Borliqdagi univyersal aloqadorlik va o’zgaruvchanlik - Философия - Рефераты

Borliqdagi univyersal aloqadorlik va o’zgaruvchanlik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38.5 KB

Borliqdagi univyersal aloqadorlik va o’zgaruvchanlik Reja: 1. U niversal aloqadorlik g’oyasi 2. O’ zaro aloqadorlik va o’zgaruvchanlik 3. U niversal aloqadorlik tiplari 4. F alsafiy kategoriyalar

a) Universal aloqadorlik g’oyasi Falsafada narsa va hodisalarning universal, umumiy aloqadorligi g’oyasi alohida ahamiyatga molik. Narsalarning, hodisalarning o’zaro aloqa-dorligini ilg’ab olish mushkul emas: hayotimizning o’zi bunga ko’plab mi-sollar keltiradi. Zotan, maishiy turmushimizda binodagi shart-sharoitlar-ning inson salomatligiga ta‘sirini, ob-havoning hosildorlik darajasiga ta‘sirini ko’p takrorlaymiz. Bunday aloqadorlikning nisbatan murakkab ko’rinishlari mavjud. Masalan, tabiiy shart- sharoitlar millatning menta-litetiga, turmush tarziga ta‘sir o’tkazadi. Ijtimoiy faoliyat esa, o’z nav-batida, tabiiy shart-sharoitlarga jiddiy ta‘sir o’tkaza boradi. Hozirgi zamon falsafasi bundan-da e‘tiborliroq aloqadorliklarning sir-sinoat-larini aniqlashga ham intiladi. Biroq bir hodisaning boshqasiga o’tib turishi, bir narsaning ikkinchisiga ta‘sir ko’rsatishi - borliqning muhim atributi, xususiyati ekanligini anglash uchun jiddiy falsafiy mushohada yuritmoq lozim. Chun-ki borliqning har qanday atributi xususida fikrlash uchun mavhum tafak-kur yuritishning eng yuqori darajasiga ko’tarilmoq darkor. Binobarin, bor-liqdagi universal aloqalar mohiyatini bilishga yuksak falsafiy madaniyatga ega bo’lgan shaxsgina qodirdir. Borliqdagi universal aloqadorlik g’oyasi ko’p asrlar davom etgan fal-safiy munozaralar va mulohazalar mahsulidir. Qadimgi Xitoy, Hindiston va Yunonistondayoq faylasuflar borliqda universal aloqadorlik mavjud-ligini tushunib yetgandilar. Antik falsafa vakillari olamdagi narsa va ho-disalar qarama-qarshi xususiyatlarga egaligini, ushbu xususiyatlar o’zaro aloqadorligini, bir-biriga o’tib turishini (issiq sovuqqa, quruq ho’lga va hokazo) qayd etgan edilar. Asta-sekinlik bilan ushbu mulohazalar borliq-ning o’zgaruvchan xarakterga egaligi haqidagi, boshqacha aytganda o’zgarish to’g’risidagi fikrlarga borib taqaldi. b) o’zaro aloqadorlik va o’zgaruvchanlik Uzoq davr borliq o’zgarmas xarakterga ega, deb hisoblanardi. Olam-ning o’zgaruvchanligi haqidagi tasavvur o’z davrida buyuk kashfiyot bo’lgan edi. Xitoy, Hindiston va Yunoniston mutafakkirlarining xulosalariga ko’ra, borliqning barcha

shakllari o’zgaruvchan xarakterga ega. Ularning o’zgarishi uchun ma‘lum vaqt kerak bo’ladi, bu vaqt mobaynida narsa yoki hodisa o’z xususiyatlarini yo’qotib, yangilarini kasb etib boradi. Albatta, qadimgi davr mutafakkirlari harakatning turli shakllari xususida ilmiy ma‘lumotlarga ega emasdilar, ularning xulosalari mantiqiy fikrlashning mahsuli edi, xolos. Shunga qaramasdan ular masalaning asosiy mohiyatini ilg’ab ola oldilar: borliqdagi barcha narsalar bir-biriga ta‘sir o’tkaza boradilar, ushbu ta‘sir, o’zaro aloqadorlik ularning o’zgarishiga olib keladi. O’zaro aloqadorlik va o’zgarish haqidagi ilk tasavvurlarni dao mada- niyatida ko’rishimiz mumkin. Masalan, «Xuaynantszi» kitobida borliqning besh moddiy va besh ma‘naviy elementdan tashkil topgani, bu elementlar o’zaro birlashtirilgan gorizontal va vertikal xochlardan (krestlardan) ibo-ratligi uqdiriladi. Moddiy elementlarni ifodalovchi gorizontal xoch quyidagicha tasavvur etiladi Sxema 1 Olov Daraxt Tuproq Metall Suv Moddiy elementlar bir-biriga ta‘sir ko’r- satgan holda o’zgarib boradi. Ular orasi-dagi o’zaro ta‘sir va o’zgaruvchanlik manti-g’i biz tilga olgan kitobda quyidagicha tasavvur etiladi: 1. Daraxt voyaga yetadi, Suv qariydi, Olov tug’iladi, Metall asir bo’ladi, Tuproq o’ladi. 2. Olov voyaga yetadi, Daraxt qariydi, Tuproq tug’iladi, Suv asr bo’ladi, Metall o’ladi. 3. Tuproq voyaga yetadi, Olov qariydi, Metall tug’iladi, Daraxt asir bo’ladi, Suv o’ladi.

4. Metall voyaga yetadi, Tuproq qariydi, Suv tug’iladi, Olov asir bo’ladi, Daraxt o’ladi. 5. Suv voyaga yetadi, Metall qariydi, Daraxt tug’iladi, Tuproq asir bo’ladi,j Olov o’ladi. Dao madaniyati ma‘naviy elementlarni ham xoch tarzida tasavvur etadi (Sxema 2).Qadimgi Xitoy faylasuflarining xulosalariga ko’ra, ma‘naviy elementlar ham birg’biriga ta‘sir etgan holda o’zgara boradilar. Sxema 2 Mas‘uliyat An‘ana Ezgulik E‘tiqod Insonparvarlik Qadimgi Hindistonning ortodoksal va noortodoksal falsafiy mak-tablarida ham borliqdagi o’zaro aloqadorlik va o’zgaruvchanlik haqidagi fikrlar ko’plab uchraydi. Ularning biriga murojaat etish bilan cheklansak. Buddizm ta‘limotida insonning tanasi ham, ruhi ham borliqning o’zga-ruvchan elementlari - dxarmlarning o’zaro ta‘siri natijasida yuzaga kelgan jarayon (!) sifatida talqin etiladi. Dxarmlarning turli shakldagi kombi-natsiyasi nafaqat inson tanasini, balki uning tuyg’ulari va tasavvurlarini shakllantiradi. Buddizm tarafdorlari ushbu mulohazadan o’ziga xos xulosa qiladilar: tana va ruh - o’zgarmas reallik emas, u muntazam o’zgarishda. Hayot muntazam to’lqinlanib turgan ummonga o’xshaydi: undagi toshqinlar o’rnini osoyishtalik, osoyishtalik o’rnini toshqin egallab turadi. Qadimgi Yunonistonda borliqdagi universal aloqadorlikka, uning o’zgaruvchan xarakteriga ilk bor e‘tibor bergan faylasuf Geraklit bo’ldi. Uning tasavvuriga ko’ra, olam doimiy oqib, o’zgarib turgan daryoga o’xshaydi, bu daryoga ikki bora kirib bo’lmaydi (chunki ikkinchi bora kirganda daryoning barcha

atributlari o’zgargan, ya‘ni o’zga daryo bo’ladi). Biroq undan keyin ijod qilgan faylasuflarning bir guruhi bu o’zgaruvchanlikni voqelikning yuzaki xususiyati deb bilgan bo’lsalar (masalan, Zenon o’z aporiyalari yordamida bor-liqning yuzaki qismigina o’zgarishini, uning mohiyati esa o’zgarishsiz qoli-shini isbotlashga urindi), ikkinchi guruhi o’zgaruvchanlikni borliqning mutlaq atributi sifatida talqin qildi ( masalan, Kratil Geraklit aytgan daryoga ikki bora emas, bir bora ham kirib bo’lmasligini uqdirdi: men kirishni nazarda tutgan daryo men kirgan daryodan tubdan farq qiladi). Borliqning universal aloqadorligi va o’zgaruvchanligi haqidagi mulo-hazalar nemis klassik falsafasida ayniqsa yorqin talqin etildi. G. Gegel-ning nazdida borliqdagi universal aloqalar va o’zgaruvchanlik «tezis – an-titezis – sintez» triadasi tarzida namoyon bo’ladi. Ayni paytda G. Gegel borliqdagi o’zgarishlar sifatan yangi sistemalarning yuzaga kelishini kuzatar ekan, o’zgarishning nafaqat miqdoriy, barki sifatiy xarakterga egaligini ham kashf etdi. Sifatiy o’zgarishlar - taraqqiyot kontseptsiyasi borliqning il-miy-falsafiy manzarasini chizishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. (Bu haqda keyingi paragraflarda fikr yuritamiz). v) universal aloqadorlik tiplari Hozirgi zamon falsafasi borliqdagi universal aloqadorlik g’oyasini quyidagicha ta‘riflaydi. Borliqdagi narsalar va hodisalar o’rtasida umu-miy, turli xarakterga ega bo’lgan aloqadorlik mavjud, ular o’zaro aloqa-dorlikda o’zgarib va rivojlanib boradilar. Ma‘lumki, borliq o’z tuzilishiga (tarkibiga) ega. Ushbu tarkib za-monlar o’tishi bilan o’zgarib boradi. Shunga ko’ra, borliqdagi universal aloqalarning ikki tipini ajratish mumkin: 1.Tarkibiy aloqalar. Mazkur aloqalar quyidagilarni o’z ichiga oladi: a) butun va bo’lak o’rtasidagi aloqalar; b) sistema va element o’rtasidagi aloqalar; v) shakl va mazmun o’rtasidagi aloqalar; g) mohiyat va hodisa o’rtasidagi aloqalar;

d) ayrimlik va uumiylik o’rtasidagi aloqalar. 2. Determinatsiya aloqalari. Ushbu aloqalar quyidagilardan tarkib topadi: a) sabab va oqibat o’rtasidagi aloqalar; b) imkoniyat va voqelik o’rtasidagi aloqalar; v) zarururiyat va tasodif o’rtasidagi aloqalar. g) falsafiy kategoriyalar Tilga olingan aloqalar tegishli falsafiy kategoriyalar yordamida ifodalanadi. Ma‘lumki, har qanday aloqa bir emas, ikki sub‘ektning mavjud bo’lishini taqazo etadi. Aytaylik, xalqaro munosabatlar uchun A va V davlatlar bo’lishi, do’stlik aloqalari uchun A va V shaxs bo’lishi shart. Xuddi shuningdek, har qanday aloqani ifodalash uchun uning har ikkala qutbi nomlanishi lozim. Shu bois falsafada kategoriyalarni juft-juft holda shakllantirish va yuritish odat tusiga kirgan. Falsafa kategoriyalari bir-biri bilan uyg’unlashar ekan, borliqdagi o’zgarishlar va ziddiyatlar, aloqalar va munosabatlarni mufassal yoritib beradi. Ayni paytda falsafiy kategoriyalardan o’rinli foydalana bilish malakasi falsafiy fikrlash madaniyatining yuksak darajada shakllanganidan dalolat beradi. Voqelik haqidagi bilimlarimiz kengayib borar ekan, falsafiy kategoriyalarning mazmuni va hajmi ham tqlishib boradi. * * * Borliqdagi universal aloqalar haqidagi muxtasar mulohazalari-mizdan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: Borliqdagi universal aloqadorlik g’oyasi ko’p asrlik tafakkur mah-sulidir. Uning mohiyatini narsalar va hodisalar o’rtasidagi umumiy aloqa-dorlik, narsalar va hodisalarning o’zaro aloqadorlikdagi o’zgarishi va ta-raqqiyoti haqidagi xulosalar tashkil etadi. Universal aloqalar ikki tipga (tarkibiy va determinatsiya alo-qalari) ega. Universal aloqalar falsafiy kategoriyalar yordamida ifodalanadi.

Foydalanilgan adabiy o tlar : 1. Falsafa. Q. Nazarov tahriri ostida.- T., 2000, 160-193-b. 2. Filosofiya. Pod red. V. P. Koxanovskogo.- Rostov-na-Donu, 1999, s. 146- 161, 240-262. 3. Falsafa. E. Yusupov tahriri ostida.- T., 1999, 188-234-b. 4. Spirkin A. G. Filosofiya.- M., 1998, s. 285-335. 5. Alekseev P. V., Panin A. V. Filosofiya.- M., 1997, s. 374-508.

Похожие

Borliqdagi univyersal aloqadorlik va o’zgaruvchanlik

Borliqdagi o’zaro aloqadorlik va taraqqiyot

O‘zaro aloqadorlik va rivojlanish qonunlari

Falsafada mеtod va mеtodologiya muammosi falsafiy qonunlar va katеgoriyalar

Tartiblilik va sistemaviylik