Эстетик онг ва эстетик фаолият - Философия - Рефераты

Эстетик онг ва эстетик фаолият

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Эстетик онг ва эстетик фаолият Режа: 1. Эстетик муносабат тушунчасининг моҳияти. 2. Эстетик онг тушунчаси. Эстетик онгнинг тузилиши ва дара- жалари. 3. Эстетик фаолият ва унинг турлари. 4. Санъат ва дизайн.

Воқеликни эстетик жиҳатдан инъикос этиш табиатини англаш-нинг илмий қоидаси мавжуд: инсон борлиқни нафосат қонунларига риоя қилган ҳолда англайди. Инсон ҳайвонлардан фарқли ўлароқ ҳар бир нарсага ўзига хос мезон нуқтаи назаридан ѐндошади. Агар инсонда мезон туйғуси бўлмаганда, у воқеаҳодисалар, нарсалардаги гўзалликни идрок этиш қобилиятига эга бўлмаганда, унинг фаолияти бунѐдкорлик билан бирга вайронагарчиликка ҳам олиб келарди. Нафосат қонунларига риоя қилиш, яъни яратиш қобилияти инсон фаолиятининг моҳият ва мазмунини ташкил қилади. Инсон амалий фаолияти жараѐнида воқеаликка бўлган муноса-батининг амалий, назарий, ахлоқий-хулқий, эстетик каби шакллари ва турлари вужудга келади, инсоннинг воқеаликка бўлган муносабати хилма-хил, кўп қиѐфали ва кўп хусусиятлидир. Улар: биринчидан, воқеалар-ҳодисаларнинг кўп сифатлигидан келиб чиқса, иккинчидан, фаолият жараѐнида туғиладиган инсон эҳтиѐжлари ва манфаатларидан келиб чиқади. Инсоний муносабат – бу субъект ва объект ўртасидаги ўзаро ҳаракат бўлиб, у йўналганлик табиатига эга бўлади. Муносабат фақат инсонга хосдир ва у фақат жамият бағрида амал қилади. Шу маънода воқеаликка эстетик муносабатда бўлиш субъект билан объект ўрта-сидаги ўзаро ҳаракатнинг махсус туридир. Борлиққа эстетик муносабатда бўлиш тарихий ҳодиса бўлиб, унинг вужудга келишида одамларнинг моддий-амалий фаолиятлари муҳим аҳамият касб этган. Энг аввал воқеаликка фойдали-амалий, кейин эса эстетик муносабат вужудга келади. Эстетик муносабат ижтимоий муносабат бўлиб, у фақат инсонга хосдир. Унинг жамият ҳаѐтида амал қилиши, моҳият-мазмуни, инсоний муносабатлар тизимидаги ўрни ижтимоий тараққиѐт эришган даража билан чамбарчас боғлиқдир. Эстетик муносабат эстетик объект ва эстетик субъект мавжуд бўлишини тақозо этади.

Муайян шарт-шароитда ҳар қандай нарса, воқеа-ҳодиса эстетик табиатга эга бўлиб, эстетик муносабат ва эстетик баҳо объектига айланиши мумкин. Талаблар: 1) Улар аниқ ҳис-туйғу, сезги-идрок қобилияти ва имкониятига эга бўлиши; 2) У ѐки бу воқеа-ҳодиса инсоний алоқалар ва муносабатларга киришиб, ижтимоий аҳамияти касб этиши керак. Шундай қилиб: Эстетик объект – инсоний алоқалар ва муносабатларга кириш-ган, бевосита идрок этиш объектига айланган, одамларнинг эстетик эҳтиѐжларини қондиришга хизмат қиладиган воқеликнинг хилма-хил кўринишлари. Эстетик муносабат субъектиўз таркибида жамиятнинг зарур бўлакларини бириктирган, турли соҳаларда моддий-маънавий фаол иш олиб борадиган ижтимоий гуруҳлар ҳамда айрим шахслардан иборат жуда катта мураккаб ижтимоий ҳосиладир. Бошқача қилиб айтганда, эстетик муносабат субъекти – бу ҳиссий ва ақлий тараққиѐтнинг маълум даражасига эришган, аниқ ижтимоий муноса-батлар тизимига киришган, яъни барча ижтимоий муносабатлар йиғиндиси бўлган инсондир. Эстетик муносабат – субъект билан объект ўртасидаги ўзига хос алоқалар тури билан тавсифланади. Гўзалликни идрок этиш жараѐни-да содир бўладиган ўзаро ҳаракатлар эстетик муносабатлар заминидир. Эстетик муносабатнинг натижаси эстетик баҳолаш моҳияти, нарса-буюмлар шакли ва мазмуни, бурчвазифаларини адо этиши ва бошқалар билан ифодаланади. Масалан: столга эстетик муносабат - унинг шакли бўлган материал, уни қайта ишлаш, тараф ва қисмлари мутаносиблигини унинг амалий бурчи, яъни нимага мўлжалланганлигига қиѐс қилишдир. Овқатга эстетик муносабат унинг шакл ва мазмуни мутаносиблигида ўз ифодасини топади. Инсонга эстетик муносабатда бўлиш ҳам инсон шахси маънавий мазмунининг инсон хатти-ҳаракатлари ва ҳулқатвори шаклига мутаносиблигида ифодаланади.

Онг – юксак даражада ташкил топган материянинг, яъни инсон миясининг маҳсули бўлиб, унинг хусусияти воқеликни акс эттириш-дан иборатдир. Ижтимоий онг ижтимоий борлиқнинг инъикосидир. Эстетик онг ижтимоий онг шаклларидан бири сифатида сиѐсий онг, ҳуқуқий онг, диний онг, ахлоқий онг каби ижтимоий ҳодисалар билан бир қаторда туради. Эстетик онг – маънавий – руҳий воқеа – ҳодисалар мажмуи бўлиб, улар ижтимоий ҳаѐт заминида вужудга келадиган эстетик ҳис, эстетик дид, эстетик фикр, эстетик орзу, эстетик қараш, эстетик назариялар тизимини англатади. Ижтимоий ҳаѐт тараққиѐти эстетик ҳис-туйғулар шаклланишига, эстетик қарашлар ва ғоялар мазмунига кучли таъсир қўрсатади. Бу жараѐнда фалсафий қарашлар эстетик онгнинг билиш томонларига таъсир ўтказиб, баъзан ҳал қилувчи аҳамият касб эта бошлайди. Бу ўринда эстетик онг соҳасига санъат таъсир кучининг ортиб боришини таъкидлаб ўтамиз. Шундай қилиб, санъат маълум даражада эстетик онгнинг ифода кучига ва намоѐн бўлиши жараѐнига, айни пайтда у жамият ҳаѐтида эстетик онгнинг энг муҳим омилига ҳам айланади. Эстетик онг бадиий онг билан чамбарчас боғлиқ. Улар бир-бирига яқин тушунчалар бўлса-да, бир хил маънони англатмайди. Эстетик онг воқеликни бутун борлиғича идрок этиб, қайта ишлаш жараѐнида вужудга келса, бадиий онг санъатни яратиш ва идрок этиш жараѐнида намоѐн бўлади. Бадиий онг бадиий асарлар тизимида ифодаланса, эстетик онгнинг акс этиш кўлами анча кенг бўлиб, у одамларнинг меҳнат фаолиятида, унинг натижаларида, моддий ва маънавий маданиятнинг барча қадриятларида ифода топади. Якка одам эстетик онги - бу аниқ бир шахс онги, маънавий ду-нѐсининг бир қисми бўлиб, кенг маънода у ҳам ижтимоий мазмун касб этади. Жамият эстетик онгининг мазмуни якка одам эстетик онгидан анча кенг ва бой бўлиб, ижтимоий ҳаѐтнинг барча эстетик томонларини қамраб олади. Якка одам эстетик онги эса фақат битта шахс маънавий дунѐсининг эстетик соҳасини ўз ичига олади.

Жамият эстетик онги мураккаб тизими, ҳаракатчан, ўзаро узвий алоқадорликда бўлган бир қатор қисмлардан иборат бўлади. Эстетик онгнинг турғун ва уйғун қисмлари: 1) эстетик ҳис-туйғулар; 2) эстетик дид; 3) эстетик орзу; 4) эстетик қарашлар ва назариялар. Эстетик ҳис-туйғулар – умуман инсон онгининг ажралмас қисми бўлиб, эстетик онгнинг асосий қатлами, пойдевори бўлиб ҳисобланади. Эстетик ҳистуйғулар нафосат, ҳамоҳанглик, уйғунлик, мослик каби тушунчалар билан бирга шодлик, ҳайратланиш, ажабланиш, эҳтиром, шавқ-завқ, нафрат каби тушунчаларни ҳам қамраб олади. Нафосат, олижаноблик, фожеа ва кулги ҳистуйғулари энг мураккаб ва турғун эстетик ҳис-туйғулардир. Эстетик дид – инсоннинг фикр-мулоҳазалари, хулқ-атвори, хаттиҳаракатлари моддий ва маънавий ижодкорлиги орқали намоѐн бўлади. Эстетик дид заминида гўзалликни хунукликдан ажрата билиш ва ундан беғараз шодланиш, лаззатланиш қобилияти ѐтади. Эстетик дид одамларнинг дунѐқараши, айниқса, эстетик қарашлари орқали ѐрқинроқ кўринади. Лекин эстетик қарашлар ҳамма вақт ҳам эстетик дидни ифодаламайди. Билишлар ва қарашлар дидда ифодаланиши учун улар шахс ички дунѐсига, идрок қилиш жараѐнига сингиб кетиши лозим. И.Кант : «дид – бу биргина одамга хос бўлган туғма қобилиятдир». Эстетик баҳолаш – дид фикр-мулоҳазалари, диднинг айнан ўзи эмас, балки унинг оғзаки ифодасидир. Дид фикр-мулоҳазаларда ақлий томон кўпроқ ўрин эгаллайди. Эстетик орзу – онгнинг бошқа қисмлари каби орзу ҳам воқеликни инъикос этиш шаклидир. Орзунинг ўзига хос хусусияти: бу тушунча фақат мавжуд нарсаларни инъикос этиш билан чекланиб қолмай, балки яна нималар бўлиши керак ва бўлиши мумкинлигини ҳам ифодалайди. Орзу аслида хоҳишистак бўлиб, у барча одамларга хос туйғудир. Ривожланган

эстетик орзу эстетик ҳис-туйғуларга, унинг мазмунига, фикр-мулоҳаза, дид баҳо мезонларига ўз таъсирини ўтказади. Лекин кўпроқ санъат соҳасига тааллуқлидир. Санъат эстетик орзудан ташқарида бўлиши мумкин эмас ва унда эстетик орзунинг у ѐки бу белгилари бевосита тасвирланаѐтган ҳолатларда ҳам, муносабатлар бадиий ифодаланаѐтган пайтларда ҳам ўз ўрнини эгаллайди. Эстетик қарашлар ва назариялар – эстетик онгнинг яна бир таркибий қисми бўлиб, унинг ғоявий соҳасини ташкил этади ва табиат, ҳаѐт, санъат моҳияти ҳақидаги фикр-мулоҳазалар ва ғоялар тизимини англатади. Эстетик қарашлар тартибга тушган, дафъатан, ўзидан ўзи вужудга келмаган, балки жамиятнинг илғор намояндалари амалга ошираѐтган онгли фаолиятлари натижасида ишлаб чиқилгандир. Эстетик қарашлар ва назариялар у ѐки бу эстетик ҳодисаларга тааллуқли ғоялар ва тушунчалар, таълимотлар кўринишида намоѐн бўлади. Эстетик назария – бу эстетик объектни бутунлайича қамраб оладиган тамойиллар, қарашлар, тушунчалар, қоидалар, ақидалар, билишлар тизимидир. Эстетик назария мантиққа, тамойил-тизимларга, далил-исботларга, фалсафий услубиѐтга асосланади. Эстетик фаолият эстетик онг асосида вужудга келади, шаклланади, бошқача қилиб айтганда, эстетик фаолият эстетик онгнинг амалга оширилиши ва моддийлаштирилишидир. Эстетик фаолият асосини инсоннинг муайян талаб ва эҳтиѐжлари ташкил этади. Умуман, инсон фаолиятининг хусусияти ана шу талаб ва эҳтиѐжлар табиати билан белгиланади. Руҳшунос олимлар эстетик эҳтиѐжларни инсон талаб- эҳтиѐжларининг энг олийси сифатида таърифлайдилар. Чунки эстетик эҳтиѐжларда барча моддий ва маънавий эҳтиѐжлар жамлангандир. Дунѐдаги махлуқотларнинг энг олийси инсон экан, гўзалликларни чуқур англаш ҳам инсонга хосдир. Инсон ҳамиша гўзалликка интилади. Эстетик эҳтиѐжлар моҳияти ана шулар билан изоҳланади. Эстетик эҳтиѐжларда бошқа барча маънавий эҳтиѐжларга қараганда кўпроқ ва кучлироқ яратиш эҳтиѐжи ѐрқин намоѐн бўлади. Ривожланган

эстетик эҳтиѐж ҳеч вақт тайѐр эстетик қадриятларни фақат истеъмол қилиш билан чекланиб қолмай, янгиларини яратиш, ижод қилишга рағбат вужудга келтиради. Эстетик фаолият инсон моддий ѐки маънавий фаолиятининг ўзаги бўлиб, унинг барча шакллари инсон фаолияти бошқа шаклларининг «инсонийлик» мезонига айланади. Эстетик фаолият турлари: 1) Турмушда эстетик фаолият. 2) Спортда эстетик фаолият. 3) Моддий ишлаб чиқаришда эстетик фаолият. 4) Бадиий фаолиятда эстетик фаолият. 5) Илмий ижодда эстетик фаолият. Моддий ишлаб чиқариш соҳасидаги эстетик фаолият меҳнат шароитларини, меҳнат натижаларини ҳам ўз ичига олади. Меҳнатнинг эстетик жиҳатлари ривожланишига маълум ижтимоий шарт-шароитлар зарур. Ижодий, инсоннинг жисмоний ва маънавий имкониятлари доирасидаги меҳнатнинг эстетик аҳамияти эътиборга лойиқ бўлади. Меҳнат эстетикаси даражасини ошириш учун меҳнат ижодийлигини таъминлаш, ишлаб чиқаришни техникавий қайта жиҳозлаш, янги технологияларни жорий этиш лозим. Ишлаб чиқариш жараѐни қатнашчи-ларининг умумий ва эстетик маданияти ва меҳнат шароитлари ҳам катта аҳамиятга эга. Меҳнат шароитларига меҳнат жараѐнидаги ижти-моий муносабатлар, меҳнат анжомлари, воқеа-ҳодисалар муҳити киради. Ишлаб чиқариш муҳитининг эстетик жиҳатларини ривожланти-риш дизайн воситасида ҳам амалга оширилади. Эстетик фаолият нисбатан бадиий фаолиятда – санъатда энг «тоза» ҳолда кўринади. Шу боис санъат эстетик фаолиятнинг ихтисос-лашган кўринишидир. Санъат ўз табиатига кўра ижодий мақсадга қаратилган «нафосат қонунларига риоя қилинган» фаолият туридир. Дизайн муҳандислик, илмий ва бадиий фаолиятни ўз ичига олади, дизайн моддий ишлаб чиқариш муҳитини эстетик қайта қуришга, уни инсон

манфаатлари ва эҳтиѐжларига мос келтиришга хизмат қилади. Дизайнчининг зиммасига эстетик қийматга эга бўлган маҳсулотлар яратиш юкланган. Дизайн санъатдан баҳра олади. Улар ўртасида умумийлик бўлса-да, лекин улар эстетик фаолиятнинг икки ҳар хил туридир. Фарқлари: 1) Санъат бадиий фаолият, у ѐки бу кўринишда фақат ғоялар-гина эмас, балки нарсалар ишлаб чиқариш билан боғлиқ. Лекин бу ерда нарсалар ишлаб чиқариш қўшимча вазифани бажаради. Санъат, аввало, маънавий ишлаб чиқариш тури, онг ва билим соҳасидир. Дизайн эса моддий-амалий фаолият турига киради. Дизайн маҳсулотлари воқеликнинг инъикоси эмас, балки унинг нафосат қонунларига биноан яратилган, санъат амалиѐтининг айнан ўзини англатади. Санъатнинг эстетик қадрияти маълум даражада «фойда» қад-риятларига зиддир, яъни санъат асари моддийликдан кўра кўпроқ маънавий эҳтиѐжларни қондиришга қаратилган бўлади; Дизайн маҳсулотлари – машиналар, бинолар, кенг истеъмол молларида моддий фойда хусусияти бўртиб туради. Маҳсулотнинг эстетик сифати барибир унинг лойиҳавий бурчи қай даражада ифодаланганлиги билан белгиланади. Дизайн маҳсулотининг эстетик қиймати унинг мақсадга мувофиқ эканлиги билан белгиланади. Санъат асари қайси моддий тизимга мансублигидан, қайси муҳитда вужудга келганлигидан қатъи назар, мустақил қийматга эга. Дизайн маҳсулоти эса нарсалар тизимининг ажралмас қисми бўлиб, ундан ташқарида амал қила олмайди. Унинг эстетик қиймати ўз вазифаси – бурчини қандай бажариши билан мувофиқлаштирилган бўлади. Илмий ижод билан шуғулланувчилар, олимларнинг салоҳияти, ижодий меҳнати натижалари ва самарадорлиги унинг эстетик маданияти даражасига бевосита боғлиқ. Олимнинг эстетик маданияти деганда унинг эстетик ҳистуйғуси, илмий фарази (фантазияси), илмий фаҳм-фаросати (интуицияси), рамзий тасаввурларни ҳосил қилиш қобилияти, тафаккурнинг ўзига хос

тасвирий умумлаштиришларга мойиллиги тушунилади. Эстетик омиллар илмий ижодга таркибан хос бўлиб, унга ѐрдамчи омил вазифасини ўтайди. Илмий фараз (фантазия) эстетик ҳис-туйғу билан чирмашиб кетган. Фаҳм-фаросат (интуиция) бадиий фаолиятда ўта мураккаб ва ривожланган шаклда намоѐн бўлса, фанда у воқеа-ҳодисаларни ақлий мушоҳада қилиш билан чамбарчас боғлиқ. Фаҳм-фаросат (интуиция) ўзидан- ўзи вужудга келмайди. У барча билим ва ҳиссий қобилиятни, тажрибани ишга солишни тақозо этади. Фаҳм-фаросат (интуиция) ас-лида эҳтироссиз, илҳомсиз вужудга келиши мумкин эмас. Фараз, фаҳм-фаросат, эҳтирос-илҳом эстетик характерга эга бўлиб, улар энг тоза ва ривожланган кўринишда санъатга тааллуқли-дир. Айни вақтда улар ижодий фаолиятнинг зарур қисмлари сифатида фанда ўз ифодасини топади. Улар фанга алоҳида-алоҳида тарзда эмас, балки биргаликда, аниқ тизим воситасида таъсир кўрсатади. Энг яхши санъат асарлари илм-фан кишисида хаѐл, фараз вужудга келтиради ва яхлитлик, нафосат ҳис-туйғусини уйғунлаштиради, ғайритабиий тафаккур қилиш қобилиятини оширади, эркин дунѐқараш бахш этади, юксак мулоқот маданиятини шакллантиради, ҳозирги фан равнақи учун жуда муҳим аҳамият касб этадиган барча қобилият имкониятларини сафарбар қилишга ундайди.

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т., 2003 йил. 2. Каримов И.А «Истиқлол ва маънавият». –Т.: «Ўзбекистон» нашриѐти, 1995 йил. 3. Каримов И.А. «Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура», 1-жилд, Тошкент, «Ўзбекистон» нашриѐти, 1996 йил. 4. Каримов И.А. «Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир». 3-жилд, Тошкент, «Ўзбекистон» нашриѐти, 1996 йил. 5. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиѐти кафолатлари». Ташкент, «Ўзбекистон» нашриѐти, 1997 йил. 6. Каримов И.А. «Маънавий юксалиш йўлида». Тошкент, «Ўзбекистон» нашриѐти, 1998 йил. 7. Каримов И.А. ―Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Ташкент, ―Ўзбекистон нашриѐти, 1999 йил. 8. Каримов И.А. ―Оллоҳ қалбимизда, юрагимизда. Тошкент, ―Ўзбекистон нашриѐти, 1999 йил. 9. Каримов И.А. ―Баркамол авлод орзуси. Тошкент, Шарқ нашриѐти, 1999 йил.

Похожие

Эстетик муносабат ва эстетик фаолият. Эстетик англаш ва унинг тузилмаси

Ахлоқий бадиий – эстетик қадриятлар

Комил инсон ғояси ва эстетик тарбия

Эстетик тафаккур тараққиётининг асосий босқичлари

Эстетиканинг замонавий муаммолари ва эстетик тарбиянинг долзарб масалалари