Фалсафа фани категориялари1 - Философия - Рефераты

Фалсафа фани категориялари1

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

106 KB

Фалсафа фани категориялари Режа : 1.Мазмун ва Шакл. Бутун ва кисм. 2.Стуктура ва элемент,система. 3.Сабаб ва окибат.Зарурият ва тасодиф. 2. Имконият ва вокелик.

1. Иккинчи туркумга воқеликнинг тузилишини акс эт тирувчи категориялар киради. Булар, мазмун ва шакл, бу тун ва бўлак, структура, элементдан иборатдир. Мазмун ва шакл. Фалсафада мазмун ва шакл категорияси нарса, ҳодисаларнинг мавжудлиги ва ривожланиш жараёнини билиш усули сифатида муҳим аҳамиятга эга. Мазмун - нарса ва ҳодисаларнинг ривожланиш жараёнидаги системани ташкил қилган элементларнинг структуравий боғланиши бўлиб, уни бошқа системалардан фарқини белгилайдиган алоқадорликлар ва муносабатларини ифодалайди. Шакл эса – системани ташкил қилган элементларнинг структуравий боғланишлари, алоқадорликлари, муносабатларининг ифодаланишидир. Ҳозиргача фалсафий адабиётларда мазмун ва шакл ўртасидаги боғланишларни бир-биридан ажратиб таҳлил қилиш анъанавий характерга эга. Яъни, мазмуннинг ўзгариши шаклнинг ўзгаришига олиб келади, деган хулоса устувор бўлган. Ваҳоланки, системанинг элементлари структуравий боғланишларсиз, алоқадорликларсиз мавжуд бўлиш мумкин бўлмаганлигидек мазмун ва шакл ҳам бир-бирисиз мавжуд бўла олмайди. Биз фақат нисбатан мустақил бўлган мазмун ва шаклни билиш хусусиятига қараб, шундай мантиқий хулосага келишимиз мумкин. Бошқача қилиб айтганда, мазмун ва шаклдаги ҳар қандай жузъий ўзгариш ҳам бир-биридаги ўзгаришларни тақозо қилади, фақатгина биз уларни билиб олган ёки билмаган бўлишимиз мумкин. Масалан, сувнинг агрегат ҳолати, шакли ўзгариши билан унинг мазмуни ҳам ўзгаради. Яъни, сув буғ ҳолатида чанқоқни қондирмайди, ўсимликларни суғориш учун ярамайди. Бундан ташқари, элементларнинг структуравий боғланишлари системанинг характерини белгилашидан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, структуравий боғланишлар шакл сифатида системанинг мазмунини ҳам белгилаб туради. Шунга кўра, шаклни мазмунга нисбатан «иккиламчи» дейиш ноўриндир. Бунга ижтимоий ҳаётдан мисол келтирадиган бўлсак, демократия бошқаришнинг шакли сифатида жамиятнинг мазмунини белгилаб туради.

Фалсафада мазмун ва шакл категориясини бошқа категориялар тизимидан ажратиб олиб, нисбатан мустақил таҳлил қилганда, унга инсонларнинг муайян манфаатлар ва эҳтиёжлар асосида ёндашишларини алоҳида эътиборга олиш керак. Бу умуман мазмун ва шаклнинг объектив характерига путур етказа олмаса ҳам, уларни баҳолашдаги субъектив, муқобил қарашларда ўз ифодасини топади. Мазмун — муайян нарса ва ҳодисаларни тавсифловчи ички элементлар ва ўзгаришларнинг мажмуидан иборат. Шакл эса мазмунни ифодалаш усули, ташкил этувчиси дир. Масалан, атомнинг мазмуни шуни ташкил этган эле ментар заррачалар ва уларнинг ҳаракатидан, атомнинг шакли эса бу элементар заррачаларнинг жойлашиш тар тиби ва тузилмасидан иборат. Оламдаги ҳар бир нарса ва ҳодисада мазмун билан шакл ажралмас бирликда бўлади. Мазмунга эга бўлиб, шаклга эга бўлмайдиган ёки шаклга эга бўлиб, мазмунга эга бўлмайдиган ҳодисалар йўқ. Шунинг учун уларни бир- биридан ажратиш мумкин эмас. Мазмун билан шакл бирлигида мазмун ҳал қилувчи, асосийдир. Мазмун шаклни белгилайди. Олдин мазмун, сўнгра шакл ўзгаради. Шундай бўлсада шакл нисбий мус тақиликка эга бўлиб, мазмун ривожланишига фаол таъсир этади. Мазмун ва шаклнинг бирлиги улар орасидаги зиддият ни мустасно этмайди. Нарса ва ҳодисаларни илгарилаб бориши мазмун ва шакл бир-бирига мос ҳолдагина юз бериши мумкин. Шунинг учун мазмун ва шакл ўртасида содир бўлган зиддиятларни ўз вақтида бартараф этиш ил мий билиш ва амалиётда муҳим ролғ ўйнайди. Илмий билиш тараққиётининг ҳозирги босқичи тузи лиши ва элементи билан бир қаторда бутун ва бўлак кате гориялари ҳам фалсафий тушунчалар мақомига эга бўлди. Бутунлик моддий оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг энг умумий хоссасидир. Ҳар қандай материянинг бўлагини олмайлик, у ўзига хос бутундир. Шу билан бирга у катта бутуннинг бўлагидир.

Ҳар қандай бутун маълум бўлаклар сонига эга бўлиб, уларнинг бўлиниши сифат жиҳатдан янги бўғинга ўтиш ни билдиради. Ҳар бир ўзаро боғлиқ бўлаклардан тузил ган борлиқ бутундир. Бутун турли-туманликнинг бирлиги сифатида намоён бўлади. Бўлакларнинг турли-туманлиги, уларнинг тафовутлари, бутуннинг сифат хусусияти бўлакларининг оддий йигиндиси, уларнинг ташқи бирлашмаси эмас, балки бўлакларнинг ички ўзаро таъсири ва бир-би рига ўтишини ифодалайди. Бутун ва бўлак категориялари ҳодисаларни, воқеликнинг мураккаб даражаларини ўрганишда катта методоло гик ролғ ўйнайди. 2. Система, структура, элемент фалсафанинг муҳим категорияларидан бўлиб ҳисобланади. Система – грекча сўз бўлиб, мантиқий маъноси бутунлик, яхлитлик, элементлардан ташкил топган бирикма, деган маъноларни англатади. Система категориясининг мазмуни, уни ташкил қилган элементларнинг структуравий муносабатларига мос келади. Шу нуқтаи назардан, билиш жараёнидаги системалаштириш, назарий фаолият сифатида, уларнинг ташкил қилинган таркибий элементларини тарихий-мантиқий изчил тартибга келтириш билан изоҳланади. Хусусан, бу элементларнинг функционал фаолиятини, аҳамиятига кўра туркумлаштириш, муҳим методологик аҳамиятга эга, чунки инсоннинг борлиқни билиш фаолияти система структурасидаги элементларнинг мавжудлик ҳолати ва ривожланиши объектив қонуниятларини ўрганиш асосида, уларни мақсадга мувофиқ ташкил қилишга қаратилган. Яъни, инсоннинг объектив реалликни назарий билишга асосланган: ташкиллаштириш, бошқариш, назорат қилиш фаолиятлари самарадорлиги ва мақсадга мувофиқлиги турли категориялардан унумли фойдаланиши билан характерланади. Система — нарса ва ҳодисаларнинг боғланишлари, алоқадорлиги ва муносабатининг тартибли тадрижий ривожланишини ифодалайди. Структура эса, нарса ҳодисалар боғланиши, алоқадорлиги ва муносабатлари тизимининг макон ва замондаги бирлигини таъминлайдиган системанинг мавжудлик

ҳолатидир. Умуман, структура (лотин тилида тузилиш, тартиб деган маънони англатиб), системани ташкил қилган элементларнинг нисбатан турғун боғланиш, алоқадорлиги ва муносабатидир. Ҳозирги мавжуд фалсафий қарашларда структурани системанинг аспекти сифатида қараш устувордир. Системани ташкил қилган элементларнинг структуравий тузилиши унинг мавжудлик ҳолатини ҳамда ривожланиш истиқболларини белгилаб туради. Масалан, табиатдаги атомларнинг таркибий тузилишлари хусусиятларига қараб, моддий оламнинг хилма-хил кўринишлари, ДНК ёки РНК ларнинг ўзаро ички муносабатлари, хромосомалар хилма-хиллиги, тирик организмлар турли-туманлиги аниқланган. Улар умумлашган холда, моддий оламнинг объектив реаллиги тарзида мавжуд бўлса ҳам, моддийликнинг конкрет структурасига эга бўлган системалардир. Борлиқни ташкил қилган элементларнинг муносабатларига, макон ва замон хусусиятларига қараб, уларни «ички структура» ва «ташқи структура» га ажратиш мумкин. Элемент системани ташкил қилган структуранинг ўзаро боғланиш, алоқадорлик, муносабат жиҳатларини таъминлайдиган нисбатан мустақил таркибий қисмидир. Жамиятда элемент ижтимоий муносабатларнинг конкрет кўринишлари тарзида намоён бўлади. Масалан, жамиятни яхлит система деб оладиган бўлсак, ундаги элемент алоҳида индивидлар, ижтимоий қатламлар, табақаларнинг онгли муносабатлари тарзида кўзга ташланади. Яъни, жамиятнинг ахлоқий, ҳуқуқий, сиёсий, иқтисодий ва бошқа муносабатлари структуравий тузилишни ташкил қилган. Ўз навбатида, системани тўлалигича билиш, унинг стуктуравий тузилишидаги ҳар бир элементнинг функционал фаолиятини алоҳида таҳлил қилишни тақозо этади. Шуни алоҳида таъкидлаш кераки, инсонларнинг нарса ҳамда ҳодисаларга муайян манфаатлари ва эҳтиёжларига кўра ёндашишига қараб, ҳар бир элементни нисбатан мустақил система сифатида олиб қараш мумкин. Масалан, маънавият жамият структурасида, уни ташкил қилувчи муҳим элементларнинг бири ҳисобланади, лекин маънавиятни, махсус ижтимоий ҳодиса сифатида алоҳида олиб таҳлил қиладиган бўлсак, унинг ички элементлардан иборат

мустақил системалигини кўрамиз. Шунга кўра, система, структура ва элемент нисбий тушунчалар бўлиб, категориялар сифатида, унга бўлган муносабат доирасида конкретлашади. Шунинг учун «система», «структура», «элемент» каби фалсафий категориялар нарса ва ҳодисаларни билишга системали ёндашиш, структуравий таҳлил усулларининг умумметодологик асоси бўлиб ҳисобланади. Элементларни системани ташкил қилишдаги структуравий аҳамиятига кўра: муҳим ва муҳим бўлмаган, асосий ва асосий бўлмаган элементларга ажратиб ўрганиш алоҳида аҳамиятга эга. Чунки ҳар қандай конкрет элемент, муайян системада макон-замон хусусиятларига кўра, ўз аҳамиятига эга бўлади. Бироқ, уларнинг аҳамиятини, юқорида кўрсатилганидек, туркумлаштириш мутлақо нисбий ҳамда шартли характерга эга бўлиб, муайян манфаатлар ва эҳтиёжлар асосида ёндашишдан келиб чиқади. Шунга кўра, конкрет макон ва замонда системани ташкил қилишдаги элементларнинг аҳамияти структуравий функциясида муқобилликлар вужудга келиб туриши билан изоҳланади. Яъни, системадаги унинг характерини белгилаб турган муҳим элемент, маълум вақтга келиб муҳим бўлмаган элементга айланиши ёки аксинча бўлиши мумкин. Умуман, фалсафанинг система, структура, элемент категориялари нарса ва ҳодисаларнинг мазмунини, шаклини очиб беришда методологик асос бўлади. Фалсафа фанидаги анъанавий тарзда ёзилган дарсликлар, ўқув қўланмаларидан фарқли ўлароқ, бу категорияларни қиёсий таҳлил қилишимиздан мақсад, бошқа жуфт категорияларнинг мазмунини очиб бериш имкониятини яратишдир. Чунки, «моҳият ва ҳодиса», «мазмун ва шакл», «сабаб» ва оқибат», «зарурият ва тасодиф», «имконият ва воқелик» категорияларининг мазмуни, юқорида кўрсатилган «алоҳидалик», «хусусийлик» «умумийлик», «бутун», «қисм», «структура», «элемент», категориялари мазмуни билан узвий боғлиқдир. Шунинг учун биз фалсафа

категорияларини бир-бирини тақозо қилувчи, нисбатан мустақил билиш усулларининг яхлит системаси тарзида олиб қарашни лозим топдик. Лекин, бунинг учун ҳар бир категориянинг мазмунини алоҳида таҳлил қилиш зарур. Элемент (таркибий қисм) — бу ўзаро алоқада бўлади ган бир бутун тизимни ташкил этувчи нарса ва ҳодисаларнинг таркибий қисми. Тузилиш (структура) эса бутун ни ташкил қилган элементларнинг боғланиш усули, қону ни, бутун доирасидаги муносабатлар тизимидир. Тузилиш тушунчаси тизимнинг турғунлигини, турли ташқи ва ички жараёнларга нисбатан бузилмаслигини ифодалайди. Элемент ва тузилиш бир-бири билан узвий боғлиқлиқ да бўлиб, бир- бирини тақазо қилади. Бутунни ташкил қилган элементларнинг боғланиш хусусияти, уларнинг бутун доирасидаги муносабатлар системаси шу элемент - ларнинг табиатига, уларнинг сифати ва миқдорига боғ лиқ, элементларнинг сифати, хусусияти, ўрни, роли ва аҳамияти эса улар иштирок этаётган боғланишлар систе маси, яъни бутуннинг тузилишига боғлиқ. Бутунни таш кил қилган у ёки бу элементларнинг ўзгариш структура-нинг ўзгаришига сабаб бўлади, янги структуранинг пайдо бўлиши эса унинг таркибига кирган элементларда тегиш ли ўзгартишларга олиб келади. Уларда янги хусусият, янги сифат ва миқдор кўринишлари пайдо бўлади. Элемент ва структура қарама-қаршиликларнинг бир лигини ташкил этади. Элементлар доимо ўзаро таъсирда бўлиб, ўзгариб туради, структура эса турғунликка, ўзгар масликка интилади. Бу зиддият тараққиётнинг маълум босқинчида ўзгарган элементларга мавжуд структура мос келиб қолганда эски тузилишнинг бузилиши ва янги струк туранинг ташкил топиши билан барҳам топади. Янги струк туранинг ташкил топиши нарсаларнинг янги сифат ҳолати га, ривожланишнинг янги босқичига ўтишини англатади. Илмий билиш тараққиётининг ҳозирги босқичи тузи лиши ва элементи билан бир қаторда бутун ва бўлак кате гориялари ҳам фалсафий тушунчалар мақомига эга бўлди. Бутунлик моддий оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг энг умумий хоссасидир.

Ҳар қандай материянинг бўлагини олмайлик, у ўзига хос бутундир. Шу билан бирга у катта бутуннинг бўлагидир. Ҳар қандай бутун маълум бўлаклар сонига эга бўлиб, уларнинг бўлиниши сифат жиҳатдан янги бўғинга ўтиш ни билдиради. Ҳар бир ўзаро боғлиқ бўлаклардан тузил ган борлиқ бутундир. Бутун турли-туманликнинг бирлиги сифатида намоён бўлади. Бўлакларнинг турли-туманлиги, уларнинг тафовутлари, бутуннинг сифат хусусияти бўлакларининг оддий йигиндиси, уларнинг ташқи бирлашмаси эмас, балки бўлакларнинг ички ўзаро таъсири ва бир-би рига ўтишини ифодалайди. Бутун ва бўлак категориялари ҳодисаларни, воқеликнинг мураккаб даражаларини ўрганишда катта методоло гик ролғ ўйнайди. Структура ва элемент, бутун ва бўлак категориялари турли соҳаларда кенг тарқалган системали-структурали тадқиқотларда кенг фойдаланилади. 3. Учинчи туркумга воқеликдаги нарса ва ҳодисалар ў ртасидаги сабабият (детерминизм)ни акс эттирувчи категориялар киради, яъни сабаб ва оқибат, зарурият ва та содиф, имконият ва воқелик. Яккалик, хусусийлик ва умумийлик ўртасидаги диалек тик муносабатларни янада чуқурроқ билиш зарурлиги объектив оламдаги сабабий боғланишлар табиатини ўрга нишни тақозо қилади. Сабабият — объектив оламдаги ҳодисалар умумий боғ ланишининг алоҳида кўринишидир. Сабабият ҳодисалар ўртасидаги шундай ички алоқадорликки, ҳар доим бир ҳодиса мавжуд бўлар экан, унинг кетидан муқаррар ра вишда иккинчиси ҳам келади. Сабаб ва оқибат. Нарса ва ҳодисаларнинг ички бирлиги, яхлитлиги ва тарихий-тадрижий ривожланиш тамойилига кўра, уларнинг мазмуни ва шакли ўзгариб туради. Ўз навбатида, ҳар қандай системанинг элементлари ўртасидаги структуравий боғланиш конкрет мазмунга эга бўлиб, унга мос мазмунларда ўз ифодасини топади. Бошқача қилиб айтганда, мазмун ва шакл ўртасидаги алоқадорлик, боғланиш, муносабатнинг характери муайян сабабга

асосланади. Яъни, нарса ва ҳодисаларнинг система шаклида намоён бўлиши, муайян сабаб оқибатидир. Демак, нарса ва ҳодисаларнинг тадрижий ривожланиши сабаб-оқибат муносабатлари тарзида намоён бўлади. Шунга кўра, сабаб – бирор нарса ва ҳодиса ривожланиш жараёнининг оқибатидир. Нарса ва ҳодисаларнинг ривожланиши жараёнидаги сабаб ва оқибат муносабатларини билишда, уларнинг макон ва замондаги тарихий ва мантиқий изчиллиги муҳимдир. Бошқача қилиб айтганда, бир томондан, ҳар қандай сабаб аввалги ҳодисалар ёки уларнинг ривожланиш оқибати тарзида намоён бўлади. Иккинчи томондан эса, бу оқибат кейинги ривожланишнинг сабаби бўлиб ҳисобланади. Нарса ва ҳодисаларнинг ривожланиши асос бўлган сабаблар тизими мавжуд. Уларни шартли равишда: асосий ва асосий бўлмаган, муҳим ва муҳим бўлмаган сабабларга ажратиш мумкин. Сабабнинг моҳияти аввалги ҳодисаларнинг оқибати сифатида вужудга келаётган ҳодисалар учун сабаблигидадир. Шунга кўра, сабабни бир вақтнинг ўзида оқибат тарзида қараш мумкин. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, ҳар қандай оқибат сабаб тарзида намоён бўлади. Шу билан бирга, сабабни нарса ва ҳодисаларнинг ривожланиш жараёнидаги макон ва замондаги даврий такрорланишдан фарқлаш керак. Чунки, сабаб мавжудликнинг генетик боғланишларини, алоқадорликларини ифодалаши билан биргаликда, уларнинг истиқболларини ҳам белгилаб беради. Ҳегел тили билан айтганда, сабаб-моҳиятнинг ҳаракатдаги мавжудлик ҳолатидир. Сабаб фалсафий категория сифатида қуйидаги хусусиятларга эга: 1) унинг объектив характери нарса ва ҳодисаларнинг ички, таркибий элементлари муносабатларига хос бўлиб, моҳиятнинг реал мавжудлик ҳолатини ифодалайди; 2) сабабнинг конкретлиги нарса-ҳодисаларнинг хусусиятларидан келиб чиқади, ҳамда унинг индивидуаллигини таъминлайди; 3) сабаб умумий характерга эга бўлиб, ҳеч қандай нарса ва ҳодисанинг ривожланиши сабабсиз содир бўлмайди;

4) сабаб зарурий бўлиб, муқаррар равишда, муайян оқибатларни келтириб чиқаради; 5) сабабнинг узлуксизлиги , бир томондан, турли сабабларнинг изчил боғланишларини, муносабатларини, иккинчи томондан, ҳар бир сабабнинг оқибат тарзида олдинги сабаб билан боғлиқлигини характерлайди. Сабаб — бу ўзига мувофиқ келадигаи бирор натижа келтириб чиқарувчидир. Оқибат — сабаб амалининг натижаси. Сабаб бирор таъсирнинг боғланиши бўлиб, у маълум бир натижа, яъни оқибатни келтириб чиқаради. Сабаб-оқибат боғланишлари қуйидаги томонлари би лан тавсифланади: 1) ҳодисаларнинг сабаб-оқибат алоқа доролиги умумий ҳарактерга эга. Дунёда ҳеч қандай ҳоди са сабабсиз юз бермайди; 2) сабаб ва оқибат категорияла ри якка, алоҳида ҳодисаларнинг юз бериши илдизларини очиб беради. Сабабият воқеликдаги ҳодиса жараёнларининг келиб чиқишини аниқлайдиган генетик боғланиш дир; 3) сабаб-оқибат боғланишлари маълум вақт ва шаро ит мавжуд бўлгандагина бошқа ҳодисани келтириб чиқа ради; 4) сабаб вақт нуқтаи-назаридан, оқибатдан олдин келади ва уни келтириб чиқаради; 5) сабаб-оқибат боғла нишлари зарурий равишда аниқ бир ҳодиса- оқибатни кел тириб чиқаради. Сабаб ва оқибат боғланишлари турли шаклларда намо ён бўлади. Уларга бош ва иккинчи даражали, ички ва ташқи, объектив ва субъектив ва ҳ.к. сабаблар киради. Сабаб ларнинг мазкур шакллари ҳақида Ибн Синонинг "Тиб қонунлари" асарида ҳам маълумотлар берилган. Сабаб ва оқибат бир-бири билан узвий боғланган бўлиб, ҳ ар хил шаклларда намоён бўлади: битта сабаб бир қанча оқибатни келтириб чиқара олади; битта оқибат бир канча сабаблар туфайли юзага келиши мумкин; сабаб ва оқибат бир-бирига ўтиб, ўринларини алмашлаб туришлари орқа ли ҳам ифодаланиши мумкин.

Нарса ва ҳодисаларнинг сабабий муносабатларини фал сафий таҳлил қилиш уларнинг моҳиятини янада чуқурроқ билиш ва тараққиёт қонунларини ўрганиш имкониятини беради. Сабабият ҳар қандай қонуннинг ажралмас белги ларидан биридир. Сабаб ва оқибат категориялари фанни янгидан-янги туркумдаги сабабий алоқалар ва улар асосида амал қила диган қонуниятларни билишга ундайди. Объектив дунё қонуниятларини билиш эса инсоннинг онгли, амалий ва илмий-назарий фаолиятининг асосий мақсадидир. Зарурият ва тасодиф. Объектив оламни билишда зарурият ва тасодиф категорияси муҳим фалсафий-методологик аҳамиятга эга. Зарурият – нарса ва ҳодисаларнинг вужудга келиши, шаклланиши ва ривожланишини таъминлайдиган шарт-шароитлар, муносабатлар мажмуасидир. Тасодиф эса – заруриятнинг намоён бўлиш шаклидир. Зарурият ва тасодиф категорияси оламни фалсафий билишнинг муштараклигини ва самарадорлигини таъминлайди. Шу нуқтаи назардан, заруриятни туркумлаштирганда, унинг макон ва замондаги структуравий тузилишини ташкил қилган элементларини системали-структурали таҳлил қилиш лозим. Шунингдек, заруриятни сабаб- оқибат муносабатлари тарзида тушуниш лозим. Зарурият нарса ва ҳодисаларнинг муқаррар ривожланиш қонуниятдан келиб чиқади ҳамда объектив сабаблар тизимига асосланади. Масалан, Ўзбекистон мустақилликка эришгандан кейин, бозор иқтисодиёти муносабатларига ўтиши тарихий обеъктив заруриятдир, унинг «ўзбек модели» асосида амалга оширилиши заруриятнинг конкрет намоён бўлишидир. Бунда тасодиф «субъективлаштирилган» жараён сифатида кўзга ташланса ҳам, объектив ҳодисадир. Чунки, Ўзбекистоннинг тарихий, ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маънавий ривожланишининг миллий хусусиятлари, бозор муносабатларига ўтишнинг характерини белгилаб беради. Заруриятлар табиий-тарихий ривожланишнинг объектив қонуниятларидан келиб чиқиб, доимий ўзгариб туради. Заруриятларнинг тасодифлар тарзида

намоён бўлиши, ўз навбатида, бошқа ҳодисалар учун зарурият мақомига эга бўлади. Бундан кўриниб турибдики, зарурият ва тасодиф ўртасидаги боғланишлар сабаб-оқибат муносабатлари характерига мос келади. Зарурият ва тасодиф, категориясига бошқа категориялар каби, уни аниқлаш ва баҳолашга муайян субъект эҳтиёжлари, манфаатлари нуқтаи назаридан ёндашиладиган бўлса, муқобил қарашлар вужудга келади. Масалан, собиқ Иттифоқнинг парчаланиб, мустақил давлатларнинг вужудга келиши, айрим назариётчилар томонидан тасодифий ҳодиса деб баҳоланиб, унинг зарурий, объектив қонуний характери инкор этилмоқда. Ваҳоланки, жамият тараққиётида ҳеч қандай империянинг абадий бўлмаслигини тарихий тажрибалар доимий исботлаб келган. Демак, бунда биз заруриятни кўриб турибмиз. Зарурият ва тасодифнинг алоқадорлиги, боғланиши шундаки, улар бир- бирисиз мавжуд бўла олмайди, яъни заруриятнинг муқаррарлиги тасодифга ҳам хосдир. Шунинг учун фалсафий адабиётларда тасодифларнинг муқаррарлиги, тарихийлиги, сабабийлигини, қонунийлигини инкор қилувчи қарашлар ғайриилмийдир. Зарурият ва тасодиф категориялари кишиларнинг олам даги нарса ва ҳодисаларга хос бўлган сабаб-оқибат боғла нишлари ҳақидаги тасаввурлари янада чуқурлашиши на тижасида шаклланади. Зарурият-нарса, ҳодиса, жараёнларнинг тараққиёти билан аникланадиган, ички муҳим боғланишлар орқали қ онуний келиб чиқадиган ва шунинг учун юз бериши муқ арар бўлган ҳодисадир. Заруриятнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборат: 1) заруриятнинг сабаби ўзида бўлиб, у мазкур ҳоди са ёки жараёнларнинг ички табиатидан келиб чиқади; 2) зарурият воқеликдаги нарса ёки ҳодисаларнинг чуқур, муҳим , такрорланиб турадиган ички боғланишларидан ке либ чиқади; 3) зарурият олдинги тараққиёт орқали кону ний тайёрланади; 4) зарурият муқаррарлик хусусиятига эга бўлиб, содир бўладиган жараёнларни маълум йўналишга солади; 5) зарурият умумий ҳарактерга эга.

Тасодиф ҳодисалар ўртасидаги ташқи боғланишлардан ҳосил бўлади ва шунинг учун у ноаниқлик мажбурий эмас лиги билан фарқланади. Тасодиф юз бериши, ёки юз бер маслиги мумкин бўлган жараёнларга хосдир. Тасодиф заруриятдан қуйидаги томонлари билан фарқ қилади: 1) тасодифнинг сабаби ўзида эмас, балки бошқа нарса ёки ҳодисалардадир, у ички эмас, балки ташқи са баблардан келиб чиқади; 2) у воқеликдаги муҳим бўлма ган иккинчи даражали боғланишлардан келиб чиқади; 3) тасодиф ҳодисанинг бутун тараққиёти бўлган жараён ларнинг таъсири натижасида содир бўлади; 4) тасодиф нар салар ривожининг йўналишини белгилаб бермайди ва шунинг учун у муқаррар эмас. Тасодиф юз бериши ёки юз бермаслиги ҳам мумкин; 5) тасодиф типик бўлмаган, ин дивидуал ҳарактерга эга. Зарурият ва тасодиф бир-бири билан чамбарчас боғланган бўлиб, бири- иккинчисини тақазо этади. Зарурият дан ажралган тасодиф бўлмаганидек, тасодиф билан боғлиқ бўлмаган зарурият ҳам мавжуд эмас. Шунингдек, зарурият ва тасодифнинг ўзаро боғлиқлиги уларнинг маълум шарт- шароитларда бир-бирига ўтиши орқали ифодаланади. Зарурият ва тасодиф категорияларининг методологик аҳамияти шундаки, уларнинг моҳиятини билиш оламдаги нарса ва ҳодисалар ўртасидаги муносабатларга онгли ра вишда ёндошиш имкониятини беради. . Имконият ва воқелик – фалсафанинг муҳим категорияларидир. Имконият нарса ва ҳодисаларнинг макон ва замондаги ривожланиш тенденциясини таъминлайдиган, муайян қонуниятларга асосланади. Воқелик эса, шу қонуниятларга асосланган ривожланишнинг намоён бўлишидир. Имконият ва воқелик категориясини ҳам, билишнинг умумий мантиқий тамойилларига кўра, бошқа категориялар билан боғлиқликда таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Имконият нарса ва ҳодисалар ривожланиш жараёнининг ички бирлигини ифодалайди ва уларнинг ривожланиш шарт-шароитларини, сабабларини, зарурий қонуниятларини, моҳиятини ўзида мужассамлаштирган. Имкониятнинг воқеликка айланиши қонуний ҳодисадир. Унинг реал, формал, мавҳум имконият деб аталадиган шакллари бор. Ўзбекистон

мустақилликка эришгандан кейин демократик ҳуқуқий жамият қуриши учун реал имкониятлар вужудга келди. Бундай имкониятлар И.А. Каримовнинг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» асарида кўрсатиб берилди. Имконият категориясини, унинг шарт-шароити билан аралаштирмаслик керак. Шарт-шароитлар оқибат, тасодиф, ҳодиса сифатидагина имкониятга таъсир қиладиган омиллар мажмуасидан иборат. Мавжуд воқелик тарихий генезисига кўра, ўзида бошқа воқеликнинг имкониятларини мужасамлаштирган бўлади. Масалан, бозор иқтисодиётининг ҳозирги босқичи реал воқелик сифатида, унинг кейинги ривожланиш имкониятларини намоён қилади. Имконият ҳали амалга ошмаган лекин юзага чиқиши мумкин бўлиб воқеликка айлана оладиган ҳодисадир. Бун дан кўринадики, имкониятининг воқеликка айланишини ривожланиш жараёни ифодалайди. Воқелик — бу — мавжуд дунё, мавжуд нарсалардир. Воқелик ҳар доим имкониятдан келиб чиқади ва ўз навба тида ривожланиш давомида воқеликка айланиб боради ган янгидан-янги имкониятларни туғдиради, бу жараён чексиздир. Ҳар қандай воқеликнинг пайдо бўлиши ва мавжудлиги маълум қонуниятларнинг таъсири билан белгиланади. Агар ана шу шарт-шароит бузилса, у ҳолда воқелик ўзининг заруриятлик хусусиятидан маҳрум бўлади. Имкониятнинг тескариси-имкониятсизликдир. Имкониятсизлик объектив олам қонунларига зид бўлиб, унга мос келмасликдир. Им коният имкониятсизликдан фарқ қилиб, у маълум да ражадаги эҳтимолликка эга. Эҳтимоллик-имконият ривож ланишининг объектив даражаси, унинг ўлчовидир. Имко ният пайдо бўлиши учун минимал, камолотга етиши учун конкрет ва воқеликка айланиши учун мукаммал даража даги эҳтимоликка эга бўлиши шарт. Имкониятлар ички, ташқи, формал, абстракт ва реал шаклларда намоён бўлади. Формал имконият деганда объектив қонунларга зид бўлмасада,

воқеликка айланиши учун ҳеч қандай шарт-шароитга эга бўлмаган имконият - лар тушунилади. Амалга ошиши учун ҳали шарт-шароитлар тўла бўлма ган имконият, абстракт имконият дейилади. Абстракт им коният формал имкониятдан тўла бўлмаган баъзи бир шарт-шароит мавжудлиги билангина фарқ кидади. Реал имконият — барча зарур шарт-шароит мавжуд бўлган имкониятдир. Формал ва абстракт имкониятлар имкониятсизлик би лан бир хил эмас, чунки улар ҳам объектив борлиқда ўзи нинг асоси ва заминига эга. Абстракт имконият тараққиёт давомида реал имкониятга айланиб қолиши мумкин. Имконият билан воқелик ўртасида диалектик боғла ниш бор. Бу боғланиш, аввало, имконият ва воқеликнинг бир-бирига ўтиб туриши, имкониятларнинг маълум шарт- шароитларда воқеликка айланиши, воқеликнинг эса ян гидан-янги имкониятлар яратишда ифодаланади. Имкониятнинг воқеликка айланиши ва воқеликнинг янгидан-янги реал имкониятлар яратиши зиддиятли жара ён бўлиб, маълум вақт ва шарт- шароитларни талаб этади. Имконият ва воқелик категориялари фан ва амалиёт учун катта методологик аҳамиятга эга.

Адабиётлар : 1. Тулено в Ж., Ғофуров 3. Фалсафа. Дарслик.-Т.:Ўқитувчи, 1997, 220-249- бетлар. 2. Основы философии.– Т., «Ўзбекистон», 1998. 3. Фалсафа курсининг айрим масалалари. – «Фарғона», 1994. 4. Фалсафа курсининг айрим масалалари (Т. Шарипов таҳрири остида). — «Фарғона», 1994. 5. Фалсафа. — Т., «Шарқ», 1999. 6. Н.Шермухаммедова .Билиш фалсафаси.Т:2005.й 7. М. Ахмедова. Фалсафа ўқув қўлланма. Т. 2007

Похожие

Фалсафа фани тамойиллари

Фалсафа фани категориялари

Фалсафа фани, унинг предмети ва жамият хаётидаги урни

Фалсафа – мафкура

Фалсафа фалсафаси