Фалсафада қадриятлар муаммоси - Философия - Рефераты

Фалсафада қадриятлар муаммоси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Фалсафада қадриятлар муаммоси Режа: 1-§. Қадрият фалсафий категория сифатида 2-§. Қадриятлар турлари ва қадриявий ёндашув

1-§. Қадрият фалсафий категория сифатида Инсоният тарихининг илк даврларидаёқ одамлар нарсаларнинг муайян қимматга эга эканлигини, инсоннинг у ёки бу эҳтиёжларини қондира олиш и ни, бирон соҳада фойдали бўлиши мумкинлигини кашф этганлар. Шу билан нарсаларнинг қадриявий хусусияти очилган. Дастлабки пайтларда бу хусусият буюмларнинг амалий фойдаси билан боғ ланар эди. Кейинчалик қадрият мақоми бошқа ижти моий инстутлар ва маънавий ҳодисаларда ҳам тан олина бошланди. Инсон ўз фаолиятини йўналтириши лозим бўлган неъматлар ва қадриятлар муаммоси қадимги шарқ фалсафаси ва фалсафага қадар бўлган фикр тарихида муҳим ўрин тутади. Брахманликда - бу қайта туғилиш орқали янада юксакроқ варнага 1 эришиш. Инсоннинг кейинги ҳаётида қаерда туғилиши унинг тақводорлиги билан боғлиқ, тақводорлик эса ўз варнасининг дхармасига хизмат қилиш ва унинг кўрсатмаларидан четга чиқмаслигини англатар эди. Олий мақсадга фақат брахманлар эриши ш ла ри мумкин бўлиб, у ҳамма нарсадан (оиладан, бойликдан, олимликдан) воз кечиш ва сансарадан озод бўлиш йўли. Зоҳидлик , хайр-эҳсон, поклик, куч ишлатмаслик, яқин кишиларга ҳамдард бўлиш, ўз эҳти рос ларини жиловлаш - брахманликнинг етакчи қадриятлари. Упани шад лар да идеал брахман ҳеч нарсага кўнгил қўймайдиган, қайғу, бахиллик, умид туйғуларидан озод, осойишта, ёлғон ва ҳатто ўз-ўзини идрок этиш дан ҳам холи бўлган тафаккури берилган киши сифатида тасвирлан а ди 2 . Брахманликда салмоқли ўрин тутувчи қадриятлар қадимги ҳинд жамиятидаги касталарга бўлиниш билан чамбарчас боғлиқ. Бундай боғлиқлик (бунга ҳар бир каста вакили амал қилиши керак) брах ман лик ка нисбатан мухолифатда бўлган бхагаватгизм , жайнизм ва бошқа оқимларда 1 Қадимги ҳинд жамияти 4 варналардан – брахманлар, кшатрийлар, вайшьялар ва шудралар табақаларидан иборат эди. 2 Чанышев А.Н. Начало философии. М., 1982. 138 -б .Фалсафа тарихида қадрият муаммоси

ҳам мавжуд. Биро қ чарваклар фалсафасида бундай хилдаги алоқанинг асосланганлиги шубҳа остига олинади. Бундан ташқари чарвакларда аскетизмнинг тарғиб қилиниши ўрнини бахтни лаззат сифатида тушунишга йўналтирилган гедонистик дастур эгаллайди. Қадимги Хитой фалсафий тизимларида ҳам қадриявий идеаллар шакллантирилган. Конфуцийликда бу қадимийликка йўналтирилганлик, «олтин ўрталиқ», «инсонсеварлик», «ҳамдамлик» сингари тамойиллардир. Конфуцийликнинг асосий тамойили шундай: «ўзингга раво кўрмаганни ўзгаларга раво кўрма» 3 . Конфуцийликнинг ахлоқининг асосида - фуқаронинг подшоҳга, хотиннинг эрга, ўғилнинг отасига, кичикнинг каттага ҳурмати ва бўйсуниш ётади. Даосизм да конфуцийлик қадриятлари инкор этилади. «Мутлақ доноларча» хулқ-атворнинг асосий тамойили - фаолиятсизлик тамойи ли дир: ҳамма нарса табиий йўл ҳисобланувчи дао йўлида кетиши керак. Европа фалсафасида қадриятлар муаммоси Қадимги Греция да қўйилган эди. Бу муаммони биринчилардан бўлиб Суқрот кўтариб чиқди. У аксиологиянинг асосий масаласини «Неъмат нима?» деган савол билан ифодалади. Унинг бу саволга мурожаат этиши тасодифий эмас эди. Бу ҳол Афина демократиясининг тангликка учрашининг қонуний натижаси сифатида юзага келди. Мазкур саволга жавоб бериш янги ижтимоий идеалларни қидиришда ёрдам бериши лозим эди. Кейинги даврларда ҳам қадриятлар фалсафаси тарихнинг бурилиш даврларида, анъанавий қадриятлар қадрини йўқотган, жамиятнинг ижтимоий негизлари обрўсизланган пайтларда долзарб аҳамият касб этганлигини кўришимиз мумкин. Антик анъана доирасида қадриятлар муаммосини ишлаб чиқишда Демокрит катта рол ь ўйнади. Қадриятлар табиатини натуралистик (объективистик) талқин қилиш анъанасини у бошлаб берди. Антик файласуфнинг фикрига кўра, бахт-саодат, эзгулик, адолат, гўзаллик 3 Древнекитайская философия. В 2-хт. М., 1972. Т.1.167 -б .

мезонлари табиатнинг ўзида, ҳамма нарсанинг ўз табиий оқимида кетишидадир. Нимаики табиатга мос бўлса - яхши, нимаики унга зид бўлса - ёмон. Бизнинг хузур-ҳаловатимиз ва азобларимиз, қониқишимиз ва норозилигимизнинг асоси ана шунда. Афлотун га ҳам қадриятларни объективистик тушуниш хос эди. Бироқ материалист Демокритдан фарқли ўлароқ Афлотун уларнинг манбаини табиатда (нарсалар оламида) эмас, балки вужудсиз моҳиятлар (объективлаштирилган тушунчалар) - ғоялар оламида кўради. «Катта Гиппий» асарида Афлотуннинг Суқрот исмли қаҳрамони Гиппий билан суҳбатда у ёки бу нарсаларни гўзал қилувчи нарса нима эканлигини билишга уринади. Гўзалликнинг айрим нарсалардаги инъикосини намойиш қилиш орқали гўзалликнинг нима эканлигини идрок этиш мумкин эмаслиги файласуфни гўзаллик «ғоя»си га олиб келадики, ана шу гўзалликнинг қандайдир бир нарсага қўшилиши уни гўзал қилади. Афлотун ғоялари бир- бирига бўйсунувчи муайян тартибда жойлашади. Мазкур ғоялар пирамидасининг чўққиси бахт-саодат ғоясидир. Айнан шу ғоя ижобий фазилатларнинг, гўзалликнинг, ҳақиқат ва уйғунликнинг манбаи бўлиб хизмат қилади. Қадриятларнинг бошқа бир релятивистик (субъективистик) концеп ция си ҳам мавжуд бўлиб, унга Протагор асос солган. Мазкур кон цеп ция га мувофиқ қадриятларнинг баҳоси нисбий бўлиб, у инсонга боғлиқдир. Қадрият муаммосига антик даврдаёқ шаклланган ёндашувлар ўз кўринишларини муайян даражада ўзгартирган ҳолда кейинги фалсафий тизимларда ҳам сақлаб келдилар. Аксиология муаммосини ишлаб чиқишга И.Кант, Г.Лоце, Г.Риккерт, Н.Гартман, Ф.Ницше ва бошқалар ўз ҳиссаларини қўшдилар. XIX аср ўртасига қадар фалсафада «борлиқ» ва «қадрият» тушунчалари бир-биридан ажратилмаган эди. Аксиология (юнонча axia - қадрият ва logos таълимот сўзларидан) мустақил фан сифатида борлиқ тушунчаси икки компонентгаҚадрият тушунчаси

ажралган пайтда юзага келади: бир нарсанинг мавжуд бўлиши ва унинг моҳияти. Бошқача қилиб айтганда, объект ва субъектнинг ўзаро таъсири пайтда субъект учун объектда шундай бир нарса аён бўладики, уни объектнинг мавжуд бўлишининг ўзигагина боғлаб бўлмайди, яъни у гўё ушбу мавжудлик чегарасидан ташқарида туради ва у учун муайян аҳамиятга эга бўлади. Объект ва субъектнинг ўзаро таъсирини ана шундай тушуниш қадрият тушунчасини ҳозирги замон фалсафасининг категориал аппаратининг элементи сифатида шаклланиши учун бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилди. Қадриятлар - воқеликдаги муайян ҳодисаларнинг қимматини белги лаш учун хизмат қилувчи фалсафий категория бўлиб, у мазкур ҳоди са нинг субъект томонидан акс эттирилиши натижасида пайдо бўлади . Қадриятларнинг табиати ҳақида сўз кетар экан, фалсафий адабиётларда бир-бири билан рақобат қилувчи тўртта асосий ёндашув ларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчи ёндашув га кўра, қадриятлар дунёси алоҳида, мустақил, субъектга ҳам, объектга ҳам нисбат бериб бўлмайдиган олам сифатида талқин этилади. Неокантианликнинг классикларидан бири Г.Риккерт ёзганидек, «қадриятлар субъект ва объектдан ташқарида жойлашган бутунлай мустақил салтанатни ташкил этади». 4 Иккинчи ёндашув га кўра эса, қадриявий хусусиятлар нарсаларнинг ўзида мавжуддир. Бошқача қилиб айтганда қадриятлар манбаи ташқи воқелик хусусиятларида кўринади. Ана шу билан боғлиқ равишда қадриятлар нарсаларнинг муайян эҳтиёжларни қондира олишга бўлган объектив қобилияти сифатида қаралади. Учинчи ёнда шув нинг моҳияти шундан иборатки, табиатда қадриятлар мустақил мавжуд эмас. У ёки бу нарсалар фақат субъектнинг баҳолаш фаолияти туфайли ўз қадр-қимматига эга бўлади. Бунга мисол сифатида ғарб эстетикаси антологияларидан бирининг тузувчиси бўлган М.Рейдернинг фикрини келтириш мумкин: «Ҳақиқатларга қарама-қарши ўлароқ, қадриятлар шунчаки тасаввур қилинади холос... Фактлар кузатувчилар 4 Риккерт Г. О понятии философии. – «Логос», Кн.1. Спбю.ю 1910. 33 -б .

гуруҳи учун бир хил хусусиятга эга бўлса, қадрият ҳар бир баҳоловчининг субъектив фикри билан боғлиқ равишда турли табиатга эга бўлади» 5 . Бир киши учун қимматли бўлган нарса бошқа киши учун ундай бўлиб кўринмайди. Тўртинчи ёндашув да эса олдинги ёндашувларнинг ўзига хос синтези амалга оширилади ва қадриятларнинг икки ёқлама (объектли ва субъектли) табиатга эга эканлиги таъкидланади. 2-§. Қадриятлар турлари ва қадриявий ёндашув Фалсафий адабиётларда қадриятларнинг турли типлари ажратиб кўрсатилади. 1. Қадриятлар қуйидаги белги бўйича фарқланиши мумкин: Нима баҳоланяпти ва нимага асосан баҳоланяпти? Шу билан боғлиқ равишда улар қуйидагича турларга ажратилади: а) предметли қадриятлар - қадр-қиммат муносабатларининг объектлари, яъни воқеликдаги субъект учун муайян қимматга эга бўлган ҳодисалар. Уларга қуйидагилар киритилади: - табиий объектлар, жараёнлар ва ҳодисалар; - ижтимоий объектлар, жараёнлар ва ҳодисалар. б) субъектли қадриятлар - у ёки бу ҳодисаларни баҳолаш тадбирини ўтказишда асос бўлиб хизмат қилувчи усуллар ва мезонлар. Уларга қуйидагилар киради: -меъёрий тақдимномалар сифатида баён этилган кўрсатмалар, баҳолар, императивлар, мақсадлар, лойиҳалар. 2. Қадриятлар социумининг қандай соҳаси билан боғлиқ эканлигига қараб ҳам бир-биридан фарқ қилади. Шундан келиб чиқиб ахлоқий, бадиий, утилитар, илмий, диний ва бошқа қадриятлар фарқланади. 5 Современная книга по эстетике. Антология. М., 1957. Қадрият таснифи

3. Қадриятлар умумийлик даражасига қараб, яъни, у ёки бу ҳодиса қанча миқдордаги субъектлар учун қимматга эга эканлигига қараб ҳам фарқланади. Шу билан боғлиқ равишда қуйидаги турлар ажратиб кўрсатилади; - индивидуал қадриятлар; - гуруҳий қадриятлар (миллий, диний, жинсий, ёш); ушбу гуруҳ лар доирасида ғарб ва шарқ қадрият тизимлари ҳақида сўз юритиш мумкин. - умуминсоний ; 4. Қадриятлар улар субъект томонидан қай даражада ўз хусусий мақсади ёки тамойиллари сифатида тан олиниши ёки ташқи шароит дан келиб чиқ увчи бир нарса сифатида қабул қилинишига кўра фарқ қилиши мумкин. Шу билан боғлиқ равишда ташқи ва ички қадриятлар ажратилади. 5. Қадриятлар инсон ҳаёти ва фаолиятининг негизлари учун, унинг эҳтиёжлари ва мўлжалларининг моҳиятини ифодалаш учун қаё даражада қимматга эга эканлиги г а қараб ҳам фарқланади. Шу муносабат билан улар қуйидаги турларга ажратилади: - мутлақ ёки боқий қадриятлар (констан т алар); - вазиятли , ўткинчи ёки қадриятлар ва қадриявий мезонларининг муайян тарихий шакллари (эмпирик ўзгарувчан қадриятлар). 6. Қадриятлар улар бажарадиган функцияга кўра ҳам фарқланади. Шу билан боғлиқ равишда қадриятлар мезон усули сифатида, қадриятлар ижтимоий гуруҳларда назорат усули сифатида, қадриятлар ижтимоий тартибни яратиш ва сақлашда функционал зарур бўлган меъёрлар сифатида ажратилади. Аксиологияда жуда кўп анъанавий ва ҳозирги замон фалсафий муаммолари янгича кўриб чиқилади. Масалан, анъанага кўра, ҳақиқат га етиш илмий билишнинг идеали, шаксиз неъмат, яхшилик деб ҳисобланган. Бироқ ХХ аср ушбу қарашга ўз тузатишларини киритди. Индустриа лизмнинг ва техницистик ёндашувларнинг салбий оқибатлари, оммавий қирғин қуролларининг яратилиши ва қўлланиш и , ген муҳандислигининг пайдо бўлиши шуни кўрсатадики, муаммога софҚадриявий ёндашув

гносеологик ёндашув етарли эмас. Бугунги кунда «фақат ҳақиқатнинг қадри ҳақидагина эмас, балки унинг баҳоси ҳақидаги масала ҳам пайдо бўлади, бунда бошланғич ҳисоб нуқтаси сифатида инсон ва унинг бахт-саодати намоён бўлади» 6 . Ҳақиқат тобора кўпроқ аксиологик категориялар кўзгуси орқали қарала бошланмоқда. Лозим ва зарур нарсалар ҳақида қадриявий идеаллар сифатида сўз юритар экан, аксиология борлиқнинг муаммоли масалалари борасида бизнинг тасаввурларимиз доирасини кенгайтирди. Илгари меъёрий ҳодиса деб ҳисобланган нарсалар ҳозирги замон аксиологик ёндашувлари кўзгусида ундай бўлиб кўринмайди. Қадриявий мезон ва қадриявий қараш амалда ҳаётимизнинг барча соҳаларига кириб бормоқда. Бугунги кунда шу нарса аён бўляптики, бирон бир ижтимоий институт, бирон бир муҳим ижтимоий муаммо, жамиятнинг бирон бир соҳага аксиологик ёндашувлардан ташқарида кўриб чиқилиши мумкин эмас. Бунда қадриятларни қайта баҳолаш локал масалаларга ҳам, глобал масалаларга ҳам бирдек тегишлидир. Техник тараққиёт бахт-саодат келтирадими? Инсонни к л о нлаштириш мумкинми? Эвтаназия - бу эзгуликми ёки қотилликми? Агар унинг кашфиётларидан фойдаланиш одамларнинг ҳало к бўлишига сабаб бўлса, олим ўз кашфиётининг оқибатлари учун жавобгар бўладими? Илмий ва сиёсий онгда аста-секин соф иқтисодий, соф технологик, қадриявий компонентлардан ташқарида қаралувчи соф тадқиқотчилик лойиҳаларидан воз кечиш тамойили юзага келаётганини кўриш мумкин. Ўз навбатида қадриятларнинг ўзига, муносабат ва қадриявий онгга гносеологик, социологик, психологик, семиотик ва бошқа ёндашувлар нуқтаи назаридан қаралмоқда. 6 Фролов И.Т. О человеке и гуманизме. М., 1989. 215 - б.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Фалсафада инсон муаммоси

Фалсафада борлиқ муаммоси

Фалсафада услуб (метод) муаммоси

Фалсафада инсон муаммоси, унинг асосий жихатлари

Маданий - маънавий қадриятлар