши мавжуд бўлади. Шу асосида инсон билиши нисбий ҳақиқатлардан мутлоқ ҳақиқатларга томон боради. Инсон билиши ҳеч қачон мутлоқ ҳақиқатга тўлиқ эга бўлмайди, балки унга томон чексиз яқинлашиб боради. Ҳақиқат мавҳум эмас, балки у аниқ ва конкрет билимлардир. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, яъни ҳамма замонлар, ҳамма вақтлар, шароитлар, маконлар учун тўғри бўладиган, ўзгармайдиган ҳақиқатлар йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Масалан, энг содда мисол тариқасида сувнинг нормал атмосфера босимида 0 0 да муз ҳолига ўтиши, ёки 100 0 –да қайнаб буғ ҳолига ўтиши ҳақиқат. Аммо шароит бошқа бўлса бунинг акси бўлади.... Юқорида сиз фалсафа курсида ўқиган инсон билишининг хусусиятлари тўғрисида тўхтаб ўтдик. Энди илмий билимлар ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисида фикр юритамиз. Энг умумий маънода илмий билиш объектив оламдаги нарса ва ҳодисалар ҳақида объектив ҳақиқий билимни эгаллаш жараёнидир. Илмий билиш нарса ва ҳодисаларни изоҳлаш, тушунтириш ва башорат қилиш каби вазифаларни бажаради. Илмий билимлар объективлиги, асосланганлиги билан кундалик, ноилмий билишдан ажралиб туради.

Инсоният тарихининг дастлабки даврларидаёқ табиат ва олам ҳақидаги энг оддий маълумотлар берувчи кундалик амалий билимларнинг манбаи, асоси кундалик турмуш тажрибалари бўлиб, унга оддий маълумотлар йиғиндиси сифатидаги тарқоқлик ва нотизимлилик хосдир. Кундалик билим ҳақиқатни қайд этсада, уни номунтазам ва исботсиз амалга оширади. Бундай билимнинг хусусияти шундаки, одатда, у инсон томонидан онгсиз, кундалик тажрибага асосланган ҳолда қўлланилади. Кундалик ноилмий билим тарқоқ, нотизимли билим бўлиб, у қонунлар билан изоҳланмайди ва формаллаштирилмайди. Воқеа ва ҳодисаларни илмийлик мезонлари нуқтаи назаридан асосли тушунтирмайди. Кундалик ноилмий билимнинг қатъий тизими ва классификацияси бўлмайди. Ҳозирги даврда билимлар илмийлигининг мезонларига қуйидагиларни киритишимиз мумкин: 1. Умумийлик ва тизимлилик; 2. Умумаҳамиятлилик; 3.Объективлик; 4. Асосланганлик; 5. Танқидийлик; 6. Тўлдирувчанлик; 7. Махсус билиш методларининг мавжудлиги; 8. Ворисийлик ва бошқалар илмийликни кундалик билимдан фарқлантирувчи хусусиятлардир. Маълум соҳалардаги илмий билимларни бир тизимга келтирилиши фаннинг шаклланишига олиб келган. Фан тушунчасининг мазмунини қуйидагича изоҳлашимиз мумкин: “Фан англанган билиш методлари асосида тизимли билимларни яратувчи мақсадли билиш фаолиятидир 1 ”. Фан мақомига эга бўлган илмий билимлар ишонарли далилларга, гипотезаларга, эксперимент ва қатъий текширувларга, тушунтиришларга асосланиши, рад этиб бўлмайдиган далилларга эга бўлиши билан кундалик, ноилмий билим ва билишдан фарқ қилади. 1 Шермуҳаммедова Н. Фалсафа ва фан методологияси. Тошкент. 2005 , 46-бет.

Илмийликнинг биринчи мезони унинг тажрибага мос келишидир. Аммо фаннинг фалсафий масалаларида илмий билимларнинг ҳақиқатлиги мезони муаммоси ва уни ҳал қилишга доир турлича қарашлар пайдо бўлган. Шулардан бири бу ҳақиқатнинг формал логика (мантиқ) мезонидир. Бу мезонга кўра, илмий билим ҳақиқат бўлиши учун мазкур илмий билимни ифодаловчи билим иккинчи бирор фикрга, билимга мувофиқ келиши ёки бу билим бошқа билимдан заруран келиб чиқиши лозимдир. Объектив идеалистлар ҳақиқатнинг мезони, деб мутлоқ ғоянинг ўз-ўзига мос келишини тушунадилар. Субъектив идеалистлар эса, ҳақиқатнинг мезони субъектнинг ўзи ёки унинг тафаккуридир, субъект нимани ҳақиқат, деб билиши унинг ўзига, хоҳишига боғлиқ дейишади. XX аср неопозитивизм вакиллари эса, ҳар қандай ишнинг, амалнинг ва билимнинг ҳақиқатлик мезони унинг инсонга келтирадиган фойдаси бўлиши керак дейишади.Амалда эса фойдали бўлиш, фойда келтириш инсон билимларининг ҳақиқатлик мезони бўла олмайди. Инсоннинг ҳар қандай соҳага оид янги билимининг ҳақиқат эканлигини билмоқ учун, албатта уни амалиётда текшириб кўрмоқ лозим. Юқоридагилардан келиб чиқиб, шуни таъкидлаш лозимки, амалиёт ҳақиқат мезони сифатида инсоннинг тўғри билимларини ҳато билимлардан фарқ қилишида катта аҳамиятга эга. Бу мезон биринчидан, инсон билимлари борлиқнинг тўғри инъикоси эканлигини тасдиқласа, иккинчидан, у борлиқни нотўғри акс эттирувчи қарашларнинг ҳато эканлигини очиб беради. 2-масала . Фан фалсафаси ҳозирги замон илмий билимлар табиатини ўрганар экан, у билан шуғулланувчилар илмий билимлар юзага келиши, ривожланиши, илмий билимлар асосида фаннинг шаклланиши ва тараққиётининг босқичлари ҳақида маълумотга эга бўлишлари муҳимдир. Фан мустақил билим соҳаси сифатида қачон ва қандай шароитда келиб чиққан, унинг асосий босқичлари, ҳозирги замон фанининг вужудга келишига ўзининг юксак салоҳияти билан ўз ҳиссасини қўшган

мутафаккирлар ҳақида фикр юритиш жоиздир. Дастлабки илмий ва фалсафий билимларнинг вужудга келиши тўғрисида фанда Европамарказчилик ва Осиёмарказчилик каби қарашлар юзага келган. Европамарказчилик Шарқ халқларининг маънавий маданиятини менсимаслик, унинг аҳамиятини инкор этиш, Ғарб маданияти ва илмини Шарқ маданияти ва илмидан устун қўйиш, “Ғарб руҳи” ни улуғлаш, Ғарб халқлари маданиятининг аҳамиятини мутлоқлаштиради. Европамарказчилик Осиё халқларининг илмий-фалсафий билимлар ривожига қўшган ҳиссасини соҳталаштириш, бузиб кўрсатишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Европамарказчилик назарияси тарафдорлари ислом Шарқи деб аталувчи худудлардаги барча халқлар илм-фанга нафрат билан қарайдилар, уларни фақат мистика ва дин қизиқтиради, деген ғояни олға суриб келмоқда. Шарқ халқлари илмий-фалсафий таълимот яратишга қодир эмас. Илмий ва мантиқий тафаккур Европа халқларига хос, деб даъво қилиб келинмоқда. Европамарказчилик қайси шаклда намоён бўлмасин Осиё халқларига қарши қаратилган ғайриилмий, бирёқлама таълимотдир. Айни вақтда илмий, фалсафий фикрлар ривожида Осиёни устун қўйиш натижасида Осиёмарказчилик назарияси ҳам шаклланган.Шуни унутмаслигимиз керакки илмий ва фалсафий билимлар ривожида ижтимоий- тарихий тараққиётнинг дастлабки даврларида Осиё яъни Шарқ халқлари етакчилик мавқеини эгаллаган бўлса Ижтимоий –тарихий тараққиётнинг кейинги даврда Европа халқлари етакчилик қилиб келмоқда.Умуман Осиё ва Европа илмий-фалсафий фикри ўзаро бир-бирига таъсир этиши асосида шаклланиб, ривож топиб келаётганлигига асосий эътиборни қаратишимиз мантиқан тўғри бўлади. Фанлар борлиқ ва унинг турли кўринишлари: табиат, жамият, инсон, инсон тафаккури тўғрисида илмий билиш жараёнида юзага келган билимлар тизимларидан иборатдир. Фанлар жамият тараққиёти моддий ва маънавий жиҳатдан маълум етукликка эришган даврда, инсоният илмий билиши борлиқ ҳақида маълум

миқдордаги билимларни ҳосил қилиши, тўплаши натижасида вужудга келади. Ҳозирги даврда мавжуд бўлган ҳар бир фаннинг ўз келиб чиқиши, шаклланиш ва ривожланиш тарихи мавжуд. Уларнинг ҳар бири инсон билишининг кўп асрлик узоқ тарихий тараққиёти давомида аста-секин шаклланиб ва ривожланиб борган. Ҳозирги мавжуд фалсафий асарлар, ўқув қўлланма ва рисолаларда жамиятда фанларнинг ривожланиши ва уларнинг ижтимоий аҳамиятининг ортиб бориши уч босқичдан иборат эканлиги таъкидланса, айрим асарларда тўрт босқичдан иборат бўлганлиги айтилмоқда. Чунончи, “Фалсафа” ўқув қўлланмаларида, шунингдек Маматов Н, Носиров Ў, Абдуллаева Г.лар томонидан тайёрланиб 2006 йилда нашр этилган “Фаннинг фалсафий масалалари”ўқув қўлланмасида фанлар ривожланиши уч босқичга бўлинади 2 Биринчи босқичда фанлар жамият ишлаб чиқаришига оид амалий- ижтимоий талаблар ва эҳтиёжларга жавоб бериш асосида пайдо бўлади ва ривожланади. Бу босқичда пайдо бўлган астраномия, геометрия, математика ва механика каби фанлар ирригация, денгизда сузиш, йирик жамоат иншоатлари:пирамидалар, эҳромлар қуриш каби қурилиш ишлари; деҳқончилик, ерларни бўлиш, ўлчаш талаблари ва эҳтиёжлари асосида ривожланади. Бу босқичда фанлар нисбатан суст ривожланган. VII-XII асрларда араб Шарқи ва Марказий Осиё фанлар энг тараққий этган ўлкалардан бирига айланиб, уларнинг бошқа ўлкалар билан савдо- сотиқ муносабатлари, маданий-илмий алоқалари анча ривожланган. Бу даврда деҳқончилик, ҳунармандчилик ўсади, турли хил ирригация ва маданий қурилишлар кучаяди. Натижада, астрономия, математика, геометрия, кимё, география, минерология, геодезия, табобат илми соҳаларига оид илмий билимларнинг тез тараққий этишига олиб келади. Фанлар тараққиётининг кейинги иккинчи босқичи XIV асрнинг охири XV асрларда Марказий Осиёда темурийлар империяси даврида ҳамда XVII 2 Қаранг. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Тошкент-1999. 418-419 –бетлар. Маматов Н, Носиров Ў., Абдуллаева Г., “Фаннинг фалсафий масалалари” ўқув қўлланма. Тошкент-2006. 111-112 - бетлар.

асрнинг охирларидан бошлаб Оврўпода капитализмнинг тез ривожланиши билан бошланади. XV асрда Амир Темур ва темурийлар даврида Самарқандда Мирзо Улуғбек, Ғиёсиддин Коший ва Али Қушчилар фалакиёт илмига ва сонлар назариясига жуда муҳим ҳисса қўшдилар. Улар кузатиш астрономиясини юқори поғонага кўтардилар. XVII- XVIII асрларда Оврўпода капиталистик муносабатларнинг қарор топиши, саноатнинг тез суратлар билан ривожланиши натижасида механика, математика, физика, кимё, биологияга оид билимлар мисли кўрилмаган даражада тез ривожлана бошлади. Саноат ишлаб чиқаришнинг ўсиши, ўз навбатида қишлоқ хўжалигининг ҳам тараққий қилишини талаб этди. Бу эса қишлоқ хўжалиги билан бевосита боғлиқ бўлган батаника, зоология, агрономия каби сохаларига оид билимларнинг ривожланишига олиб келади. Айни шу давирга келиб фалсафадан механика, математика, физика,кимё, биология каби фанлар мустақил билим сохалари сифатида ажралиб чиқиб, мустақил фан мақомига эга бўладилар. Кўпчилик фанлар ўзларининг эмпирик даражасидан ўсиб, назарий даражага кўтарилади. Фанлар ривожланишининг учинчи босқичи XX аср бошларидан бошланади.Бу босқичда фанлар жадал ривожланиб, уларнинг амалиёт билан муносабати бутунлай ўзгаради, фанларнинг тараққиёти амалиётни инқилоблаштириши туфайли, янги-янги ишлаб чиқариш тармоқлари вужудга келади, фанлар бевоста ишлаб чиқарувчи кучларга айлана бошлайди. XX асрнинг ўрталарига келганда, фанлар тараққиёти техника тараққиёти билан биргаликда жамиятда фан-техника инқилобининг содир бўлишига олиб келади. XX аср охирига келиб эса, фанларда анъанавий (классик)тафаккур услуби ўрнига ноананавий таффакур услуби шакилланади.Фан ва техника ютуқлари кундалик ҳаётдан кенг ўрин олиб, сунъий материаллар,ярим ўтказгичлар, компъютерлар, макрокалкуляторлар, видеолардан фойдаланиш оддий ҳодиса бўлиб қолди.

Шермухамедова Н.”Фалсафа ва фан методологияси” дарелигида Фан ва илмий билиш шаклланиши ва ривожланишини: 1. Қадимги дунёда ва ўрта асрларда илмий билимларнинг пайдо бўлиш ва ривожланиши; 2. Мумтоз (классик) фаннинг пайдо бўлиши ва ривожланиши; 3. Ноклассик фан; 4. Постноклассик фан босқичларига бўлинишини баён этган. 3 3.масала . Шарқ қадимий маланият ўчоғи ва жаҳон цивилизация бешиги саналади.Барча қадимги шарқ цивилизациялари табиий-илмий билимларини тўплаб улкан натижаларга эришди ва жаҳон фани ривожланишига улкан таъсир кўрсатди. Бизгача етиб келган Папирус ёзувлври, мисрликларнинг математика ва геометрия: турли шаклнинг ҳажми ва юзасини ўлчаш; астрономия: аниқ қуёш тақвимининг тузилиши; тиббиёт: анатомия тузилиши,мия ва қон томирлари ҳақидаги таълимот, жарроҳлик; кимё: турли модаларининг хусусиятини ўрганиш ва бу билимлардан майитни мўмёлашда фойдаланиш илмий билимлар соҳасида муайян ютуқларга эришганликларини кўрсатади. Месопотамияда ҳам математика ва астраномияга оид билимлар қадимдан ривож топган. Ҳозирга қадар биз месопотамияда тузилган вақт ва бурчак ўлчови учун 60 бўлакли тизимдан фойдаланамиз. Қадимги Ҳинд ва Хитойда ҳам илмий билимлар соҳасида кўплаб ютуқлар қўлга киритилган. Хиндистонда нолдан фойдаланиб ўнлик саноқ тизими яратилган. Матемактикада “сон”, “туб сон”, “синус” каби илмий атамалар Хиндистонда пайдо бўлган. Хиндистонда тиббиёт соҳасида ҳам катта билим ва тажриба тўпланган. Чунончи тиббиётга оид асарлардан бирида жарроҳликнинг 300 тури бўлганлиги ва 120 та жарохлик асбобидан фойдаланганликлари қайд этилган. 3 Қаранг. Шермуҳаммедова Н. Фалсафа ва фан метологияси.Тошкент. 2005. 47-105 бетлар

Ҳаммамизга маълумки, қадимдан Хитой ипак, чинни ва қоғознинг ватани ҳисобланиб, мил.авв. 11 асрда кашф қилинган. Шунингдек хитойда порох, компос,ер қимирланишини аниқловчи асбоб-сейсмограф ҳам ихтиро қилинган. Мил.авв. 613 йилга тегишли Хитой қўлёзмалари топилиб унда Галлей кометаси ҳақидаги маълумотлар берилганлиги ҳар биримизни ҳайратга солади. Мил.авв.11 асрда Хитойда осмон ёритқичларининг ҳаракати тасвирланган биринчи осмон глобуси, 2500 та ёритқичнинг ўрни кўрсатилган юлдузлар катологи яратилган. Янги тақвим ишлаб чиқилиб, унга кўра бир йил 365 кун 24 сонияга тенг бўлганлиги қайт этилган.Мил.авв. 28 йил Хитой астрономлари қуёшда доғлар мавжудлигини кузатганлар. Хитой математиклари тарихда биринчи бўлиб,ҳисобда манфий сонни қўллаганлар.Тиббиётда игна уколи ва нуқтали даволаш каби ажойиб усулни ишлаб чиққанлар. Қадимги Хинлистон ва Хитойда табиий-илмий билимлар билан бир қаторда олам,борлиқ, жамият ҳақида дастлабги фалсафий билимлар ҳам юзага келган.Қадимги Хиндистондаги фалсафий қарашлар энг қадимги ёзма манба “Веда”ларда ўз аксини топган. “Веда” сўзи сансикритга бўлиб “башорат”, “муқадас билим” маъноларини билдиради. “Веда”лар тўрт китобдан: Ригведа, Самоведа, Атхарваведа, Яжурведадан иборат. Ригведа мадхиялар тўплами бўлиб, у 1028 мадхияни ўзида жамлаган 10 минг шеърдан иборат. 4 Уларда қадимги Хиндистон аҳолисининг диний тасаввурлари тасвирланган. “Веда” нинг кейинги китобларида оламнинг келиб чиқиши, унинг асосида турли жараёнлар, худолар ва бутун оламнинг вужудга келиши тўғрисидаги содда тасаввурлар шаклланганлигини кўрамиз. Хинд фалсафаси “Упанишадалар” номи билан машхур манбаларда ҳам ўз аксини топган. “Упанишадалар” ”Веда” ларнинг фалсафий қисмини ташкил этади. “Упанишадалар” яхлит фалсафий рисола бўлмай, турли 4 Қаранг. Фалсафа энцеклопедик луғут. “Шарқ” Тошкент, 2004. 71-бет.

вақтларда ижод этган номаълум муаллифларнинг матнларидан иборат. “Упанишадалар” даги фалсафий мавзулар, асосан,олам ва инсон табиати, унинг ҳаёти ва руҳиятининг моҳияти, билиш имкониятининг чегаралари, ахлоқ меъёрлари ҳақидадир.Баъзи манбаларга қараганда “Упанишадалар” нинг миқдори 108 та, ҳозирги вақтдаги маълумотларга қараганда уларнинг миқдори 300 га яқин деган маълумотлар ҳам мавжуд. Қадимги Хинд фалсафий мактаблари икки гурухга бўлинади.Булар астика ва настика мактабларидир. Астика мактиби намоёндалари “Веда”ларнинг муқаддаслигини тан олса, настика мактаби намоёндалари эса “Веда” ларнинг муқаддаслигини тан олмайди. Қадимги Хинд фалсафасида чорвак мактаби алоҳида ўрин тутади. Чорвак мактаби тарафдорлари-олам моддийдир, у тўрт унсур – сув, ҳаво, тупроқ, ўтдан ташкил топган деган қарашни илгари сурганлар. Қадимги Хитойда ҳам табиий-илмий билимлар билан бирга ижтимоий- фалсафий қарашлар ҳам вужудга келган ва ривожланган. Қадимги Хитойдаги ижтимоий фалсафий фикр тарихида Конфуцийнинг (эр.авв.551-478) қарашлари алоҳида ўрин тутади. Яратувчи илоҳий кучни тан олган конфуций “кишиларнинг ҳаёти тақдирга боғлиқ, бойлик ва улуғлик эса Илоҳ томонидан берилади” деб уқдиради. Конфуций қарашларида ахлоқий масалалар марказий ўринни эгаллайди. Шу билан бирга Ли деган тушунча ҳам алоҳида ахамият касиб этади. Ли-тартиб, қоида деган маънони англатади. Ли яъни тартиб бўлмаса жамият тараққий этмайди, деб таъкидлаган. Қадимги Хитой фалсафасида Лао Цзи асос солган даосизм фалсафий мактаби ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Дао қонун, йўл деган маънони билдиради. Даосизм тарафдорлари олам моддийдир ва у табиий қонуният- дао асосида тўхтовсиз ҳаракат ва ўзгаришда эканлигини қайд этганлар. Европада илмий билимлар тизими бундан икки минг беш юз йил олдин пайдо бўлган. Табиат ҳақидаги биринчи билимлар тизимининг яратилиши

Фалес (эр.ав.625-547), Пифогор (эр.ав.VI аср), Анаксимандер (эр.ав 610-547) каби файласуфларнинг номлари билан боғлиқ. Биринчидан, улар фактларни тартибга келтирдилар ва мантиқий асосдилар, натижада табиат ҳақидаги билимлар тизими назарияси вужудга келди. Иккинчидан, дунёнинг моҳиятини биринчи асосини, субстанциясини тушунишга ҳаракат қилдилар. Бу юнон фалсафасида Фалес-сувни, Демокрит атомларини, Гераклит –ўтни, Афлотун –ғояни олганлигида ўз ифодасини топган. Қадимги юнонлар математика, физика, биология, социология, психология, тиббиёт, астраномия ва бошқа фанлар соҳасида кўплаб илмий билимлар тўплаб, улар учун назарий замин яратдилар. 5 Платон Академиясида, Аристотель лицейларида, Пифогор мактабларида бу илмий билимлар предмет сифатида ўқитилди, илмий изланиш ишлари олиб борилди. Аристотель бутун фанларга асос солиш билан бирга барча фанларнинг мантиғини яратди, илмий билиш, яъни рационал (ақлий) фикрлашнинг “қуроли” ни кўрсатди. У илмий билимларни тасниф (классификация) қилди. Фалсафани назарий ва амалийга ажратиб, умумий фалсафадан аниқ фанларнинг фарқини кўрсатиб берди. Аристотель “Биринчи устоз” сифатида илмий ишларда тадқиқотчининг, олимнинг илмий изланувчининг фаолияти асосий босқичлари назариясини ишлаб чиқди. Ҳар қандай олимнинг иш мазмуни тўрт босқичдан иборат бўлиши кераклигини кўрсатиб берди: 1. Ўрганаётган масаланинг тарихи, унинг танқидий таҳлили; 2. Шу асосида ўрганиладиган масалани аниқ қўя билиш; 3. Ўз мулоҳаза, ўз таҳминлари- гипотезаларини бера билиш; 4. Қўйилган масалани мантиқий асослаб, далилларга суяниб, ўз кузатишлари асосида янги илмий қарашларнинг илгариги қарашлардан устун эканлигини кўрсатиб бериш. 5 Қаранг Фалсафа ўқув қўлланма “шарқ” Тошкент -1999 49 бет.

Аристотелнинг мазкур фаолият назарияси жуда оддий кўриниши мумкин. Бироқ ҳозиргача илмий тадқиқот ишлари юқоридаги схема асосида олиб борилади ва ёзилади. Мазкур масала баёнига якун сифатида қуйдагиларни айтишимиз мумкин. Миср, Месапотамия, Ҳиндистон, Хитой,Марказий Осиё ва Юнонистонда бўлган қадимги цивилизация астрономия, математика,биалогия, тиббиёт борасида тажрибалардан катта билим тўплади. Бироқ бу тўпланган билимлар ҳали фан даражасига, назарий даражасига кўтарилган эмас эди. Улар бевосита кўзга ташланиб турган ҳодисалардан чиқарилган хулоса эди. Тўпланган тажрибалар, йиғилган илмий билимлар юнон фани ва фалсафасининг вужудга келишида замин бўлиб хизмат қилди. Ўз навбатида юнон фани ва фалсафаси эришган ютуқлари ўрта асрлар ва уйғониш давр ва араб халифалиги худудларида илмий ва фалсафий билимлар ривожига катта таъсир ўтказди. 4-масала. Классик-мумтоз фанининг юзага келиши ва шаклланиши капиталистик ишлаб чиқариши, буржуа муносабатларининг шаклланиши ва машина ишлаб чиқариш эҳтиёжлари билан боғлиқ ҳолда кечди. Классик фанинг пайдо бўлиши Николай Кузанский, Жордоно Бруно, Леонардо да Винчи, Николай Коперник, Галелео Галелей, Иогани Кеплер илмий ижодлари билан боғлиқ ҳолда кечди. Илмий билимлар ривожланишининг биринчи босқичида, табиат, олам унинг мавжудлиги ўзгариши ҳақидаги тажриба ва кузатишга асосланган қарашлар фан тараққиётининг классик даврида назарий жиҳатдан асосланди, бу даврда фанлар дифференцияси кучайиб, янги фанлар фалсафа бағридан ажралиб чиқди. Фан тараққиётининг классик даври XVII –XIX асрларни ўз ичига олди. Поляк олими Н. Коперникнинг астрономиядаги кашфиёти фан ва фалсафа тараққиётига ва уларнинг бир биридан ажралишига улкан ҳисса бўлиб қўшилди. Н.Коперник ўзининг “Осмон жисмларининг айланиши

тўғрисида” асарида барча осмон жисмлари қуёш атрофида доира орбитасида айланувчи сферадир, деб таъкидлайди. Бу гелиоцентрик назарияда янгича дунёқараш бўлиб, унга биноан Ер Қуёш атрофида ҳаракатланувчи сайёралардан биридир. Ер қуёш атрофида айланар экан, у ўз ўқи атрофида ҳам айланади. Осмон ва ер жисимларининг табиий хосаси сифатида ҳаракат ғояси Коперник концепциясидаги ютуқдир. Бундан ташқари, у жисимлар ҳаракати қандайдир умумий қонунятларга бўйсунади, деган фикрни ҳам илгар сурган. Джардона Бруно (1548-1600) ҳаракатсиз ва ягона оламнинг чексизлиги ғоясини илгари суради. Олам пайдо бўлмайди ва йўқолмайди, кичраймайди ва катталашмайди деб айтиш, табиат ўз-ўзига ҳудо, яъни ўзини ўзи яратади, ўзи сабабчи деган хулосага олиб келади. Брунонинг бизнинг оламга ўхшаган чексиз оламлар борлигини тахмин қилиши, янгича тафаккур услуби намунасидир. Классик фан шакиланишининг бошланғич даврида унинг такомиллашувига ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшган олимларидан бири италиялик физик ва астроном Галелео Галилей (1564-1642)дир. Айнан Галилей таълимотидан классик фан асосини ташкил қилувчи ҳаракат муаммосини ўрганиш бошланди. Бу давргача ҳаракат ҳақидаги Аристотелъ илгари сурган тасаввур ҳукимронлик қилар эди. Унга биноан эса ҳаракат жисмни ҳаракатга келтирувчи куч бўлганидаги мавжуд бўлади, танага таъсир қилувчи куч бўлмаса жисм ҳаракати ҳам бўлмайди. Галилей бевосита тажриба натижалари инсон томонидан оламни билиш учун материал бўла олмаслигини, тажриба натижалари доимо назарияга эҳтиёж сезишини асослаган олимлардан биридир. Ҳаракат муаммосида инерция қонуни, эркин тушаётган жисмнинг тезлиги унинг массасига боғлиқ эмаслиги,босиб ўтилган йўл эса тушиш вақти квадратига пропорционал эканлиги, параболик ҳаракат назариясининг яратилиши, жисмларнинг мустаҳкамлиги ва қаршилиги назарияси, ҳавонинг

ҳажмга эга эканлигининг экспериментал тадқиқ қилиниши, маятникнинг тебраниш қонуни кабилар классик физиканинг ютуқлари саналади. Галилей Коперникнинг гелиоцентрик системасининг ҳақиқатлигини ва уни “Икки дунё тизими диалоги” асарида Қуёш ўз ўқи атрофида айланиши, унинг юқори қатламида доғ борлиги, Юпитернинг 4 та йўлдоши (ҳозир улар 13та) борлиги каби янгиликлар билан тўлдиради. Немис математиги ва астрономи Иогани Кеплер (1571-1630) астрономик кузатувларнинг умумлашган кўрсатгичлар асосида осмон механикаси қонунларини ўрганиш билан шуғулланиб қуёшга нисбатан саёралар ҳаракатининг учта қонунини асослади. Аммо Кеплер табиатдаги ҳаракатларнинг моҳиятини тушуниб ета олмади. Шунинг учун у Аристотелъ каби жисмни ҳаракатга келтириш учун двигателъ зарур, деб қараган Инглиз файласуф ва фан асосчиларидан бири Френсис Бэкон XV-XVII асрларда фандаги буюк дифференцацияни биринчилардан бўлиб кўрсатди. Фаннинг пайдо бўлиши, бир бутунликдаги учликдан иборатлигини таъкитлайди. Яъни фан-махсус билимлар тизими ва доимий янгиланиб туради, Фан-бу ижтимоий институт ; Фан-маънавий ишлаб чиқариш шакли. Бэкон илмий билишда тажриба, экспериментга асосий этиборни қаратиб эмпиризм ва индуктив методларига асос солди. Француз математиги Рене Декарт эса илмий билишда рационал билишни устун қўйди ва дедуктив методга асос солди. Фаннинг вазифаси табиатдаги барча ҳодисаларни шубҳаланиб бўлмайдиган мавжуд ҳодисалар асосида тушунтиришдан иборат деб таъкидлайди. Декартнинг математика соҳасида қуйдаги ишлари: координатлар тизими, алгебрник белгилар, аналитик геометрия, ривожланиш ғояси ва бошқалар бўлиб, улар ҳали ҳануз ўз аҳамиятини йўқатган эмас. И.Нъютон классик механикага асос солди, унинг учта асосий қонунини изоҳлади, бутун олам тортилиш қонунини математик изоҳлади. Осмон жисмлари ҳаракатини, куч тушунчасини изоҳлади, дефференциал ва интеграл ҳисобларни физик реалликни изоҳловчи тил сифатида яратди,

ёруғлик табиати ҳақидаги корпускуляр ва тўлқинли тасаввурларнинг ўхшашлиги ҳақидаги тахминларни илгари сурди. Нъютон механикаси дедутив илмий назариянинг классик образига айланди. Вилъгелм Лейбниц (1646-1716) математикада янги даврни бошлаб берди. У Нъютон билан бир даврда дифференциал ва интеграл ҳисобларни яратган; математик мантиқнинг асосчиси ва ҳисоблаш ускунасининг яратувчиларидан бири; физика, механика масалаларида кузатишлар ва экспериментларнинг муҳим ролини таъкидлаган; энергиянинг сақланиш ва бир-бирига айланиш қонунини тахминан айтган олимлардан бири; “Протогея” асарида Ернинг пайдо бўлиши ва Эволюцияси масалаларини илмий асослашга ҳаракат қилган; Ер ости сувларини қазиб чиқариш учун махсус ноасосларни ва турли техник ускуналарни ихтиро қилган; ўсимлик, ҳайвонот ва инсоният дунёсининг ўзаро алоқадорликдаги тараққиётини кўрсатган; илмий билимларни амалиётда кенг қўллашни тарғиб этган. Шундай қилиб янги даврда, яъни фан тараққиётининг классик даврида Оламнинг мутлоқ макон ва замонда бир-бири билан ўрин алмашадиган, тортишиш кучлари билан боғланган, классик механика қонунларига бўйсунадиган кўп сонли ўзгармас ҳамда бўлинмас майда зарраларнинг бирлигини тан олувчи дунёнинг механик манзараси шаклланди. Худди шу даврда юқордаги олимлар ижоди натижаси ўлароқ назарий табиатшунослик ва энг аввало, физика шакллана бошлади. Бу даврда шаклланган дунёнинг механик манзараси асосида оламдаги нарса ва ҳодисаларга нисбатан ўзаро алоқада бўлмаган, ўзгармас ва ривожланмаётган мета- физик қараш шаклланди. Нарса ва ҳодисаларнинг ўзгармаслигини эътироф этувчи метафизик қарашга швед олими Карл Линней яратган ўсимлик ва ҳайвонларнинг классификацияси ёрқин мисол бўлади. Олим турларни худо яратган, улар ўзгармас деб ҳисоблаб, улардаги ўзгарувчанликни кўра олмайди. XVII аср охири XIX аср бошларида илмий билимлардан ишлаб чиқаришда фойдаланиш ғоялари амалга оша бошлади. Бунинг сабаби

машина саноатининг ривожланиши эди. Бу эса ўз навбатида, техника фанлари ривожига замин яратди. Фанларнинг ривожланган тизимида техниканинг ҳам фундаментал, ҳам амалий билимлар тизими шаклланди. Х.Гойгене яратган ўзида тебраниш назариясини мужассамлаштирган механик соат биринчи илмий техникавий билимларнинг классик намунаси саналади. Немис классик фалсафасининг асосчиларидан Иммануэл Кант (1724- 1804)нинг “Энг умумий тарих ва осмон назарияси” асари табиатшуносликда диалектик ғояларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Мазкур асардаги гипотезага кўра, қуёш, сайёралар ва уларнинг йўлдошлари дунёвий маконни тўлдирувчи қандайдир шаклсиз бошланғич туманли массадан пайдо бўлган. Заррачаларнинг ўзаро тортишиши натижасида, кейинчалик тортишиш марказига айланган алоҳида уюмлар пайдо бўлган. Шундай марказлардан бири қуёш бўлиб, унинг атрофида айлана доирасида ҳаракатланади. Улардан ўз ўқи атрофида айланувчи сайёралар пайдо бўлади. Заррачаларнинг ишқаланиши натижасида қуёш ва сайёралар қизиган, кейин эса совий бошлаган. И.Кантдан 40 йил кейин француз математиги ва астрономи П.Лаплас (1749-1897) Кант гипотезасини умумлаштирувчи ғояларни илгари сурган. Ана шу асосда қуёш системасининг келиб чиқиши тўғрисидаги Кант-Лаплас космоногик гипотезаси шаклланган. Мазкур гипотеза ҳали хануз ўз аҳамиятини йўқотган эмас ва олимлар томонидан эътироф этиб келинмоқда. IX асрда диалектика ғоялари геология ва биологияда ҳам шакллана бошлади. Француз табиатшуноси Ш.Кюьве (1768-1832) илгари сурган катастрофалар (ҳалокатлар) назарияси ўрнига инглиз табиатшуноси Ч.Лайлнинг (1797-1875) геологик эволюционизм ғояси пайдо бўлди. Катастрофалар назариясида, ер тарихидаги баъзи даврлар дунёвий ҳалокатлар билан тугаши натижасида ўсимлик ва ҳайвонларнинг эски турлари йўқ бўлган деган қараш илгари сурилган. Ч.Лайл бундай қарашларни

рад этиб, Ернинг жуда узоқ муддат мавжудлигини эътироф қилиш зарурлигини исботлаган. Француз табиатшуноси Ж.Ламарк (1744-1829) “Зоология фалсафаси” асарида, Инглиз олими Ч.Дарвин “Турларнинг пайдо бўлиши”, “Яшаш учун курашга мослашган турларннинг сақланиши”асарларида биология соҳасидаги эволюцион ғояларни илгари сурди. Г.Мендес (1822-1884) “Ўсимлик гибридлари устидан тажрибалар” асарида биологик ва математик таҳлилларни умумлаштириб, организмлардаги ўзгарувчанлик ва ирсийликни етарли даражада ишончли изоҳлаб беради. Бу эса ўз навбатида генетиканинг шаклланишига олиб келди. XIX асрнинг 30-йилларида ботаник М.Шлейден (1804-1881) ҳамда биолог Т.Шванн (1810-1882) тирик организмлар тузилишининг ҳужайра назариясини яратди. Немис олими Ю.Р.Майер (1814-1887) энергиянинг сақланиш ва бир- бирига ўтиш қонунини ўрганиб,кимёвий, иссиқлик ҳамда механик энергиянинг бир-бирига ўтишини ва тенг кучилигини исботлади. Инглиз тадқиқотчиси Д.П.Жоул (1818-1889) механик куч сарфланганда, унга эквивалент иссиқлик пайдо бўлишини экспериментал исботлади. Д.И.Менделеев (1834-1907) кимёвий элементларнинг даврийлик қонунини яратиши кимё фанидаги муҳим воқеа бўлди. Ш.Кулоннинг қарама-қарши қутбли электр зарядларининг тортишиш қонуни, М.Фарадейнинг электромагнит майдонининг математик назарияси ва юқорида қайд этилган эволюционизм назариялари илгари шаклланган дунёнинг механистик манзарасини ўзгартириб юборди ва ўз навбатида дунёнинг электромагнит манзарасини яратилишига олиб келди. Айни шу даврда ижтимоий-гуманитар фанлар ҳам ривожланди. Хусусан иқтисодиёт назарияси яратилиб, пул фалсафаси шаклланди. Шундай қилиб XIX асрнинг охирига келиб табиатшуносликнинг бир қатор тизимларида физика, кимё, биология, зоология, ботаника, геология каби фанлар шаклланиб, жамиятда фан мустақил институт сифатида эътироф

этилди.Фан тараққиётида бир қатор фундаментал назариялар ишлаб чиқилди. Фан ютуқларидан ишлаб чиқариш, амалиётда фойдаланиш йўлга қўйилди. XVII-XIX асрлар оралиғи классик фанларнинг шаклланиш ва ривожланиш даври бўлди. Бу даврда дунёнинг илмий манзараси яратилди. XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларига келиб фан тараққиётида ноклассик даврбошланиб, у 70-йилларга қадар давом этди. Бу даврда фанда қилнган илмий кашфиётлар фан тараққиётининг классик даврида олам, ундаги нарса ва ҳодисаларнинг тузилиши, ҳаракати, мавжудлиги тўғрисида шаклланган қарашларни тубдан ўзгартириб юборди. 1896 йилда француз физиги А. Беккерель (1852-1908) уран тузининг ўз- ўзидан нурланиш ҳодисасини аниқлади. “Беккерель нурлари” каби нур таратувчи элементларни излаб Пьер Кюри (1859-1906) ва Мария Складовская Кюри (1867-1934) радиактив ҳодисалар деб аталмиш палоний ва радийни кашф қилди. 1897 йилда инглиз физигиЖ.Томсон (1856-1940) атомнинг бир бўлаги электронни аниқлаб атомнинг илк моделини яратди. Инглиз физик олими Э.Резерфорд (1871-1937) атомлар ўзида массани мужассамлаштирувчи ҳаракатсиз ядрога эга эканлигини илмий исботлади. 1911 йилда эса атомлар тузилишининг планетар моделини яратди. Бунга биноан электорнлар ҳаракатсиз ядро атрофида айланиб ўзидан узлуксиз электромагнит энергияни тарқатиши аниқланди. Даниялик физик Нильс Бор (1885-1962) Резерфорд моделига таяниб, уни тўлдириб, атомларда стационар орбиталар мавжуд, улар ҳаракати пайтида электронлар энергия тарқатмайди, унинг нурланиши фақат электронларнинг бир орбитадан иккинчи орбитага ўтишида содир бўлади ва бунда атом энергияси ўзгаради деб, атомнинг квант моделини яратди. Бу Резерфорд –Бор модели номини олиб, у атомнинг охирги модели ҳисобланади. 1929 йилда инглиз физиги П.Дирак (1902-1984) квант электродинамикаси ва гравитацион квант назариясига асос солди, электрон

ҳаракатнинг релятивистик назариясини ишлаб чиқиб, унинг асосида 1931 йилда бирламчи антизарра –позитроннинг мавжудлигини тахминан изоҳлади. Физика фанида 1932 йилда нейтрон кашф қилинди, зарядланган заррачалар тезлигининг кашф қилиниши ядро физикасининг яратилишига олиб келди. Айни вақтда элементар заррачаларнинг ноэлементлиги аниқланди. А.Эйнштейнинг хусусий (1905) ва умумий (1916) нисбийлик назарияси дунёнинг физик манзарасини тушуниш ва изоҳлашда инқилобий бурилиш бўлди. Шу даврга қадар Ньютон механикасига асосланган ҳолда макон ўзгармас ва материя билан боғлиқ эмас; замон (вақт) мутлоқ, у макон ва материя билан боғлиқ эмас деб қараб келинар эди. Эйнштейн бу ғояни инкор қилиб, макон, замон ўзаро материя билан боғлиқ деб ҳисоблайди. Шу билан бирга у энергия ва массанинг алоқадорлигини ҳам аниқлади. Фан тараққиётининг ноклассик даврида физика ютуқлари асосида кимё ривожланди. Квант механикасининг ривожланиши кимёвий алоқалар табиатини аниқлашга имкон берди. Натижада стреокимё, комплекс бирлашув кимёси каби фанлар пайдо бўлди. Органик синтез методларини ишлаб чиқиш жараёни шаклланди. Биология соҳасида ўсимликлар физиологи ва микробиолог Д.И.Ивановский вирусларни аниқлаб вирусологияга асос солди. Америкалик биолог Т.Хант (1866-1945) наслнинг хромасома назарияси асосида генетика янада ривожланди. Хромасомалар - тўқималар ядросининг структурали элементи бўлиб, ўзида организмнинг ирсий информациясини етказувчи (ДНК) дезоксил бонуклеин кислотасини мужассамлаштиради. Америкалик биохимик Ж.Уотсон ва инглиз биофизиги Ф.Крик 1953 йилда ДНК структурасининг моделини яратиб бу билан молекуляр генетикага асос солдилар. Бу даврда астрономия соҳасида ҳам ютуқларга эришилди. Олам деганда (Метагалактика) уни кузатиш ва ўрганиш мумкин бўлган қисми тушунилади. Бу ерда 100-200 миллиард юлдузлар, галактикаларнинг жуда

катта тўдаси мавжуд бўлиб, шулардан бири сомон йўли саналади.Унга қуёш системаси ҳам киради. Бизнинг галактика 150 миллиард юлдузлардан иборат бўлиб, улар орасида қуёш, галактик туманликлари, коинот нурлари, магнит майдонлари, нурланишлар мавжуд. Қуёш системаси галактика ядросидан 30 ёруғлик йили узоқда бўлиб, унинг чеккасида жойлашган. Қуёш системаси ёши 5 миллиард йилга тенг. Ҳозирги вақтда астроном ва астрофизиклар олам узлуксиз эволюция ҳолатида эканлиги ҳақидаги хулосага келганлар. 1963 йилда Галактикалардан ташқарида мавжуд бўлган жисм- квазарлар ихтиро қилинди. 1967 йилда радионурланиш манбаи бўлган космик жисмлар-пульсарлар ихтиро қилинди. Ноклассик фан тараққиёти даврида космосни ўрганишга қаратилган янги фан-косманавтика шаклланди. Фан тараққиётининг бу даврида бошқарув назариялар тизими, алоқа ва информацияни қайта ишлаш ҳақидаги кибернетика шаклланди. XX асрнинг 70-йилларида табиий ва гуманитар фанларнинг яқинлашуви жараёни бошланиб постноклассик фан тараққиёти бошланди. Бунга билимларни сақлаш ва қабул қилишдаги инқилоб – компютеризация муҳим аҳамият касб этди. Бу даврда молекуляр биология ва генетикага асосланган, илгари табиатда мавжуд бўлмаган янги генларни топишга йўлланган ген технологиялари ривожланди. Ген технологияси асосида сунъий йўл билан инсулин, интерферон яратилди. Ген технологияларининг асосий мақсади ДНК ни ўзгартиришдан иборат, илмий тадқиқотлардаги бу йўналиш фаолияти ген ва геномларни тахлил қилиш орқали генларни синтези, яъни янги генетик модификациялашган организмларни яратишдан иборат. Микробиологияни шиддатли ривожланишига олиб келган янги метод-клонлаштириш яратилди. XX асрнинг 80-90 йилларидаги ҳисоблаш техникаси тараққиёти нейрон тармоқларини яратилиши билан боғлиқ бўлиб, улар асосида ниҳоятда мураккаб масалаларни хал қилиш имкониятига эга бўлган

нейрокомпьютерлар яратилди. Бу даврда фаннинг ривожи уни классик мезонларидан ажралиши билан боғлиқ ҳолда кечмоқда. Тадқиқотлар объекти кўп ҳолларда экспериментлар ўтказиш мумкин бўлмаган тизимлар бўлганлиги учун, илмий тадқиқот фаолиятининг асосий қуроли –математик моделлаштириш усули қарор топди. Фундаментал билимлар базаси физика негизида шаклланган микроэлектроника ва наноэлектроника ривожланди. Электроника – электронларнинг электромагнит майдонлари билан ўзаро таъсири ва ахборотини етказишда фойдаланадиган электрон асбоб-ускуналарни яратиш ҳақидаги фан. Агар XX асрнинг бошларида электроника асосида электрон чироқлар яратилган бўлса, 50-йилларда эса интеграл асосдаги микроэлектроника ривожлантирилди. Микроэлектрониканинг тараққиёти компьютер техникаси ва космик аппаратлар яратишда фойдаланиш мақсадида интеграл схемалардаги заррачаларнинг миллиард қисми метри- нанометр (нм) ҳажмининг кичрайиши асосида амалга оширилганини кўришимиз мумкин. Постноклассик фан тараққиёти натижасида ўз-ўзини ташкил қилувчи ғояга асосланган янги фан синергетика шаклланди. Синергетика табиатдаги мураккаб тизимларда ўз-ўзини ташкил қилиш жараёнини ўрганувчи фандир. Синергетика ўз-ўзини ташкил қилувчи жараёнлар табиатда ва жамиятда содир бўлишини, у қандай турдаги ночизиқли қонунлар бундай жараёнларни бошқаришини ва қандай шароитда амалга ошишини аниқлайди. Постноклассик фанда олам, биосфера, ноосфера, жамият, инсонлар ягона яхлит тизимни ташкил қилиши ғояси ўз аксини топган. Шундан келиб чиқиб оламнинг умумилмий манзарасини яратиш ғояси пастноклассик фан тараққиёти даврида асосий ғояга айланди. Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, постноклассик фаннинг пайдо бўлиши классик ва ноклассик тадқиқотларнинг методи ва олам ҳақида эришилган билимларни зинҳор инкор қилмайди. Эришилган билимлар ўзига хос вазиятларда қўлланилиши давом этади. Постноклассик фан эса улардан

фойдаланиш соҳаларини янада аниқроқ белгилаб бериши билан аҳамиятлидир. 5-масала . Ҳозирги замон, яъни постноклассик фан классик ва ноклассик фандан ўзининг қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради: - фан ўзининг ўрганиш соҳаларини кенгайтириб, микроолам, макроолам муаммоларини ўрганиш билан шуғуллана бошлади. Макро ва микрооламни ўрганиш учун фан анъанавий усуллардан ташқари, янги усуллардан, махсус асбоблардан, математик моделлаштириш усулидан фойдалана бошлади; - Илмий билишининг субъектив жиҳатларига алоҳида эътибор берила бошланди. Бу эса мутахассиснинг ўрганаётган соҳасини чуқуррроқ ва кенгроқ билишини тақазо этади; - фалсафа ва фанда оламдаги нарса ва ҳодиса, жараёнларнинг қонуният ҳамда тартиб асосида рўй бериши тўғрисидаги қарашлардан фарқли равишда ривожланиш тартиб ва тартибсизлик бирлигидан иборат эканлиги эътироф қилина бошланди; - фан тараққиёти миллий доирадан чиқиб, тобора байналминал характер касб эта бошлади. Унинг ютуқлари бутун инсониятнинг мулки сифатида англана бошлади; - фаннинг инсонпарварлик ва тараққийпарварлик моҳияти тўлароқ намоён бўлди; - фаннинг ривожи олимларнинг қадриятларни эъзозлаш ва баҳолашида янгича мезонларни ишлаб чиқишни тақозо этди. Бу олимларнинг бирон-бир фан соҳасини якка ҳукмронлик билан эгаллаб олмаслиги, илмий янгилик ва кашфиётларни бошқалардан яширмаслиги, кўчирмачилик қилмаслиги, ўз қадр-қимматини топтамаслиги кабиларда намоён бўлди; - жаҳон миқёсида илмий салоҳиятни, илм-фан ютуқларини бошқа мамлакатларга чиқариш моддий неъматлар чиқаришдан кўра фойдалироқ бўлиб қолди. Бу эса жаҳон миқёсида информацион жамиятни, инсониятнинг

бир бутун ҳамжамияти шаклланишининг муҳим омилларидан бири бўлиб қолди; -табиий ва ижтимоий фанларнинг ўзаро узвий боғлиқлиги, таъсири кучайди. Табиатшунос олимларннг ижтимоий фан ютуқларидан фойдаланиши инсон ва табиат ўртасидаги муносабатларни инсонийлаштиришда, табиатни муҳофаза этишда муҳим аҳамият касб этди; - фан умумбашарий ва умуминсоний муаммоларни ҳал этиш билан жиддий шуғуллана бошлади; - фан иноният ҳаётидаги қатор муаммоларни ҳал этибгина қолмай, унинг ҳаётига жиддий таҳдид соладиган муаммоларни ҳам келтириб чиқарди. Олимнинг ўз илмий фаолияти учун жавобгарлигини ошириш, инсоният ҳаёти, тинчлиги учун таҳдид соладиган илмий изланишларни тақиқлаш, назорат қилиш ҳозирги замон фанининг муҳим муаммоларидан биридир. 6-масала. Илмий билимлар ва фан тараққиёти, олимларнинг билимга, фанга ҳалол хизмат қилиши, билим идеалларига ўз умрини бағишлаш тўсиқсиз, силлиқлик билан ўтмаган. Фан ва унинг ижодкорларига нисбатан ноилмий соҳалар томонидан тазйиқ ўтказилиб, унинг йўли бузиб турилган. Ўз соҳаси бўйича максимал билимга эга бўлган олимлар фаолиятига улардан ташқарида турувчи мутахассис бўлмаган кучларнинг аралашуви уларнинг ҳалол, инсоний бурчларини бажаришларига тўсқинлик қилиб келган. Ёки фандан ўзларининг сиёсий мақсадлари йўлида фойдаланиб, фанни умуминсоний йўлдан буриб юборишга, фан ютуқларини инсониятнинг ўзига қарши қўйишга ҳаракат қилганлар. Чунончи, физикларнинг атом ядроси сирларини ўрганиш борасидаги кашфиётларидан инсониятни йўқ қилиш йўлида фойдаланганлиги ҳеч кимга сир эмас. Атом бомбасини ишлаб чиқариш ёки ишлаб чиқармаслик-бу физиканинг назарияси эмас, балки социология ёки бошқа гуманитар фанларнинг муаммосидир. Бу масалани олимлар эмас, балки олимларни ўзига жалб қилган сиёсатчилар ҳал қилади.

Шундай бўлсада, олимлар сиёсатчиларни бутун инсониятга тегишли тўғри йўлни ишлаб чиқишга мавжуд муаммоларини тўғри ва адолатли ҳал қилишга ундаши лозим. Ўз виждони олдида, халқи, инсоният олдида масъулият ҳис қилиш олимнинг маънавий қиёфасини кўрсатади. Олим ўз вазифасига масъулият билан қараши, фан ютуқларини фақат эзгулик мақсадларига йўналтириш лозимлигини англаб етиши керак. Буюк аллома Ибн Сино айтган, “Яшашдан мурод-эзгулик” шиори остида фаолият юритиш, ижод қилиш, фан уфқларига интилиш олимнинг маънавий бурчидир. Фан билан шуғулланиш дунёга қадриятлар нуқтаи назаридан қараш асосида бориши керак. Фан инсонияти йўқ қилишга эмас, уни юксакликка кўтаришга, унинг яхши яшашига шароит яратиб беришга хизмат қилиши керак. Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек: “Фан давлатга, халққа, жамият тараққиётига хизмат қилиши лозимлигини унутишга асло ҳаққимиз йўқ” 6 Олим фан уфқларига интилар экан, унинг ютуқлари адолат, яхшилик, ҳақиқат мезонлари билан уйғунлашиб, инсон маънавий ҳаётини қадриятлар даражасига кўтаришга ҳаракат қилиши лозим. Ҳар бир инсон, жумладан олим эркинлигини таъминлаш билан бирга унинг умуминсоният, миллат, халқ олдида масъул эканлигини ҳис этиб яшашга ундаш фан соҳаси вакилининг ахлоқий бурчи ва масъулиятидир. Ҳеч бир киши фан ютуқларининг ижобий ёки салбий томонларини олимлардек тўғри баҳолай олмайди. Фан ҳамма вақт эркинлик, адолат, бахт, озодлик каби инсоннинг ҳаётий қадриятларини ардоқлашга хизмат қилади. Ҳақиқий олимнинг яшашдан мақсади ўз илмий салоҳиятини ҳақиқатни қарор топтиришга, адолатни ўрнатишга, бахтли ҳаётга интилишни таъминлашга қаратишдан иборат бўлмоғи лозим. 6 Ислом Каримов. Тарихий ҳотирасиз келажак йўқ .Тошкент, “Шарқ”, 1998.13-бет.

Адабиётлар: 1. Karimov I.A. BMT sammitining mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisdagi nutq.-T.: O‘zbekiston, 2010. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaillikka erishish ostonasida.T.: o‘zbekiston, 2011 386 b 3. Karimov I.A. Buyuk va muqaddassan mustaqil vatan.O‘zbekiston mustaqilligining 20 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza. T.: O‘zbekiston, 2011 4. Romanenko Y.M. Bitiye i yestestvo: Ontologiya i metafizika kak tipi filosofskogo znaniY. – M., 2003. 784 s. 5. Falsafa asoslari. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005 6. Shermuxamedova N.A. GnoseologiY. –T.O‘FMJ. 2007 7. G‘arb falsafasi. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005. 8. Nazarov Q.N. Bilish falsafasi. –T.: Universitet, 2005. 9. Falsafa. Ahmedova M. Tahriri ostida –T.: OFMJ, 2006 10. Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. Nazarov Q. tahriri ostida. –T.: Sharq, 2004 11. Shermuxamedova N. A. Falsafa va fan metodologiyasi. –T.: Universitet, 2005.

Похожие

Фан

Фан ва дунёкараш

Фан моҳияти ва системаси

Маданият ва фан фалсафаси

Эстетик тафаккур тараққиётининг асосий босқичлари