Фалсафа фани категориялари - Философия - Рефераты

Фалсафа фани категориялари

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

133 KB

Фалсафа фани категориялари Режа: 1. Фалсафа фани категорияларининг ўзига хос хусусиятлари. 2. Оламдаги умумий алоқадорликни ифодаловчи категориялар. 3. Нарса ва ходисалар тузилишини акс эттувчи категориялар. 4. Нарса ва ходисалар ўртасидаги сабабли боғланиш (детерминизм)ни англашга имкон яратувчи категориялар:

Таянч тушунчалар : Категория,к атегориялар системаси, категориялар, алоҳидалик, умумийлик, сабаб ва оқибат, мазмун ва шакл, система ва элемент, бутун ва бўлак, моҳият ва ҳодиса, зарурият ва тасодиф, имконият ва воқелик, категорияларнинг ихчамлиги,к атегорияларнинг методологик роли 1. «Категория» юнонча сўз бўлиб, у «гувоҳ», «таъриф», «ифода» деган луғовий маъноларга эга. Уларнинг фалсафий маъноси эса объектив оламдаги нарса, ходисалардаги умумий ва муҳим боғлиқликлар, муносабатлар ифодасидир. Фалсафа фани категориялари бошқа фанлар категорияларидан қуйидаги хусусиятлари билан фарқ қилади: 1) Улар объектив оламдаги энг умумий қонуниятли алоқадорликлар инъикосидир. 2) Фалсафа фани категориялари билиш босқичлари ва таянч нуқтаси ҳисобланади. 3) Улар оламдаги нарса ва ходисаларни илмий билиш учун методологик асос бўлади. Фалсафий категориялар бир томондан, нарсаларнинг моҳиятини чуқурроқ ва тўлароқ билишга ёрдам беради, иккинчи томондан объектив дунёдаги нарса ва ходисалар ҳақида янги билимлар олиш ва тўплашга сабаб бўлади. 4) Фалсафа фани категориялари шаклланишида инсон ва унинг уюшмалари, барча фаолиятининг йиғиндиси бўлган амалиёт ётади ва айни чоғда улар амалиёт йўлини ёритади. Бошқа фанлар категориялари табиат, жамият ва тафаккурга хос боғланишлар, алоқадорликларнинг муайян бир соҳасини ифодаласа, фалсафий категориялар объектив оламдаги энг умумий алоқадорликлар, ўзаро боғлиқликлар ва ўзаро таъсирларни акс эттиради. Бу категориялар мавжуд нарсалар моҳиятини билишнигина эмас, шу билан бирга уларнинг истиқболда ўзгариш ва ривожланиш йўналишларини ҳам кўрсатади.

Маълумки нарса ва ҳодисаларнинг умумии боғланиши ва ривожланиши ўзига хос "буюмлар мантиқини", объек тив диалектикани ташкил қилади. Бу объектив диалекти ка инсон тафаккур мантиқини, яъни субъектив диалекти када маълум бир илмий тушунчалар, категориялар кўри нишида акс эттиради. "Категория" сўзи юнонча бўлиб, луғавий маъноси "гувоҳ", "таъриф", "ифодаловчи" демакдир. Фалсафий категориялар — объектив мавжудликдаги нарса ва ҳодисаларнинг умумий, муҳим томонларини, хусусиятлари ва муносабатларини акс эттирувчи тушунчадир. Фалсафа тарихида категориялар масаласи Арасту то монидан батафсилроқ ишлаб чиқилган. У ўзининг "Мета физика", "Категориялар" номли асарларида моҳият ва ҳодиса, миқдор ва сифат, сабабият , зарурият ва тасодиф, бутун ва бўлак каби тушунчаларнинт моҳияти ва фалса фий аҳамиятини тавсифлаб берган. Ўрта Осиё мутафаккирларининг, жумладан, Хоразмий, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек асарларида ҳам мазкур категориялар кўп ишлатилиб келинган. "Фалсафа мавжудотни — яъни барча мавжуд нарсалар ни, унинг келиб чиқиши, тартиби, ўзаро муносабати, би ридан иккинчисига ўтишини ҳар томонлама текшириш учун зарурият, воқелик, сабабият тамойиларини асос қилиб олади", — деб ёзади Ибн Сино. Ҳар бир фан ўзининг категория, яъни тушунчалар тизимига эга бўлиб, у орқали оламдаги нарса ва ҳодисалар тараққиёти қонуниятларини ўрганади. Фалсафий категориялар, бошқа фанлар тушунчаларидан бир қатор муҳим хусусиятлари билан фарқ қилади. Улар қуйидагилардан иборат: Биринчидан. Категориялар — объектив дунё энг уму мий қонунлари тараққиётининг инъикосидир. Категория ларнинг объектив мазмуни инсон онгига борлиқ бўлмаган ҳ олда мавжуд бўлган воқелик ҳаракатининг энг умумий қонунларидир. Бундай таъриф фалсафа фанининг пред мети моҳиятидан келиб чиқади. Юқорида айтиб ўтилга нидек, диалектика объектив

реалликдаги нарса ва ҳодиса лар ҳаракатининг энг умумий қонунлари ва уларнинг ин сон онгида акс этиши ҳақидаги фандир. Категориялар инсон тафаккурида воқеликнинг акс этиш шаклларидир. Демак, категорияларнинг мазмуни, яъни фикрлаш шак ли объектив дунё тараққиётининг энг умумий қонунлари дан бўлак нарса эмас. Маълумки, сабабият, зарурият, қону ният ва ҳоказолар ғояси табиат, воқеий олам қонунлари нинг киши миясида инъикос этишидир. Бундай шундай хулоса келиб чиқадики, тафаккур ка тегориялари кишининг қўлланмаси эмас, балки табиат нинг ҳам, инсоннинг ҳам қонуниятларининг ифодасидир. Иккинчидан. Категориялар энг умумий тушунчалар сифатида инсон фикри шакллари бўлиб ва шу таҳлитда улар мантиқий мазмунга ҳам эгадирлар. Категориялариинг мантиқий мазмуни деганда инсон тафаккури ҳодисалари нинг моҳиятига кириб бориши, унинг чуқурлашуви дара жаси кўзда тутилади. Категориялар объектив дунёнинг энг умумий ва муҳим томонларини ифодалабгина қолмай, билишнинг поғоналари ва таянч нуқтаси ҳисобланадилар. Уларни била бориш орқали инсоннинг назарий ва амалий фаолияти учун муҳим бўлган дунёдаги нарса ҳодисалар нинг энг умумий қонуниятлари очиб берилади. Фалса фий категориялар инсоннинг билиш фаолияти натижасида дунёни ўзлаштиришда эришган ютуқларини ифодалай ди. Фалсафий категорияларда инсон тафаккурининг мазмундорлиги ва етуклиги ҳамда ташқи оламни билиш даги катта муваффақиятлари ўз ифодасини топган. Инсон онгида табиатнинг инъикос этиши қандайдир қотиб қолган, воқеликнинг ўлик копияси эмас, балки нар салар моҳиятига чуқур кириб боришнинг мураккаб диа лектик жараёнидан иборат. Бу жараён ўзининг ички мантиқига эга бўлиб, бу мантиқ нисбий мустақиликка эга. Билишнинг ички мантиқини билиш тафаккурнинг ижо дий фаоллигини, ҳаракат қилиш ва ривожланиш жараё нининг объектив дунёга нисбатан мураккаб муносабати ни чуқур тушунишга ёрдам беради. Категориялар мазмун жиҳатдан ташқи

оламнинг қонуниятларига мос келади лар, лекин ўзларининг мавжудлик шаклларига қараб фарқ қиладилар. Фалсафий Категориялар — ўз манбаи, мазмуни жиҳат дан объективдир, лекин шакл жиҳатдан — субъективдир. Агар нарсалар ва уларнинг тараққиёт қонунлари моддий бўлиб, инсон онгига боғлиқ бўлмаган ҳолда объектив ра вишда мавжуд экан, тафаккур категориялари маънавий бўлиб, фақат кишилар миясидагина мавжуддир. Моддий лик ва маънавийлик иккаласи бир нарса эмас. Категория ларнинг объектив манбаи реал равишда бўлса ҳам, улар инсон фикрининг шакллари бўлгани учун, уни суратга олиш, қўл билан ушлаб кўриш мумкин эмас. Мантиқ қонунлари, объектив нарсанинг киши субъектов онгида инъикос этишидир. Учинчидан. Категориялар илмий билишда муҳим мето дологик ролни бажарадилар. Объектив дунё ҳодисаларнинг энг умумий қонунлари ҳаракатини ўрганиб, фалсафа ка тегориялари, бир томондан, нарсаларнинг моҳиятини чу- қурроқ ва тўлароқ билишга ёрдам берадилар, иккинчи томондан, объектив дунёдаги нарса ва ҳодисалар ҳақдаги янги билимлар олишга ва тўплашга сабабчи бўладилар. Фаннинг ҳамма бошқа соҳаларида бўлгани сингари, билиш назариясида ҳам диалектик тарзда фикр юргизмоқ керак, яъни билишимизни тайёр ва ўзгармас билиш деб фараз килмасдан, балки билишнинг билмасликдан қай тариқа юзага келишини, мукаммал ва аниқ бўлмаган би лишнинг қай тариқа мукаммалроқ ва аникроқ бўла бори шини текшириб кўрмоқ керак, Фалсафий Категориялар — илмий билиш методологияси, маълум нарсадан номаълум нарсага ўтишининг натижаларини излаб топиш усулидир, улар ташқи оламдаги нарса ва ҳодисаларни тўғри акс эт тирганликлари ҳамда уларни ўзаро боғлиқ ва ривожланиш да деб билганликлари учун билиш жараёнининг энг уму мий методи ролини бажаради. Категориялар мавжуд нарсалар ҳақидагина эмас, бал ки келажакда мавжуд бўлиши керак бўлган нарсалар ҳақида ҳам ахборот беради. Улар ҳозирги вақтда қандай ҳолдали гини тушушишга ёрдам берибгина қолмай,

балки келгу сида уларнинг ўзгариш ва ривожланиш йўналишларини ҳам кўрсатади. Шу асосда улар янги билимларни эгаллаш манбаи бўлиб хизмат қилади. Буларнинг ҳаммаси фалса фа категориялари ўзларининг гносеологик табиатига кўра бевосита амалиётига айланиш тамойилига эга эканлигини исбот қилади. Тўртинчидан. Фалсафий категорияларининг шакллани ши ва ривожланиши асосида инсон моддий-ҳиссий фао лиятининг йиғиндиси бўлган амалиёт ётади. Шунинг учун ҳам фалсафа категориялари ижтимоий амалиёт маҳ сули ҳисобланади. Бу ерда инсон назарий ва амалий фао лиятининг бирлиги яққол намоён бўлади. Моддий ишлаб чиқариш фаолияти жараёнида инсон субъектив сифатида ташқи оламдаги нарсаларга нисбатан ўз фаоли ятининг объектлари сифатида муносабатда бўлади. Субъект билан объект ўртасидаги муносабатнинг ўзаро таъсири жараёнида мантиқий категориялар вужудга келади. Ташқи дунёнинг қонуниятлари тафаккур шаклида акс этиши ҳам амалиёт асосида юз беради. Инсон амалиёти мантиқ кате гориялари орқали олинган билимлар ҳақиқийлигини тек шириб кўради. Шундай қилиб, тафаккуримиз мазмунининг объективлиги, тафаккур қонунларига мос келиши амалиёт асосида бўлади ва унинг ёрдамида исботланади. Фалсафий категорияларнинг бу белгилари маълум даражада аниқ фанлар категорияларига ҳам хосдир. Аниқ фанларнинг асосий тушунчалари ҳам объектив дунёдаги ҳодисалар ҳаракатининг қонуниятларини акс эттиради, улар нарсаларнинг идеал бўлганлиги учун билиш ва ама лиёт тараққиётига ёрдам беради. Шунинг учун ҳам фалса фий категориялар алоҳида фанлар категориялари билан узвий алоқададир. Аммо фалсафий категорияларни хусусий фанлар категориялари билан айнанлаштириш ёки ху сусий фанлар категориялари мазмунини диалектик кате гориялардан келтириб чиқариш мумкин эмас. Аниқ фанлар категорияларидан фарқли ўлароқ, фалса фий категориялар ташқи дунёнинг энг умумий қонунла рини ифодалайди. Шунинг учун ҳам

улардан материя ҳара катининг муайян шаклини ўрганишда муваффақиятли фойдаланиш мумкин. Бундан ташқари диалектика кате горияларини билишнинг ўзи бизга объектив дунёдаги барча ҳодисаларни тушунишимиз учун имкон туғдиради, деган маъно келиб чиқмайди. Фалсафий категориялар айни бир вақтда табиатга ҳам, жамиятга ҳам, тафаккурга ҳам тегиш ли бўлган объектив дунёдаги нарса ва ҳодисалар ҳарака тининг энг умумий қонуниятлари ва хусусиятларини ифо далайди. Бироқ улар табиат, жамият ҳодисалари ва тафак курга хос бўлган айрим хусусий боғланишларни қамраб олмайди. Бу алоқалар хусусий фанлар, категорияларида ўз ифодасини топади. Шунинг учун объектив дунё ҳодиса лари ривожланишининг энг умумий қонунларини би лиш учун аниқ фанлар категорияларидан фойдаланиш лозим. Бунинг учун аниқ фанлар категориялари орқали диалектика категориялари мазмунини очиш зарур. Ўз нав-батида фалсафий категориялар аниқ фанлар барча катего рияларини ўзида қамраб олиши зарур. Бу диалектик бир лик фалсафа фани ҳамда хусусий фанларнинг самарали ривожланишига хизмат қилади. 2. Фалсафий тафаккурлаш хусусиятларидан бири шундан иборатки, ихчам, ҳаракатчан, ўзгарувчан тушунчалардан фой даланиш орқали объектив борлиқ нарса ва ҳодисалар тарақ қиётининг қонуниятларини инсон онгида акс эттиради. Маълумки, мантиқий категориялар табиати ҳақида г a п кетганда, ўзаро зид икки хил қараш: метафизик ва диа лектик қарашлар мавжудлиги таъкидланади. Метафизиклар категорияларни ўзгармайдиган, қотиб қолган тушунча сифатида талқин қиладилар. Улар категорияларнинг ўзаро бири иккинчисига ўтиши, ўзининг зиддига айланиши мумкинлигини тан олмайдилар. Категорияларни метафизик тарзда талқин этувчилар дан бири Прудон эди. Иқтисодий категорияларни ижти-моий муносабатларга нисбатан бирламчи деб хато талқин килган Прудон, уларни абадий ва ҳаракатсиз (ўзгармас) тушунчалар, деб қарар эди. Ҳақиқатда эса, иқтисодий ка тегориялар ижтимоий ишлаб чиқариш муносабатларининг фақат назарий ифодасидир, абстракциясидир. Ишлаб чиқариш тараққиётига мос равишда ижтимоий

муносабат лар ҳосил қиладиган кишиларнинг ўзлари, ўз ишлаб чиқ ариш муносабатларига мувофиқ равишда принциплар. ғоялар, категорияларни ҳам яратадилар. Лекин бу муно сабатлар ўзгарар, бошқаларига айланар экан, категория лар ҳам худди улар томонидан ифодаланган муносабатлар каби абадий эмасдир. Улар ўз моҳиятларига кўра ўткинчи ва тарихий маҳсулотдир. Метафизикага қарама-қарши ўла роқ диалектикада мантиқий категориялар ҳаракатчан, эги лувчан, ўзгарувчан деб талқин қилинади. Реал борлиқ нарса ва ҳодисаларнинг абадий ўзгариш ва ривожланишини ифодаловчи тушунчаларнинг ҳар томонлама, универсал ихчамлиги диалектикада ўз ифодасини топади. Категорияларнинг ихчамлиги нимада кўринади? Бизнинг фикримизча, Категорияларнинг ихчамлиги, аввало, шунда намоён бўладики, улар ўз мазмунига кўра тараққи ётда ва бир бутунликда бўлган нарса ва ҳодисалар ораси даги умумий боғланиш ва ўзаро алоқадорликни кайд қила ди ва акс эттиради. Инсон тафаккури мантиқий нарсалар, мантиқнинг инъикоси сифатида нарса ва ҳодисаларни жон ли ва кўп қиррали томонлари билан акс эттирмоғи лозим. Бу ҳақиқатни билишнинг ягона йўлидир. Ҳар бир категория нарса ва ҳодисаларнинг алоҳида томонини, улар орасидаги айрим алоқаларни акс эттира ди. Бунда қандай қилиб нарсаларнинг алоҳида томонлари ва алоқаларини экс эттирадиган айрим категориялар ёр дамида нарсалар ва улар ўртасидаги ўзаро алоқадорлик ҳ ақида яхлит тасаввур хосил қилинади? Маълумки, уму мий фақат алоҳида, алоҳида орқали яшайди, ҳар қандай алоҳида (у ёки бу тарзда) умумийдир. Ҳар бир категорияда бутуннинг алоҳида томонлари акс этади. Шунинг учун ҳам биз айрим, алоҳида категориялар ёрдамида у ёки бу тарзда нарсаларнинг бир бутунлигини, уларнинг умумий алоқаларини англаймиз. Иккинчи томондан, ҳар қандай алоҳида минглаб воситалар орқали бошқа жинсдаги ало ҳида нарсалар, ҳодисалар, жараёнлар билан боғланган ва ҳоказо. Шунинг учун ҳам ҳар бир категория, ҳар бир ту шунча қолган барча тушунчалар билан маълум боғлиқликда бўлади.

Категорияларнинг ана шу ўзаро алоқадорлиги туфайли нарсанинг барча алоқа ва воситаларини тўлалигича би лиш имконияти яратилади. Категориялар орасидаги алоқадорлик уларнинг бири иккинчисига ўтишини инкор этмайди. Тараққиёт диалектикаси шундайки, категориялар маълум муносабатларда бир-бирларига ўтадилар, ўзгаришга учрайдилар. Зарурият тасодифга, тасодиф заруриятга, имконият воқеликка айла нади, воқелик эса ўз навбатида янги имкониятларни вужудга келтиради ва ҳоказо. Диалектик Категорияларнинг ўзга рувчанлиги, ихчамлиги мана шунда ҳам намоён бўлади. Категорияларнинг биридан иккинчисига ўтиши реал борлиқда асосланади. Худди нарса ва ҳодисалар ўз тараққиётларида бир сифат ҳолатидан иккинчи сифат ҳолатига ўтганлари сингари мантиқий категориялар ҳам ўзаро бир-бирларига айланиш хусусиятига эгадирлар. Шунинг учун ҳ ам илмий таҳлил нарсалар орасидаги ўзаро алоқадорлик ва боғлиқликни аниқлаш ва қайд этишнигина эмас, балки уларнинг ўзаро бири иккинчисига айланишини ҳам аниқ лашни талаб этади. Категорияларнинг бири иккинчига ўтиши диалекти канинг асосий элементларидан бири ҳисобланади. Илмий тафаккур ҳамда амалий фаолият жараёнида ка тегорияларнинг ўзаро бири иккинчисига ўтиши диалек тикасини ҳисобга олиш муҳим аҳамиятга эга. Бусиз объек тив дунёдаги нарса ва ҳодисаларнинг доимо ўзгариб ту рувчи ўзаро алоқаларини тўғри акс эттириш мумкин эмас. Категориялар турлича алоқа, муносабатлар туфайли ўзгаришга учрар экан, улар релятив, нисбий ҳарактерга эга бўлади. Лекин категориялар релятивлигини мутлақ лаштирмаслик лозим. Объектив диалектика релятивликда мутлақийлик бор дейди. Субъективизм ва софистика ре- лятивлик фақат нисбийдир, дейди ва мутлақликни истис но қилади. Категориялар доимо тараққий этиб, бойиб боради, улар нинг ўзгарувчанлиги шунда ҳам намоён бўлади. Моддий дунёдаги нарса ва ҳодисалар ўзаро алоқадорлик ва боғ лиқликдагина бўлиб қолмай, улар доимо узлуксиз ўзга риш ва тараққиётда ҳамдир. Шунинг учун ҳам реал нарса ларнинг

реал ҳаракатларини ифодаловчи тушунчалар ил мий тафаккур ва ижтимоий амалиёт ютуқлари асосида муайян ўзгаришга учрайдилар, узлуксиз тараққий этиб маз мунан бойиб борадилар. Метафизик фикр юритувчи кишилар тушунчалар диалектикаси, уларнинг ўзгариши ва тараққиётини тушуниш дан ожиз. Уларнинг фикрича категориялар нарсалар ҳара катини, уларнинг ҳаракатчанлигини, ўзгарувчанлигини ифодалаши мумкин эмас. Тушунчалар орқали фикр юри тиш гўёки қотиб қолган, ўлик, образлар воситасида фикр лаш демак. Ваҳоланки, тушунчалар қотиб қолган, ўзгар мас, жонсиз бўлганларида эди, улар фан ва амалиёт учун бирон-бир тарзда аҳамиятга эга бўлмаган бўлар эди. Кате горияларнинг илмий билиш ва ижтимоий амалиёт учун аҳамияти шундан иборатки, улар нарсаларнинг "жонли" диалектикасини, уларнинг узлуксиз ўзгариши ва ривожланишини тўғри акс эттира оладилар. Буни атоқли немис файласуфи Гегелғ жуда яхши асослаб берган эди. Ҳодисалар ва уларнинг мавжудлик шарт-шароитининг ривожланиши, ўзгариши асосида категориялар ҳам тарақ қий этади ва ўзгариб боради. Категорияларнинг ўзгарувчанлиш объектив дунё ҳара катидан, ўзгарувчанлигидан келиб чиқади. Илмий билимларнинг миқёси кенгайиб бориши ҳам диалектика катего риялари тараққиётига таъсир кўрсатади. Илмий билим ларнинг ўсиб бориши инсонга табиат ва жамият қонуниятларини чуқурроқ билишга, бизни ўраб турган реал воқеликдаги турли ҳодисалар ўртасидаги алоқа ва боғла нишлар ҳарактери тўғрисидаги илгариги тасаввурларни аниқлашга ёрдам беради. Фан ютуқдари, бир томондан, эски тушунча, категорияларга аниқлик киритса, иккинчи томондан, янги тушунча, категорияларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Шу асосда фан тараққиётидаги ютуқлар асосида фанда илгари номаълум бўлган янги катего - риялар шаклланади. Мисол тариқасида ҳозирги илмий- техника революциясининг ютуқлари билан боғлиқ бўлган бир қатор категорияларни кўрсатиш мумкин.

Шу нарса шубҳасизки, фанлар тараққиёти жараёнида келгусида материя тараққиётининг биз учун номаълум ҳисобланган шароитлар қонуниятини акс эттирувчи кате гориялар пайдо бўлаверади, натижада биз категориялар нинг ихчамлиги, ўзгарувчанлиги тўғрисида қўшимча ма-териалга эга бўлаверамиз. Янги категорияларнинг пайдо бўлиши билиш жараёнининг бориши билан белгиланади. Билиш жараёнида инсон нарсалар моҳиятига қанчалик чуқурроқ кириб борган сари, уларга хос янги томонлар ва алоқаларни аниқлай борадики, буларнинг ҳаммаси мав- жуд категориялар билан сиғишмайди ва янги категория лар ишлаб чиқилишини талаб қилади. Шундай қилиб, нарсаларнинг ўз тараққиётида мантиқ ига мос равишда категориялар ҳам ривожланиб, бойиб боради. Шу муносабат билан савол туғилади: тушунчалар ҳаракатининг ички манбаи, омили нимадан иборат? Ка тегориялар объектив борлиқ зиддиятларини ўзида акс эт- тиради. Шунинг учун ҳам улар зиддиятли хусусиятга эга. Ана шу зиддиятларнинг ривожланиши категориялар диа лектик ҳаракатининг манбаи ҳисобланади. Категориялар энг умумий тушунчалар сифатида инсон фикрининг шакл ларидир. Ана шу маънода улар субъективдир. Лекин улар да дунёдаги нарса ва ҳодисаларнинг ўзаро реал мавжуд алоқа ва муносабатлари акс этади, шунга кўра улар объек тив мазмунга эга. Мавжуд ҳол объективлик ва субъектив ликнинг диалектик бирлигидан иборат бўлган мантиқий категорияларнинг зиддиятли табиатидан далолат беради. Инсон тушунчалари мавҳум ҳолда, ажратиб олинган ҳолда субъективдир, аммо умуман олганда, жараёнда, пировар дида, майлида, манбаида объективдир. Лекин гап бундагина эмас. Инсон тафаккурининг субъектив мантиқи моддий, объектив дунё тараққиёти қонунларини акс эттиришдан иборат. Категориялар маз кур акс эттиришнинг шаклларидир. Моддий дунёдаги нарса ва ҳодисалар сингари мантиқ категориялари ҳам бир ка тегориядан бошқа бир категориянинг элементларини аниқ лаш орқали ҳаракатланади, улар қарама- қарши томонлар га бўлинади. Категориялардаги бундай тартибдаги қара ма- қарши томонларга бўлинишни, зиддиятлилик томон лари айниқса яққол

ифодаланган жуфт категориялар мисо лидагина эмас, ҳар бир алоҳида олинган категория мисо лида ҳам кўриш мумкин. Масалан, ҳаракат ўзида узлуксиз лик, узлуклилик, макон эса мутлақлилик, нисбийлик ва шу каби қарама-қарши жиҳатлар бирлигини қамраб олади. Ҳар бир нарса, ҳодиса қарама-қаршиликлар бирлиги, йиғиндисидан иборат. Шунинг учун ҳам диалектика кате горияларида объектив борлиқдаги нарса ва ҳодисаларнинг зиддиятли томонлари, уларнинг бирлиги акс этади. Категорияларнинг зиддиятлилиги уларнинг қутблиги да, ички қарама- қарши томонни ифодалаганлигида, ай ниқса, аниқ кўринади. Моҳият ва ҳодиса, мазмун ва шакл, имконият ва воқелик ҳамда бошқалар объектив борлиқ, нарса ва ҳодисалардаги туб қарама-қарши томонлар му- носабатларини ўзида акс эттиради. Барча мантиқий кате гориялар қутбий қарама- қаршиликларда ҳаракатланади. Қ утбийлик барча категорияларга хос умумий ҳарактерли томондир. Табиат ҳам конкрет ҳам абстрактдир, ҳам ходиса, ҳ ам моҳиятдир, ҳам лаҳза, ҳам муносабатдир. Демак, та биат ва унинг тараққиёти қонунларини ифодаловчи ман тиқий категориялар бир вақтнинг ўзида ҳам конкрет, ҳам абстракт бўлади, диалектик категорияларнинг ихчамлиги ана шунда намоён бўлади. Конкретлик хилма-хил сифат ва хусусиятларга эга бўлган нарса ва ҳодисаларнинг бир бутунлигида, ундаги ҳ амма қисмлар ва томонларнинг ўзаро муносабатларида дир. Ҳар бир нарса кўпдан-кўп томон ва хусусиятларга эга бўлиб, хилма-хил кўринишда бир бутунлик сифатида, намоён бўлади, ундаги ҳамма томонлар ўзаро бир-бири билан чамбарчас алоқада бўлиб, бири иккинчисини тақозо этади. Абстрактлик унинг бошқа томонлари ва муносабатла ридан ажратиб олинган бутуннинг бўлагидир. Абстракция шундай воситаки, унинг ёрдамида нарса ва ҳодисаларни конкретликда, бошқа нарса ва ҳодисалар билан алоқа ва муносабатда акс эттириш асосий мақсад қилиб қўйилган, билиш жараёнида турли туман конкретликнинг қандай дир алоҳида, энг муҳим томонлари ажратиб олинади. Кон кретликдан абстрактликка ўтишдан мақсад

конкретликни яхшироқ, чуқурроқ, воқеликка мос келадиган "воқелик билан айнан бир" тарзда ифодалашдан иборат. Конкретлик ва абстрактликнинг бирлигига яққол мисоф тафаккур, абстракциянинг маҳсули. Виз турли нарса- ларни материя тушунчаси билан қамраб олар эканмиз, нар салар орасидаги сифат фарқларини ҳисобга олмаймиз. Материя шу (биз айтган) ҳолича, муайян мавжуд материя лардан фарқли ўлароқ, қандайдир ҳиссий мавжуд эмас. Мазкур маънода материя мавҳум тушунча сифатида ифо даланади. Лекин материянинг фалсафий тушунчасида бор лиқдаги нарса ва ҳодисаларнинг реал хусусиятлари, яъни уларнинг муайян сифат кўринишидаги объектив мавжудлиги акс этади, ана шундай мазкур тушунча бир вақтнинг ўзида конкретлик сифатида намоён бўлади. Шунга ўхшаш фалсафанинг ҳар бир категорияси ҳам конкрет, ҳам мавҳумдир. Ҳаракат умуман, сабабият умуман, моҳият умуман абстракция демак. Лекин улар ҳара катнинг конкрет шаклларидан, сабабиятнинг конкрет тур ларидан, конкрет моҳиятидан абстрактлаштирилган ҳолда олингани учун ҳам бу категориялар тўлалигича конкрет дир. Категорияларни таҳлил қилишда уларнинг зиддиятли лигини ифодалаш билангина чегараланиш мумкин эмас, балки икки қарама-қарши томон кураши натижасида улар нинг янги категория ҳосил қилишини аниқлаш зарур, чун ки бу нарса мантиқий тушунчалар диалектик ҳаракати нинг моҳиятини ташкил этад,и. Тушунчалардан фойдаланиш санъати категорияларнинг зиддиятли табиатида нарсаларнинг ўзида мавжуд реал зид диятларни кўра билишни талаб этади. Агар тушунча ва категориялар нарсаларнинг идеал тарздаги антиномияла ри бўлмаса, ҳақиқатни ифодалай олмайди, ўз-ўзидан маъ-лумки, назария соҳасида ҳаётда ҳар қадамда учраб туради ган зиддиятлардан ҳоли бўлиш мумкин эмас. У ҳолда бун дай назария идеаллаштирилган борлиқ бўлур эди. Ҳакиқий фаннинг вазифаси ҳаётий зиддиятларни сезмаслик эмас, балки

тушунча ва категориялар ҳаракати орқали воқелик зиддиятдари тараққиётини ҳамда уларни бартараф этиш чораларини аниқлашдан иборат. Шундай қилиб, категорияларнинг ихчамлиги (ўзгарув чанлиги) қуйидаги қоидада намоён бўлади. Биринчидан, категориялар ўзининг мажмуи билан моддий дунёдаги нарса ва ҳодисалар алоқаларининг энг умумий шакллари ни ўзида акс этгиради. Иккинчидан, категориялар ўзаро бири иккинчисига ўтади, ёки бири иккинчисидан ҳосил бўлади. Учинчидан, диалектика категориялари нарса ва ҳодисалар ҳамда билиш даражасининг ривожланиши ман тиқига боғлиқ ҳолда ҳам миқдор, ҳам сифат жиҳатдан бойийди, тараққий этади. Тўртинчидан, категориялар нарса ва ҳодисаларнинг зиддиятли томонлари уларнинг диалек тик бирлигида акс этади. Фалсафий адабиётларда, одатда кўпинча категориялар ихчамлиги масаласига уларнинг ўзгариши ва тараққиёти сифатида ёндошилади. Категорияларнинг ўзгариши ва та раққиёти, шубҳасиз, улар ихчамлигининг ёрқин кўриниш ларидан биридир. Лекин бу билангина чегараланиш мум кин эмас, балки категориялар ихчамлигини очиб беради- ган ҳамма томонларни ҳисобга олиш зарур. Категорияларнинг ихчамлиги илмий билишда катта аҳамиятга эга. Нарса ва ҳодисалар ички зиддиятли бўлиб, доимо ҳаракатда, ўзгаришда, тараққиётда экан, ана шунинг натижасида улар ўзларининг қарама-қарши томон ларига ўтганлари учун ҳам фан категорияларида нарса ларнинг шу объектив томонларини тўғри қайд эта билиш ва акс эттира олиш жуда зарур. Категорияларнинг ихчамлигини ҳисобга олиш илмий тафаккур (билиш) даги бир ёқламаликка, узоқни кўра бил масликка қарши курашиш имконини беради, олимларни нарсалар мантиқига мос келадиган қилиб фикрлашга ўрга тади. 3 .Фалсафий категориялар ўзининг хилма-хиллиги билан ифодаланади. Уларнинг ёрдамида кишилар онгида нарса ва ҳодисаларнинг энг умумий томонлари, алоқадорлиги, тузилиши ва сабабиятчилиги (детерминацияси) акс этти рилади.

Категорияларни шартли равишда уч туркумга ажратса бўлади. 1. Воқеликнинг энг умумий алоқадорлигини, акс эттирадиган категориялар. Мазкур туркумга — яккалик, хусу сийлик ва умумийлик, моҳият ва ҳодиса, қонуният кате горилари киради. Яккалик — алоҳида сифат ва миқдор аниқлигига эга бўлган нарса, ҳодиса ва жараёндир. Умумийлик деганда объектив реалликнинг барча ёки бир қанча нарса ёки ҳодисалардаги объектив мавжуд бўлган томонлар, хоссалар ва белгиларнинг мажмуи, улар ўртаси даги алоқа ва муносабатларнинг ўхшашлиги тушунилади. Хусусийлик шундай нарса ёки ҳодисалар гуруҳидирки, улар маълум маънода умумий бўлса-да, лекин ундан ҳам умумийроқ бўлган бошқа бир г ypy ҳга киради ва бу гуруҳда у алоҳидалик ёки яккаликдир, бутуннинг қисмидир. Ху сусийлик нарса ёки ҳодисаларнинг шундай доирасики, бунда улар маълум бир муносабатда умумий, бошқасида эса яккалик, алоҳидаликдадир. Яккалик, хусусийлик ва умумийлик бир-бири билан узвий боғланган, шунинг учун ҳам уларни бир-биридан ажратиш мумкин эмас. Ҳар қандай яккалик маълум вақт ва шароитда хусусийликка ва умумийликка олиб келади. Шунингдек, умумийлик нарса ва ҳодисаларнинг энг уму мий томонлари орасидаги алоқаларни ўзида акс эттириб, ўз кўринишини фақат яккалик ва хусусийлик орқали кон кретлаштиради. Умумийлик, хусусийлик ва яккалик бир бутунликни ташкил қилсада, уларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятга эга. Яккалик ва хусусийликлар орқали намоён бўладиган умумийлик ўзининг мустақил қийматига эга. Шунингдек ҳар қандай яккалик, хусусийлик умумийликни ифодалай диган хосса, белги ва томонлар билан бир-қаторда фақат ўзларига хос бўлган ва шу орқали бошқа турдошларидан фарқ қиладиган хусусиятларга ҳам эга. Яккалик , хусусийлик, умумийлик. Улар нарса ва ҳодисаларнинг ривожланиш жараёнидаги макон-замон муносабатларини конкрет тарзда намоён қилади. Умумийлик – оламдаги алоҳида, индивидуал тарзда намоён

бўлаётган нарса – ҳодисаларнинг турфа, хилма-хил умумлаштирувчи хосса ҳамда хусусиятларнинг муштараклашган ҳолда намоён бўлишидир. Алоҳидалик ва умумийлик ўртасидаги боғланиш, алоқадорлик ва муносабат «хусусийлик» категорияси орқали ифодаланади. Биринчидан, бу категорияларнинг мазмуни оламнинг бирлиги, уларнинг мантиқий ифодаси конкретлик бўлиб ҳисобланади. Иккинчидан, «алоҳидалик», «хусусийлик», «умумийлик» нарса ва ҳодисаларнинг макон-замон конкретлигини ифодалайдиган, нисбатан мустақил мантиқий тушунчалар тарзидагина намоён бўлиши мумкин. Зеро, уларнинг нисбатан мустақиллиги, ички бирлигининг намоён бўлиш шаклидир. Фалсафий адабиётларда, билишнинг умумий тенденциясини алоҳидаликдан хусусийликка ва шу босқич орқали умумийликка ўтиш тарзида ёки аксинча, изоҳлаш кенг тарқалган. Ваҳоланки, фалсафий билишнинг асосий хусусияти ва мақсади ҳар қандай алоҳидаликнинг индивидуал хусусиятларини умумийликдан фарқлашдан иборатдир. Масалан, бозор иқтисодиёти муносабатларига ўтиш жамият тараққиётининг умумий қонунияти бўлса ҳам, бу жараён турли ижтимоий-тарихий макон ва замонда ҳар бир давлат учун ўзига хос бўлган моделни тақозо қилади. Алоҳидаликнинг умумийликдан фарқини аниқлаш асосида, махсус усул ва воситаларини қўллаш бозор стратегияси ва тактикасининг миллий хусусиятларини белгилашга ёрдам беради. Алоҳидалик ёки, баъзи фалсафий адабиётларда кўрсатилганидек, яккаликни муайян хосса ҳамда хусусиятга эга бўлган нарса ва ҳодисаларнинг макон ва замондаги чегараланган конкрет ҳолати, бошқача килиб айтганда, ҳар қандай ҳодиса ва нарсанинг ички сифат муайянлиги, индивидуаллиги дейиш мумкин. Антик фалсафада алоҳидалик категориясининг мазмуни муайян турғунликка эга бўлган бирлик сифатида қаралган (Афлотун, Арасту). Ҳегел, алоҳидаликни воқеаларнинг зарурий шакли, макон ва замондаги тафовутларнинг намоён бўлиш моменти сифатида қарайди.

Фалсафада миллийлик ва умуминсонийлик масаласида алоҳидаликнинг умумийликдан фарқини мутлақлаштириш натижасида муайян қарашлар вужудга келиши мумкин (Бу ҳақда «Осиёцентризм» ва «Европацентризм» тўғрисида эслаш кифоя). Ваҳоланки, умуминсоният цивилизациясининг тадрижий ривожланишида муайян ички бирлик мавжуд бўлиб, маданият тарихида ҳар бир халқ, миллат ўз ўрни ва аҳамиятини намоён қилади. Шунинг учун умуминсоният цивилизацияси таркибидаги миллий маданиятни мутлақлаштириш, муайян сиёсий манфаатларга асосланган бўлиб, буюк давлатчилик, шовинистик қарашлардан бошқа нарса эмас. Бу ХХ асрнинг 30-йилларида фашизм мафкурасини шакллантирган асосий сабабалардан бири эди. Алоҳидаликни, умумий қонуниятлар таркибидаги, элементларнинг индивидуал ривожланиш жараёни сифатида олиб қараш керак. Чунки ҳар қандай умумийлик, дастлаб воқеликнинг алоҳидалиги тарзида вужудга келади. Шунга кўра, ҳар қандай система ўз таркибидаги нисбатан янги, алоҳида ҳодисаларнинг индивидуал ривожланишисиз содир бўла олмайди. Шундай қилиб, алоҳидалик воқелик ривожланишининг хилма-хил шаклларини вужудга келтиради. Нарса ва ҳодисаларда алоҳидаликларнинг конкрет хусусиятлари ўртасидаги боғланишлар, бир томондан, умумийликни намоён қилиш билан бир қаторда, уларнинг муайянлиги ва мазмунини ҳам белгилайди. Иккинчи томондан эса, умумийликнинг конкретлиги алоҳидаликлар системаси тарзида намоён бўлади. Бу системага структурали ёндашиш билишнинг нисбатан тўлақонли бўлишини таъминлайди. Масалан, муайян жамиятдаги кишиларнинг ижтимоий муносабатлари ўзига хос бўлган йўналишларини вужудга келтирган. Яъни, иқтисодий, ҳуқуқий, сиёсий, диний экологик ва бошқа шу каби ижтимоий муносабатлар умумий маданият таркибида «иқтисодий маданият», «ҳуқуқий маданият», «сиёсий маданият», «экологик маданият» ва бошқа нисбатан мустақил йўналишларга асос бўлган. Бу маданият йўналишлари нисбатан мустақил бўлса ҳам, бир-бирини тақозо

қилади. Уларнинг ички бирлиги ва ривожланиш тенденцияси умуминсоният цивилизацияси манфаатларидан келиб чиққан бўлиб, умумий тараққиёт даражасига мос келади Фалсафа тарихида яккалик, хусусийлик ва умумийлик категорияларини бир-биридан ажратиб, бир-бирига қара ма-қарши қилиб талқин этувчи ҳар-хил таълимотлар мав жуд бўлганлигини эслатиб ўтиш жоиздир. Яккалик, хусусийлик ва умумийликнинг бирлиги улар ў ртасида муайян шарт-шароитларда маълум зиддиятлар нинг келиб чиқишини, инкор этмайди. Уларни ўз вақтида бартараф этиш учун мазкур хусусиятлар бирлигини яхши англаб олиш мақсадга мувофиқдир. Яккалик, хусусийлик ва умумийлик категориялари орқали инсон ўз онгида оламдаги нарса ва ҳодисалар ўрта сидаги алоқадорликни чуқур ва атрофлича билиб олиш имкониятига эга бўлади. 4. «Моҳият ва ҳодиса» категориясини олиб кўрайлик. Моҳият-ўзида алоҳидалик, махсуслик, умумийликнинг мазмунини, сабабини, заруриятини, имкониятини, бутун, қисм, система, структура, элемент тарзида намоён қилади. Ҳодиса эса, уларнинг боғланиши, алоқадорлик ва муносабатларининг намоён бўлишидир. Моҳиятни алоҳидалик, махсуслик, умумийлик, бутун, қисмга мос келишига қараб, туркумлаштириб ўрганиш мақсадга мувофиқ. Бундан ташқари, субъект назарида аҳамиятига ва функциясига кўра, асосий ва асосий бўлмаган, нисбатан барқарор ёки ўзгарувчан моҳиятларга ажратиб, уларнинг ривожланиши жараёнида ўрнини алмаштириб туришларини эътиборга олиш зарур. Нарса ва ҳодисаларнинг моҳиятини билиш уларнинг инсон эҳтиёжларини қондириш вазифаси ва мақсадларини конкретлаштиришдан иборат. Масалан, жамият устқурмасининг сиёсий элементи бўлган давлатнинг мақсади ва вазифаси, уларни амалга ошириш усул ҳамда воситалари мамлакат ҳудудида яшаётган кишиларнинг муайян ҳаёт шароитларини таъминлашдан иборат бўлиб, унинг моҳиятини ташкил қилади. Шунга кўра, ҳар қандай моҳиятни одамларнинг манфаатлари ва

эҳтиёжларига, цивилизация келажагига боғлаб таҳлил қилгандагина, у аҳамиятга эга бўлади. Нарса ва ҳодисаларни билиш ҳамда ўзгартиришга инсон муайян эҳтиёжлар асосида ёндошади. Бу ёндошиш субъектив ҳарактерга эга бўлиб, унинг конкрет эҳтиёжлари ва манфаатлари нуқтаи назаридан баҳоланади. Масалан, чанқаган киши учун сув унинг чанқоғини қондириш, физик учун- агрегат ҳолати, электр токини ўтказиши ёки оптик хусусиятлари, химик учун, унинг Н 2 О кимёвий бирикма сифати, тегирмончи учун-тегирмон паррагини айлантириш хусусиятлари асосий моҳият ҳисобланади. Нарса ва ҳодисалар доимий ривожланиб туриши жараёнида, уларнинг моҳияти ҳам, шунга мос тарзда ҳодиса ҳам ўзгариб туради. Моҳиятдаги ҳар қандай жузъий ўзгариш ҳам, унинг муқаррар ўзгарган ҳодисасида ифодаланади. Масалан, сувнинг электр токини ўтказиш хусусияти, унинг температурасига боғлиқлиги аниқланган. Агар биз сувнинг температурасини маълум даражада кўтарсак, унинг электр токини ўтказиш хусусиятини ўлчайдиган асбоблар бу ўзгаришларни қайд қилмаслиги мумкин. Лекин, бундан сувнинг моҳиятини ифодалайдиган электр токини ўтказувчанлик хусусияти йўқолган, деган хулоса келиб чиқмайди. Нарса ва ҳодисаларнинг моҳият ва ҳодиса тарзида боғланишлари макон ва замондаги муайян конкретлиги билан ажралиб туради. Моҳият ва ҳодиса ўз хусусиятларига кўра система, структура ва элементларда ўзига хос тарзда намоён бўлади. Шунинг учун ҳар қандай ҳодисани ва моҳиятни таҳлил қилишда аниқ тамойилларга асосланиш лозим. Моҳият — ҳодисанинг ичида яширинган оламнинг тур ли-туман ҳодисаларида юз берадиган чуқур нисбий барқа рор алоқаларни ифодалайдиган воқеликнинг ички томо нидир. Ҳодиса эса моҳиятнинг у ёки бу ҳолда учратилишини ифодаловчи воқеаликнинг ўзгарувчан, ҳаракат хусусият ларига, белгиларига бой бўлган томонидир. Нарсаларнинг моҳиятига сингиб бориш нарса ва ҳоди салар ривожланишининг қонуниятларини аниқлашга им кон беради. Маълумки,

қонунларни билиш кишиларнинг мақсадга мувофиқ фаолиятининг асосидир, у ҳозирда рўй бераётган воқеаларни чуқурроқ тушунишга ва уларнинг келажакдаги ривожланиш йўналишларини олдиндан кўра билишга ёрдам беради. Моҳият ва ҳодиса умумий ва хусусий томонларга эга дир. Булар қуйидагилардан иборат: биринчидан, моҳият оламдаги нарса ва ҳодисаларининг ички алоқасини, ҳоди салар эса ташқи алоқаларни ифодалайди; иккинчидан, моҳият нарсаларнинг ички томонларини ифода этганлиги туфайли у сезгиларимиз орқали бевосита идрок этилмай ди. Моҳият биздан яширинган ҳолда мавжуд бўлади. Ходи са эса, аксинча, инсон томонидан ҳиссий органлар орқа ли бевосита идрок килинади; учинчидан, моҳият доимий лиги ва барқарорлиги билан фарқ қилади ган ривожланиш конунларини билиб олиш имкониятини бе ради. Шу маънода моҳият ҳодисага нисбатан чуқурроқ дир. Ҳодиса нарсаларнинг ҳар хил томонларини ифода - лайди ва шу тариқа ҳодиса моҳиятга нисбатан бойроқдир. Моҳият ва ҳодиса бир-бири билан узвий боғланган бўлиб, ҳар хил алоқадорликдадир. Ҳар қандай моҳият у ёки бу тарзда намоён бўлади, ҳодиса эса у ё бу ҳолдаги кўринишдир. Шунингдек, моҳиятнинг ўзгариш ёки йуқо лиши ҳодисанинг йўқолишига ёки ўзгаришига олиб кела ди. Ҳодиса баъзи бир вақтларда моҳиятни бузиб кўрсати ши мумкин. Шунга қарамасдан нарсалар моҳиятини ҳодисалари салар орқали билиш мумкин. Моҳият ва ҳодиса категорияларининг методологик аҳамияти шундаки, мазкур тушунчалар ёрдамида оламда ги нарса ва ҳодисаларнинг мазмун — моҳиятини чуқур англаб олиш имконияти яратилади. Қонуният якка қонунлар мажмуасидан иборат бўлиб, воқеликдаги нарса ва ҳодисалар жараёнларининг умумий ривожланиш йўналишларини белгилайди. Шунинг учун ҳам табиат ва жамият тараққиёти қонуниятларини билиш катта илмий ва амалий аҳамият касб этади. Бундан қонуния т категориясининг методологик аҳамиятини яққол кўришимиз мумкин.

Адабиётлар:1.Туленов Ж. Фалсафий маданият ва маънавий камолот Т.:Меҳнат, 2000, 25-57-бетлар. 2.Рустамова М. Ёшларда янгича тафаккур маданиятини шакллантиришнинг фалсафий жиҳатлари.Т:2003 3. Фалсафа. — Т., Шарқ, 1999. 4. Қ. Назаров тахрири остида Фалсафа асослари. Т. 2005 5. Основы философии. — Т: «Ўзбекистон», 1998. 6. Философский энциклопедический словарғ. М. 1999. 7. Мустақиллик: илмий изоҳли оммабоп луғат. — Т., 1999.

Похожие

Фалсафа фани тамойиллари

Фалсафа фани категориялари1

Фалсафа фани, унинг предмети ва жамият хаётидаги урни

Фалсафа – мафкура

Фалсафа фалсафаси