logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Философия
  4. Эмпирик социологик тадкикотлар

Эмпирик социологик тадкикотлар

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

76 KB
Скачать
Эмпирик социологик тадкикотлар Режа: 1. Эмпирик социологик тадқиқот нима? 2. Тадкикотобъекти ва предмети. Эмпирик социологик тадқиқот нима? Социология фанини эмпирик социологик тадқиқот жараёнисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Эмпирик сўзи қадимий юнонча бўлиб, тажриба маъносини англатади. Эмпирик социологик тадқиқот деганда, янги дастур ва услубият билан амалий асосда ижтимоий ҳаёт ҳодиса ва жараёнлар тўгрисида олинган эмпирик маълумотларни таҳлил қилиш, умумлаштириш асосида зарур амалий таклифлар, тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Эмпирик социологик тадқиқотда ижтимоий фактларни излаш, тасниф қилиш, тўплаш муҳим аҳамиятга эга. Ижтимоий факт деганда, илмий асосланган, муайян вақт давомида реал ижтимоий воқеликнинг алоҳида жиҳатларини тасниф қилиш орқали олинган маълумотларга айтилади. Ҳозирги бозор муносабатларига ўтиш жараёнида жамиятда рўй бераётган муҳим ўзгаришларни, кишилар ўртасидаги муносабатларни амалий социологик тадқиқотларсиз илмий асосда ўрганиб бўлмайди. Жамиятни илмий бошқариш доимо амалий социологик тадқиқот натижаларига таянмо\и зарур. Мавжуд ижтимоий муаммоларни ҳал этиб боришда, жамиятнинг ижтимоий ривожланишида ва унга режали прогноз бериш билан уни илмий асосда бошқаришда амалий социологик тадқиқот натижалари муҳим вазифаларни бажаради. Социологик тадқиқотларнинг сифат даражасини ва самарадорлигини ошириш учун эмпирик маълумотларнинг ишончли эканлигини, илмий асосланганлигини таъминлаш учун унинг методологик асосига алоҳида эътибор қаратилмо\и лозим. Ушбу бўлимда амалий социологик тадқиқот ишлари олиб боришнинг методологияси, услубияти, асосий усул ва воситалари хусусида тўхталиб ўтамиз. Амалий социологик тадқиқот жараёнини 4 асосий босқичга бўлиб қўрсатиш мумкин. Бу босқичларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятларга ва муҳим жиҳатларга эгадир. Булар қуйидагилардан иборат: 1. БОС+ИЧ. Социологик тадқиқотни тайёрлаш ва ташкил қилиш: 1.1. Амалий социологик вазифани белгилаш ва тадқиқот предметини танлаш. 1.2. Социологик тадқиқот ўтказиш бўйича бюртма қабул қилиш ва уни ўтказиш бўйича шартнома тўзиш. 1.3. Бажариладиган ишлар бўйича календарь режа, техник вазифаларни ва бюджет (сарф қилинадиган харажатлар сметасини) тузиш. 1.4. Дастур ишлаб чиқиш. 1.5. Тадқиқот услубияти, техникаларни ва воситаларини ишлаб чиқиш. 2. БОСКИЧ. Асосий босқич бўлиб, амалий тадқиқот ишлари олиб бориш жараёнини ўз ичига олади: 2.1. Социологик тадқиқот танловини ўтказиш. 2.2. Пилотаж. 2.3. Дастлабки социологик маълумотларни йигиш. 2.4. Эмпирик маълумотларнинг сифат ва аниқлик даражасини назорат қилиш. 3. БОСКИЧ. Эмпирик маълумотларни қайта ишлаш: 3.1. Олинган эмпирик маълумотларни гуруҳларга ажратиш. 3.2. Тақсимий жадвал тузиш. 3.3. Эмпирик маълумотларни компьютерга киритиш ва моделлаштириш. 4. БОСКИЧ. Якунловчи босқич бўлиб олинган маълумотларни таҳлил қилиш , умумлаштириш, улардан илмий хулосалар чиқариш ва амалий таклифлар, тавсиялар ишлаб чиқишни ўз ичига олади: 4.1. Тадқиқот маълумотларнинг дастлабки таснифи ва назарий жиҳатидан фаҳмламоқ. 4.2. Илмий-назарий хулосалар, муайян илмий-амалий таклифлар, тавсиялар ва тадбирлар ишлаб чиқиш. 4.3. Берилган вазифа бўйича илмий матнлар, ҳисоботлар тайёрлаш. Германиялик социологлар амалий социологик тадқиқотларни 3 босқичдан иборат деб қўрсатадилар. 1. Асосий босқич: амалий тадқиқотни тайёрлаш ва ташкил этиш босқичи. Бу босқичда 4 та вазифа бажарилади: 1.1. Эмпирик тадқиқот мақсадини аниқлаш ва белгилаш. 1.2. Эмпирик тадқиқот гоясини ишлаб чиқиш. 1.3. Эмпирик тадқиқот жараёнини ташкил этиш. 1.4. Аналитик муолажа тайёрлаш. Иккинчи босқич: Асосий босқич : эмпирик тадқиқот ва эксперимент ўтказиш. Учинчи босқич: Олинган эмпирик маълумотларни қайта ишлаш ва амалий тавсиялар ишлаб чиқиш. Бу босқичда 3 та вазифа бажарилади: 3.1. Олинган эмпирик тадқиқот натижаларини статистик қайта ишлаш. 3.2. Назарий жиҳатдан қайта ишлаш. 3.3. Олинган натижаларни амалиётда қўллаш. Ҳар қандай тадқиқот бирон-бир муаммонинг қўйилишидан бошланади. Бундай муаммо ташқаридан, буюртмачи томонидан берилиши ёки жамият ҳаётида ўзининг илмий ечимини кутаётган муаммо бўлиши мумкин. Шулардан келиб чиқиб, социологик тадқиқотларни ташкил қилишнинг асосий шакллари: давлат буюртмаси асосида, хўжалик шартномаси асосида, жамоатчилик ва аралаш тартибда бўлиши мумкин. Социологик тадқиқот дастури ва унинг таркибий тузилиши Эмпирик социологик тадқиқот объекти бўйича ўтказилган дастлабки таҳлиллар асосида мавжуд мауммони таҳлил қилиш дастури ишлаб чиқилади. Илмий дастур ҳар қандай амалий, назарий социологик тадқиқотнинг дастлабки зарур ҳужжати ҳисобланади. Дастур социологик тадқиқот объекти бўйича ишчи фаразни текширишга қаратилган, шунингдек тадқиқот бўйича илмий фараз, бажариладиган асосий вазифалари ва социологик тадқиқотнинг методологик асоси баёнларидан иборат. Дастур мазмуни ҳақида қисқача маълумот берилиши аннотация деб аталади. Ҳар қандай эмпирик социологик тадқиқот дастурининг умумий талаблари мавжуд. Буларга, тадқиқотнинг асосий мақсад ва вазифаларини аниқлаш; ишчи фаразни ишлаб чиқиш; дастурни ишлаб чиқиш жараёнида компьютер техникасидан фойдаланиш кабилар киради. Социологик тадқиқот дастури ички тузилиши жиҳатидан қуйидаги қисмлардан иборат бўлади: 1. Назарий - методологик қисм. 1.1. Социологик муаммони ишлаб чиқиш, тадқиқот мақсади ва вазифасини белгилаш. 1.2. Тадқиқот объекти ва предметини белгилаш. 1.3. Асосий тушунчаларни ишлаб чиқиш. 1.4. Тадқиқот предметининг дастлабки тахминий таҳлили. 1.5. Ишчи фаразни ишлаб чиқиш. 2. Амалий социологик тадқиқотни иш жараёни қисми: 2.1. Тадқиқотнинг умумий режаси. 2.2. Асосий амалий иш жараёнлари. 2.3. Танлов ишлари. 2.4. Дастлабки олинган социологик маълумотларни таҳлил қилиш усулларининг таснифи. 2.5. Тадқиқот натижаларини умумлаштириш назарда тутилган йўналишлар. Хулоса қисми 3.1. Тадқиқот натижаларининг мазмунан таснифи. 3.2. Буюртмачига тадқиқот натижаларини тақдим қилиш шакллари (асосий хулосалардан иборат ҳисобот, амалий таклифлар, тавсиялар ва тадбирлардан иборат). Тадқиқотнинг мақсад ва вазифаси . Дастурнинг ушбу қисмида социологик тадқиқот буюртмачи ва бажарувчилар ўртасидаги муносабат ўзаро келишиб олинади. Тадқиқот учун сарф қилинадиган харажатлар: молиявий меҳнат ресурслари ҳисоблаб чиқилади. Социологик тадқиқот мақсади турлича бўлиши мумкин. Масалан, муайян ишлаб чиқариш корхонасида меҳнат унумдорлигини кўтариш муаммосини социологик тадқиқот қилиш зарур бўлса, бунда асосий мақсад меҳнат унумдорлиги пастлигининг асосий сабабларини аниқлаш, мавжуд яширин иқтисодий имкониятларни қидириб топиш ва мавжуд шарт- шароитни ўзгартиришдан иборат. ТАДКИКОТОБЪЕКТИ ВА ПРЕДМЕТИ. Тадқиқот предмети мавжуд социологик муаммонинг асосий масалаларидан бири ҳисобланади. Бир хил муаммоли ҳолатда ягона эмпирик тадқиқот объекти бўйича тадқиқот предмети бўладиган бир неча йўналишлар бўлиши мумкин. Бошқача қилиб айтганда, тадқиқот предмети шаклланганда, мавжуд муаммони ечиш йўллари бўйича илмий фараз тузилади, шу билан бирга, социологик тадқиқот ўтказиш усуллари ва шаклларига таъриф берилади. Социологик тадқиқот объекти деганда, социологик йўналтирилган ижтимоий ҳодиса, жараён ва тузилмалар тушунилади. Ҳар қандай социологик тадқиқот объекти тизимли хусусиятига, асосан вақт, маконий имконият ва миқдорий ўлчов чегарасига эга бўлади. Эмпирик социологик тадқиқот дастурининг назарий-услубий даражасида тадқиқот объектини танлаш муҳим аҳамиятга эга. Ҳал қилиниши зарур бўлган муаммо ҳарактери, унинг долзарблиги, тадқиқот мақсади ва вазифаси тадқиқот объектининг қандай бўлишлигини белгилайди. Агар тадқиқот объектинг унчалик катта бўлмаса, социологик жиҳатдан уни тўлалигича қамраб олиш имконияти бўлса, бир бутун ҳолда тадқиқот объекти қилиб олиниши мумкин. Баъзан эса мураккаб социологик тадқиқот олиб бориш ёки тадқиқот объектини тўлалигича қамраб олиш имконияти бўлмайди. Шунинг учун бундай вазиятда тадқиқот объектининг нисбатан аниқ чегараси белгилаб олиниши шарт. Илмий муаммо объектини системали таҳлил этиш тадқиқотчи учун 3 фаолият йўналишини очиб беради. Улар: 1) Тадқиқот предметини аниқлаб олиш. 2) Асосий тушунчаларни ажратиб олиш ва уларга изоҳ бериш. 3) Тадқиқот учун иш гепотезасини яратишдир. ДАСТУРДА АНИК КЎРСАТИЛИШИ ЗАРУР 1) Эмпирик тадқиқот объекти. 2) Социологик тадқиқот объектини тўлалигича қамрайдими ёки унинг айрим жиҳатларини танлаб оладими. 3) Танлов асосида олиб бориладиган социологик тадқиқот асоси (рўйхат тузиш, картотека, социологик харита кабилар). СОЦИОЛОГИК ТАДКИКОТФАРАЗИ: Мавжуд муаммо бўйича илмий фараз ишлаб чиқиш эмпирик социологик тадқиқотни назарий жиҳатдан тайёрлашниниг якунловчи қисми ҳисобланади. Тадқиқот фарази ўрганилаётган ижтимоий ҳодиса таркиби ва унинг таркибий қисмлари ўртасидаги ўзаро алоқадорлик ҳарактери тўгрисидаги илмий асосланган фараздан иборат бўлади. Илмий фараз тадқиқ этилаётган объект тўгрисидаги мавжуд маълумотларга асосланган ҳолда ишлаб чиқилади. Фараз, бу тадқиқот учун бошлан\ич нуқта бўлиб, кейинги олиб бориладиган амалий социологик тадқиқотларда илгари суриладиган фаразга боглиқ бўлади. Шуни таъкидлаш лозимки, фаразни ишлаб чиқиш-эмпирик маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилишдаги мантиқий асосни ишлаб чиқиш демакдир. Агар тадқиқотчи томонидан илмий фараз ишлаб чиқилган бўлса, эмпирик маълумотлар ва тадқиқот натижалари шу ишчи фарази тўгри эканлигини текширишга, уни тасдиқлашга ёки бекор қилишга хизмат қилади. Эмпирик тадқиқот фарази бўлмаса, унда социологик тадқиқотнинг илмий даражаси паст бўлади. ЭМПИРИК (АНИК) ТАДКИКОТ УСУЛЛАРИ Илмий билишнинг методларини фалсафа ва социологияда 3 турга бўлиб ўрганилади: 1. Илмий билишнинг энг умумий-илмий методи (онгли амалий ва назарий фаолият). 2. Илмий билишнинг эмпирик даражасига оид умумий илмий методлар. 3. Илмий билишнинг назарий даражасига оид умумий илмий методлар. Дастур таркиби услубий қисмининг муҳим жиҳати – эмпирик тадқиқот услубияти, техника жараёни ва усулларини асослашдан иборат. Социологик тадқиқот услубияти – хусусий социологик усуллар мажмуи бўлиб, ундан эмпирик материалларни тўплаш ва тизимлаштириш мақсадида фойдаланилади. Метод тушунчаси кенг маънода билимлар тизимини юзага келтириш ва асослаш учун воситачи демакдир. Социологиянинг усул сифатидаги умумсоциологик пиринциплари: ижтимоий воқеаликдаги жараёнлар, ҳодисаларни билишдаги хусусий принциплар ва конкрет усуллар – математик-статистик усуллар, социологик ахборотни йи\иш усуллари: кузатиш, сўроқ, эксперимент ва бошқалардан иборатдир. Социологик тадқиқот техникаси – махсус усулларнинг бирлигини англатиб, у ёки бу усулдан унумли ва ўз ўрнида фойдаланишни ифода қилади. Социологик тадқиқот жараёни тадқиқотни ташкил этиш усули, воситаси, барча билиш ва ташкилий фаолиятнинг батартиб бориш жараёнини англатади. Амалий социологик тадқиқот олиб бориш жараёнида конкрет тадқиқот усулларининг аҳамияти ҳам катта. Улар ёрдамида дастлабки эмпирик маълумотлар йигиб борилади. куйида шулар хусусида тўхталиб ўтамиз. СОЦИОЛОГИК ТАДКИКОТЛАРДА КУЗАТИШ УСУЛИ Социологик тадқиқотларда кузатиш – дастлабки эмпирик маълумотларни йи\иш усули бўлиб, муайян мақсадга қаратилган, олдиндан пухта ўйлаб, мунтазам олиб бориладиган, ҳиссий қабулга асосланган бўлади. Бу усулдан фойдаланишнинг ўзига хос афзаллиги шундаки, тадқиқотчи муайян даражада тадқиқот олиб бораётган объектдан мустақил бўлади ва унга бўйсунмайди. Кузатиш усулидан олинадиган илмий маълумотларда объектив, холис ва ҳаётий бўлиши билан ўзининг илмий қимматига эгадир. Шу билан бирга, кузатиш усулидан олинган илмий маълумотларда субъектив жиҳатлар ҳам бўлиши мумкин. Чунки, социологик тадқиқот тадқиқотчининг ижтимоий воқеликка, жараёнига нисбатан қандай муносабатда бўлиши ва қай йўсинда тавсифлаши асосида боради. Кузатиш усулининг яна бир ўзига хос жиҳати; унинг муайян даражада чегараланганлиги бўлиб, кўпинча тадқиқ этилаётган воқеликни қайта кузатиш имконияти бўлмаслигидадир. Бу усулнинг яна бир заиф жиҳати шундан иборатки, кузатиш орқали тадқиқотчини саволга қизиқтириш, кузатилувчининг фикр ва ҳукмини билиш жуда қийин. Барча ҳолларда кузатиш ҳозирча сўз билан ифодаланади. Аммо баъзи хулқий-эҳтиросли муносабатларни, ҳолатларни бир тарзда ёзиш ва сўз орқали ифодалаш қийин бўлади. Кузатиш жараёнининг ҳарактерига қараб уни қуйидаги типларга ажратиб кўрсатиш мумкин: назоратсиз, тўла қамровли ва қамрамайдиган, дала ва лаборатория шароитида мунтазам ва тасодифий кузатишдир. Социологик тадқиқотларда кузатиш усули ўрганилаётган объектга нисбатан четдан ёки ичкаридан қўлланилиши мумкин. Тадқиқ этилаётган объект четдан кузатилганда тадқиқотчи объектга нисбатан мустақил бўлади ва унга бўйсунмайди. Ичкаридан кузатишда тадқиқотчи кузатаётган объектга рўй бераётган ижтимоий жараёнларда бевосита иштирок этади ва бўйсунади. Социологик тадқиқотларда фақатгина кузатиш усулидан фойдаланиш билан кифояланиб қолмаслик керак. Чунки, кузатиш усули орқали олинган натижалар ўрганилаётган объект тўгрисида тўлиқ маълумот бера олмайди. Бу усулдан кўпгина социологик тадқиқотнинг дастлабки босқичларида, объект тўгрисида дастлабки тасаввурга эга бўлиш учун ёки социологик тадқиқотларнинг бошқа усуллари ёрдамида олинган маълумотларни, статистик ҳужжатларни қўшимча равишда текшириш мақсадида фойдаланилади. Кисқача хулосалар Амалий (эмпирик) социологик тадқиқотлар ўтказиш орқали талабалар, мутасадди мутахассислар ҳамда кенг жамоатчилик оммаси социологик ахборотлар тизимини яратишда катта имкониятларга эга бўладилар. Социологик тадқиқотлар жамиятнинг турли соҳалари фаолиятини мўътадил ривожлантиришда катта аҳамиятга эгадир. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида жамиятнинг турли соҳаларини бир-бирига мувофиқлаштириш лозим бўлади. Буни амалга оширишда социология фанининг имкониятларидан тўла фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Эмпирик тадқиқотлар тажрибасидан ҳар хил соҳадаги ва касбдаги ходимлар ҳам ўз ишларида кенг фойдаланишлари мумкин. Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси - Т.: «Ўзбекистон», 2001. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. – Т.: «Ўзбекистон», 1996. 3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т.2. – Т.: «Ўзбекистон», 1996. 4. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т.3. – Т.: «Ўзбекистон», 1996. 5. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлида. Т.4. – Т.: «Ўзбекистон», 1996. 6. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. – Т.: «Ўзбекистон», 1997. 7. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. – Т.: «Ўзбекистон», 1998. 8. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – «Ўзбекистон», 1999. 9. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз. Т.8. – Т.: «Ўзбекистон», 2000. 10. Каримов И.А. Ватан равнақи ҳар биримиз учун масъулмиз. Т.9 – Т.: «Ўзбекистон», 2001. 11. Бекмуродов М. Социология асослари. Т.: «Фан», 1994. 12. Бекмуродов А. Социологияга кириш. Андижон, 1995. 13. Юунусов К. «Социология». Андижон, 1995. 14. Бекмуродов М. ва бошқалар. Социология. Маърузалар матни. Т.: ЎАЖБНТ, 2000.

Похожие

Экспериментал тадкикотлар
Ҳиссий, эмпирик, назарий ва мантиқий даражаларда билишнинг ўзаро нисбати
Социология фани асосларининг таркиб топиши ва ривожланиши
Социологиянинг предмети ва объекти
Илмий билишда ахборотнинг роли