Социологиянинг предмети ва объекти

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

100.5 KB

Скачать

Социологиянинг предмети ва объекти Режа: 1.Социология фанининг предмети, мазмуни ва вазифалари. 2.Социология фанининг назарий асослари ва йўналишлари. 3.Социологиянинг сохавий тизими ва ижтимоий фанлар тизимидаги ўрни.

Таянч иборалар Таркибий-функционализм таълимоти, таркибий-функционал таҳлил, эмпирик билиш, позитив оқим, обстракция, онтология, институтционал социология, фундаментал социология, феноменология, социометрия, реализм. 1-масала. Социология (лотинча societas – жамият ва юнонча Logos – таълимот) – сўзларидан келиб чиққан бўлиб, жамият ҳақидаги фан маъносини англатади. Яхлит тизим сифатидаги жамият ва алоҳида институтлар, ижтимоий гуруҳлар, жамият тузилмалари ва уларда юз берадиган ижтимоий жараёнларни ўрганувчи фан. Жамиятни тушуниш, англаш, унга нисбатан сўз муносабатини билдиришга тенг бўлиб инсониятнинг ҳамма тарихи учун хос бўлган. «Социология» ҳақидаги тушунча биринчи маротаба XIX асрнинг 30 - йилларида француз файласуфи Огюст Конт томонидан ил мий қўлланишга киритилган. Унинг тушунишича социология жамиятга тааллуқли бўлган ҳамма нарсаларни ўз ичига олган жамиятшунослик билан бир қаторд а турган. Социология – инсониятнинг бир неча йиллик тарихий тараққиёт давомида яратилган маданиятнинг ажралмас таркибий қисмидир. Х VIII асрда кишилик жамияти, унинг қонуниятларини ўрганувчи мустақил фан сифатида тарих фалсафасида шаклланди. Ижтимоий ҳаётнинг мураккаблашуви ва илмий билимларнинг табақаланиши социологиянинг фалсафасидан ажралиб, мустақил фанга айланишини муқаррар қилиб қўйди. XIX асргача социология фалсафанинг таркибий бир қисми бўлиб келди. Аслида фалсафий билимлар доираси жуда кенг бўлиб, уларнинг таркибига қўйидагилар киради: 1) Онтология – борлиқ ҳақидаги қарашлар. 2) Социология – жамият ҳақидаги қарашлар. 3) Гносеология – борлиқни билиш муаммолари.

4) Логика – инсон тафаккури қонунлари ҳақидаги қарашлар тизимларидир. 5) Этика – ахлоқийлик ҳақидаги қарашлар. 6) Эстетика – гўзаллик ҳақидаги қарашлар. Демак, биз фалсафий билимлар доирасидан келиб чиқиб, социология фани ва унинг ўзига хос хусусиятларини ўрганамиз. XIX аср бошларидан эса ўзига хос илмий методларга эга бўлиб, фалсафадан ажралиб чиқиш имконига эга бўла бошлади. Социал системани тараққиёти ва фаолият кўрсатиш қонуниятлари ҳақидаги мустақил фан сифатида XIX аср 30-йилларида илмий муомалага «Социолгия» атамаси, сўзи киритилгандан сўнг шаклланди. Жамият ҳақидаги «позитив фан» (ҳақиқий фан) яратишга уриниш Х1Х аср ўрталарида юзага келди. Социологиянинг асосчиси француз мутафаккири О. Конт социологияни жамият ҳақидаги тажрибага асосланган фан деб ҳисоблайди. Э. Дюркгейм социологиянинг предметини социал далиллар ҳақидаги фан деб атайди. Марксизмда социология предмети ижтимоий тизим сифатида жамиятда ва унинг тузилмавий элементларини ташкил этган шахслар, ижтимоий бирликлар, ижтимоий институтларни илмий асосда ўрганиш ҳисобланади. Ҳозирги бизнинг адабиётларда социологияга қуйидагича таъриф берилган: Социология - яхлит ижтимоий тузум сифатида жамият ҳақидаги ва унинг айрим таркибий элементлари (шахслар, ижтимоий бирликлар, институтлар) орқали бу тузумнинг амал қилиши ва ривожланиши тўгрисида фандир. Социология объекти жамият ҳисоблансада, социология предметининг дастлабки босқичи сифатида жамият тушунчасини ажратиб кўрсатиш етарли эмас. Социологиянинг илмий мақомини асослашнинг моҳияти унинг объекти ва предмети ўртасидаги фарқдан келиб чиқади.

Объектни билиш – тадқиқот объекти нимага йўналтирилганлигини, объектив воқелик сифатида унга нима қарама-қарши турганлигини англатади. Ҳар қандай воқелик, жараён ёки объектив воқеликнинг муносабати турли фанларнинг (физика, химия, биология, психология, иқтисодиёт, социология ва ҳоказолар) объекти бўлиши мумкин. Предмет объект каби объектив воқеликнинг бир қисми ёки унинг элементлари йигиндиси бўлиб, умумий ёки ўзига хос хусусиятларга эга. Ҳар бир фан ўз навбатида предмети нуқтаи назаридан фарқ қилади. Ижтимоий хусусиятларга эга бўлган кишилараро алоқалар, ўзаро боглиқликлар мажмуаси - социология фанининг объекти вазифасини ўтайди. Объект ва предмет ҳамма вақт бир-бири билан узвий боглиқ бўлади. Чунки, объект моҳиятни тўгри тушуниш, илмий тадқиқот йўналишини холис белгилай олиш имконини беради. Демак, социологиянинг объекти жамиятнинг бошқарувчи тафаккур қонуниятлари, рационал воситаларидир. Социология жамият ҳақидаги умумий фан бўлибгина қолмай, балки махсус соҳалараро фан ҳамдир. У бошқа фанлар ўрганмайдиган ўз объектига эга. Унинг ўзига хос соҳаси социал реаллик бўлиб, у инсон ва жамият муносабатининг ижтимоий-маданий муайянлигидир. Шу боисдан ҳам жамиятдаги ижтимоий алоқалар, ижтимоий ҳамкорликлар, ижтимоий муносабатлар ва уларнинг ўзаро ташкил этилиш усуллари социологиянинг объекти бўлади. Инсонларнинг ўзаро алоқаларга, ҳамкорлик муносабатларига киришишлари орқалигина муайян ижтимоий хусусиятларни намоён этиш имкониятларига эга бўладилар. Социология ижтимоий муҳитни тадқиқ этганда умуммиллий тушунча ва категориялардан келиб чиқади. Хусусан, объектив ва субъектив, эркинлик ва зарурият, борлиқ ва онг каби фалсафий категориялардан фойдаланиб социологик объект моҳиятни талқин этади.

$Социология социал объектни социал субъектлар орқали (шахс, гуруҳ, жамият, социал соҳалар, муносабатлар, одамларнинг социал фаолияти ва тафаккур тарзи) таҳлил қилади. Социология турли социал соҳаларни тадқиқ этиш асосида уларнинг ўзига хос ижтимоий ривожланиш тенденцияларини аниқлайди. Муайян социал гуруҳлар таҳлили ва таснифи орқали у жамият ва инсон тўгрисидаги умуий қарашлар, қонунлар ва тенденцияларни яратади, ривожланиш қонуниятларини очиб беради. Социология ўз объекти доирасида социал ҳаётнинг турли, алоҳида томонлари билан ҳам шу\улланади ва бунинг натижасида фанда интеграл соҳалар вужудга келади. Жумладан, ҳуқуқ социологияси, сиёсат социологияси, иқтисодиёт социологияси, индустриал социологиялар. Социология бу соҳаларда ўз обьекти инсон ва унинг сиёсий, иқтисодий ва бошқа соҳалардаги ўрни ва ривожланиши, ҳаёт тарзи ва фикрлаш услуби каби масалаларни ҳал қилади. Социология ўзининг махсус обьекти асосида якка шахс фаолияти конкрет намоён бўлишини эмпирик даражада ўрганишни ҳам ўз ичига олади. О.Конт фикрича, объект ва предмет қарама-қаршиликлардан иборат. Социология ижтимоий ҳаёт жараёнларини 3 босқичда ўрганади: 1. Аниқ- эмпирик 2. Хусусий (махсус) 3. Умумий. Шунга мувофиқ равишда социология эмпирик, махсус ва умум- социологик тадқиқот жараёнларини ўз ичига олади. Социал деган тушунча, социал алоқалар, ҳамда муносабатлар ва уларни ташкил этиш усуллари, социология билиш объектининг ўзига хослигини очиб берса, социал қонуниятлар эса социология фани предметини аниқлаш учун бошлан\ич нуқта ҳисобланади. Социологиянинг предмети:$

Агар фаннинг обьекти унинг нимани ўрганиш керак деган саволга жавоб берса, предмет эса ўша объектнинг қайси жиҳатларини ўрганади? деган саволга жавоб беради. Социология – инсонларнинг социал жамоалар ва социал жараёнларда тутган ўрни, улар ўртасидаги муносабатларни ўрганадиган фандир. Социология – айни вақтда жамият ва шахснинг иқтисодий, сиёсий, мафкуравий, маънавий ҳаётдаги фаолияти ва ижтимоий мазмунини ўрганадиган фан ҳамдир. Социология – жамият тузилишини, унинг элементлари ва уларнинг яшаш шароитларини ва шу тузумда содир бўлаётган ижтимоий жараёнларни ўрганадиган фандир. Социология – шахсга ижтимоий ҳаёт қонуниятлари орқали ижтимоий муҳитга кўникма ҳосил қилишга (адаптация) кўмаклашадиган, шулар билан бир қаторда инсонлар жамиятини ривожлантиришда социал ташкилот- ларнинг инсонларга мос, энг қулай вариантини топишда ва уни амалга оширишдаги жисмоний, эмоционал-психологик ва маънавий имконият- ларини ишга солади. Социологиянинг вазифаси жамият тараққиётини таьминлайдиган энг қулай вариантларини, ижтимоий-маданий моделларини топишдан иборатдир. Булар жамият ва инсоннинг ўз -ўзини такомиллаштиришга қаратилган қонуниятлардир. Социологиянинг вазифаси мураккаб социал дунёни ташкил этувчи ўзаро бирикувчи ва ҳаракат қилувчи тузилма ва механизмлар моҳиятини аниқлашдан ҳамда уларнинг ривожланиш тенденцияларини белгилашдан иборатдир. Бугунги кунда социология предметининг мазмун доирасидан: 1. Фалсафий герменевтика – янгича тус берилаётган натурализмдан фойдаланиб, уларни янгича талқин қилиш (тенденцияси) ҳамда, 2. Гуманистик оқимни ривожлантириш тенденцияси тобора залварроқ мавқе касб эта бошлади.

Шундай қилиб, социология тарихий аниқ ижтимоий тизимлар амал қилишининг социал умумий қонун ва қонуниятлари ҳақидаги, ушбу қонун ва қонуниятларнинг шахслар, ижтимоий гуруҳлар, бирликлар, синфлар, халқлар фаолиятида номоён бўлиши ва таъсир кўрсатиш дастаги ҳақидаги фандир. Социология учун социал деган тушунча асосий ҳисобланади. « C оциал» тушунчаси биринчи марта Карл Маркс томонидан фойдаланилган. Улар одамларнинг бир-бирига бўлган муносабати, ҳаёт тарзи шароитлари ва далилларини ва инсоннинг жамиятда тутган роли ва ҳолатини таҳлил этганларида «Социал» муносабатлар тушунчасини қўллаган. Социал у ёки бу хусусиятнинг ва социал муносабатларнинг ўзига хос тўгрисидаги тўгрисидаги. Ҳар қандай социал муносабатлар тизими (иқтисодий, сиёсий ва бошқа) одамларнинг бир-бирига ва жамиятга бўлган муносабатига тааллуқли. Социал деган тушунчанинг ўзига хослигини ҳарактерловчи қуйидаги асосий жиҳатларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчидан, бу хусусият турли гуруҳ, индивидлар учун тааллуқли ва улар томонидан социал муносабатларнинг у ёки бу хусусиятини интеграциялаш натижаси ҳисобланади. Иккинчидан, ҳозирги социал муносабатлар (иқтисодий, сиёсий ва бошқа) билан богланган индивидларнинг ва уларнинг гуруҳлари ўртасидаги турли муносабатларнинг мазмуни ва ҳарактерини англатади. Учинчидан, социал жиҳат турли индивид ва гуруҳ индивидларининг бир-бирига, жамиятдаги тутган ўрнига, ижтимоий ҳаёт воқелик ва жараёнларига муносабатида номоён бўлади. Тўртинчидан, индивидлар ўртасидаги алоқа ва ўзаро таъсирнинг номоён бўлиши биргаликдаги фаолият натижаси демакдир. Социология ижтимоий ҳаётни у ёки бу формада ва соҳада ўрганар экан, у аввало социал воқелик ҳақидаги билимларни шакллантириш, социал ривожланиш жараёнларини тасвирлаш, тушунтириш, социологиянинг асосий методологиясини ва социологик тадқиқот методларини ишлаб чиқиш каби илмий муаммоларни ҳал этади.

Социологиянинг жамият ҳаёти билан хилма-хил алоқаси, унинг ижтимоий бурчи биринчи навбатда у бажараётган функциялар билан аниқланади. Ҳар қандай фанлар каби социологиянинг энг асосий функцияларидан бири назария ва амалиётнинг бирлигидир. Социологик тадқиқотларнинг кўпчилик қисми амалий муаммоларни ҳал этишга йўналтирилган. Социологиянинг амалий йўналтирилганлиги шунда номоён бўлади-ки, у ижтимоий жараёнларнинг ривожланиш майллари ҳақидаги илмий асосланган маълумотни ишлаб чиқишга қодир. Мана шунда социологиянинг олдиндан айтиб бериш функцияси номоён бўлади. Жамият ҳаётида социологик тадқиқотлардан ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларини ривожлантиришни режалаштиришда фойдаланиш катта аҳамиятга эга. Социал режалаштириш ижтимоий тизим қандай бўлишидан қатъий назар ҳамма мамлакатларда ривожланган. Социология мафкуравий функцияни ҳам бажаради. У биринчидан, табиий-тарихий жараёнларни англаш, жамият тараққиётининг яқин орадаги мақсадларини ва истиқболларини ишлаб чиқишга қаратилган. Иккинчидан, илмий ва мафкуравий мунозарани бошқа қарашлар тизими орқали олиб бориш. Учинчидан, аҳоли ўртасида илмий ва миллий мафкурани тарқатиш. Тўртинчидан, малакали мутахассисларни тайёрлаш, улар томонидан илмий мафкурани ҳар томонлама ўзлаштириш. Социология одамлар ўртасида муносабатларни шакллантиришга, уйгун ҳиссиётларни ижтимоий муносабатларга хизмат қилдириб яхшилашга ҳам ёрдам бер тўгрисидаги иши мумкин. Шу туфайли социология инсонпарварлик функциясини ҳам бажаради. 2- масала . Социология фанининг мураккаб вазифаларини назарий ҳал этишга хизмат қиладиган ўзига хос методлари ҳам мавжуд бўлиб, уларни қуйидагича таснифлаш мумкин. 1 Киёслаш ва таққослаш методи.

2. Назарий метод (фикрлаш, абстрактликдан конкретлик сари ўтиш). 3. Индуктив ва дедуктив метод. 4. Изоҳлаш методи. 5. Прогнозлаш методи (ижтимоий тўқнашувларнинг олдини олиш). 6. Интеграция, умумлаштириш методи. Социологиянинг конкрет тадқиқотлар ўтказишда қўлланадиган эмпирик - амалий методлари ҳам бор. Улар қуйидагилардан иборат: 1. Эксперимент методи. 2. Кузатиш методи. 3. Ҳужжатлар асосида ўрганиш методи. 4. Сўров методи. 5. Эмпирик-социологик метод (сўров, анкета, математик модель). 6. Математик метод. 7. Статистик умумлаштириш методи. 8. Умуммантиқий метод (анализ, синтез, абстрактлаш, умумийли ва ҳоказо). Социология фанида қуйидаги методологик масалаларига ҳам жиддий эътибор берилади: 1. Функционал методология (жамиятдаги ҳодисаларнинг аҳамиятини аниқлашга интилади). 2. Феноменологик методология (жамият аъзоларининг мавқеи). 3. Таснифлаш методологияси (бу қўлланишига кўра классификация, гуруҳлаш, таққослаш, турлаш, системалаштириш киради). Шунингдек социология фани муайян ижтимоий муносабатларни тадқиқ этиш асносида умумий, махсус ҳамда эмпирик методология тамойилларига ҳам таяниб иш тутади. Социология объектини турлича тушуниш натижасида методологиянинг 3 асосий тури шаклланган:

1. Тушунтирувчи (умумий қонуниятларнинг, объект хислатини белгилайди, алоқа, муносабат ўрнатишни назарда тутади). 2. Таърифловчи (яъни, тавсифлаш, классификациялаш, гуруҳлаш, таққослаш, турлаш, системалаштириш). 3. Тушунувчи (яъни, инсон фаолиятини ўрганишда табиий ҳамда ижтимоий фанлар қонуниятларидан уйгунлаштириб фойдаланишни тақозо этувчи) методология. Конун деганда, одатда, аниқ вазиятда умумий, зарурий ва такрорланишга хос бўлган жиддий алоқа ёки муносабатлар тушунилади. Социал қонуният – социал воқелик ва жараёнларнинг жиддий зарурий алоқасини акс эттиради. Социал қонунлар муносабатларни акс эттиради. Бу халқлар, миллатлар, синфлар, социал-касбкорлик гуруҳлари, шаҳар ва қишлоқ, шунингдек, жамият ва оила, жамият билан шахс ўртасидаги муносабатларни белгилайди. Социал қонунларга асосланган ҳолда одамлар, ўз ҳаётий фаолиятлари учун зарурий бўлган шароит таъсири остида уни қўллайдилар. Табиат қонунлари каби социал қонунлар воқеаларнинг табиий ҳаракати давомида пайдо бўлади. Улар кўпчилик индивидларнинг ижтимоий вазиятда ва объектив алоқаларда мақсадга мувофиқ таъсир кўрсатиши натижаси ҳисобланади, яъни одамлар яшайдилар, моддий ва маънавий неъматларни яратишда қатнашадилар. Маҳсулотни айирбошлайдилар, тақсимлайдилар ва истеъмол қиладилар, болаларни дунёга келтирадилар ва тарбиялайдилар, уларнинг иродаси ва онги билан боглиқ бўлмаган ҳолда қонуний воқеалар занжири юзага келади. Социал қонун ва қонуниятларни тадқиқ этиш, демак социал соҳа турли элементлари ўртасидаги зарурий алоқаларни ўрнатишдир. Социологик қонунлар социал системанинг турли босқичларида намоён бўлувчи турли хил социал бирликлар, ташкилотлар ва институтларга бирлашган одамлар ўртасидаги мавжуд ўзига хос, муҳим такрорланиб турувчи алоқаларидир.

Социологик қонунлар 2 турга бўлинади: умумий ва хусусий қонунлар. 1. Умумий социологик қонунлар: а) барча социал системаларнинг ривожланиши двомида амал қилади. б) социал тизимларнинг социал муҳитда амал қилувчи бошқа қонунларининг моҳиятини аниқлаб бериб, фундаментал асосларини акс эттиради. Социал муносабатларнинг ишлаб чиқариш усулларига тобелигини ифодаловчиси ҳам умумсоциологик қонунлардир. Социал муносабатларнинг ишлаб чиқариш иқтисодий муносабатларига нисбатан фаол роли ҳам муҳим социал қонуниятдир. Масалан, социал бирликларда одамлар муносабатларининг яхлитланиши, жамоада шунга мос муҳитнинг яратилиши ишлаб чиқариш ривожига, умумий ҳолда жамиятга ҳам бевосита таъсир қилади. Эҳтиёж ва қизиқишларнинг социал шартланганлиги ҳам умумсоциологик қонуниятга киради. Шахс шаклланиши социал моҳиятининг ролини ҳам умумсоциологик қонунлар орқали ўрганилади. Умумий қонунлар ҳамма ижтимоий тизимларда амал қилади. Масалан, қиймат қонуни ва товар пул муносабатлари. Ўзига хос қонунларнинг амал қилиши битта ёки бир нечта социал тизимлар билан чекланган, масалан, бир жамият туридан иккинчисига ўтиш). 2. Хусусий (махсус) қонунлар. Социал тизимнинг алоҳида тузилиш соҳаларида амал қилади. Масалан, социал бирликлар ўзига хос ҳаёт ва фаолият тарзига эга: синфий, миллий, оилавий-кундалик ва бошқалар. Социал ривожланиш қонунлари объектив бўлиб инсон онги, иродасига боглиқ бўлмаган ҳолда амал қилади. Лекин ижтимоий ҳаётда ҳеч нарса инсонсиз амал қилмайди. Шунинг учун социал қонунлар инсон фаолияти қонунларидир, уларнинг хатти-ҳаракатлари механизми эса - омма ва инсонларнинг, социал субъектларнинг детерминацион механизмидир.

$Бу жиҳатдан қараганда социологиянинг умумий қонуниятлари: ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий соҳаларда амал қилади. Конунларни уларнинг намоён бўлишига қараб динамикага оид (жўшқин) ва статикага (тургун) оид деб ажратиб ўрганиш мумкин. Динамикага оид қонунлар ижтимоий ўзгаришларнинг омиллари ва формалари, йўналишларини белгилайди ҳамда аниқ вазиятда воқеаларнинг давомийлигини англатади. Статикага доир қонунлар динамик қонунлардан фарқ қилиб, ижтимоий воқелик бо\ланишини қатъий белгиламасдан ўзгаришларнинг йўналишини акс эттиради. Социологик тадқиқот амалиётида гуруҳларга бўлиш катта аҳамиятга эга бўлиб, унинг ёрдамида социологик қонунлар алоқа формаларига қараб ажратилади. Социал қонунлар умумийлик даражаси нуқтаи назаридан фарқ қилади. Социал соҳани яхлит ҳолда ривожлантиришни ҳарактерловчи қонунлар мавжуд. Бу қонунлар социал соҳанинг алоҳида бўлакларининг ривожланишини белгилайди (синфлар, гуруҳлар, миллатлар). Социал қонунларнинг бешта категориясини ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчи, ўзгармас ҳарактер касб этувчи, ёки унга боглиқ бўлган қонунлар. Бу қонунга биноан «А» воқелик мавжуд бўлса у ҳолда, албатта «Б» воқелик ҳам бўлиши шарт. Иккинчи, ривожланиш тенденциясини акс эттирувчи қонунлар. Унда ижтимоий объектнинг тузилиш динамикаси бир турдаги ўзаро муносабатлардан иккинчисига ўтиши билан боглиқ. Учинчи, социал воқелик ўртасидаги функцияга оид бо\ланганликни қарор топтирувчи қонунлар. Бу қонунлар у ёки бу ижтимоий тизимни барқарор ҳолатда сақлаб туришликни таъминлайди. Тўртинчи, социал воқелик ўртасидаги сабабий бо\ланишни акс эттирувчи қонунлар. Масалан, социал интеграциянинг энг муҳим ва зарурий$

Социологиянинг предмети ва объекти

19.09.2022

0

100.5 KB

Похожие