Tartiblilik va sistemaviylik - Философия - Рефераты

Tartiblilik va sistemaviylik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

Tartiblilik va sistemaviylik Reja: 1. sistemalarning o`z-o`zidan tashki topishi. Tartiblilik 2. B utun va bo`lak. Yaxlitlik printsipi 3. S istema va element. Sistemaviylik printsipi 4. shakl va mazmun 5. M ohiyat va hodisa 6. A yrimlik va umumiylik

Borliqdagi tarkibiy aloqalarning tartibli va sistemaviy xarakterga egaligini anglab yetish uchun uning tashkil topishi sinoatlarini yaxshi bilmoq darkor. Boshqacha aytganda, sistemaning (narsaning) tarkibini aniqlash uchun eng avvalo uning vujudga kelish va shakllanish mantig`ini tadqiq etish zarur bo`ladi. a) sistemalarning o`z-o`zidan tashkil topishi. Tartiblilik Hozirgi zamon falsafasi sistemalarning vujudga kelishi va shakl-lanishi jarayonini tushuntirishda sistemalarning o`z-o`zidan tashkil topi-shi haqidagi g`oyaga asoslanadi. Ushbu g`oyaning shakllanishiga muammoni sis-temaviy va informatsion yondashuv pozitsiyasidan tahlil qilgan faylasuflar jiddiy ulush qo`shdilar. Biroq, bu mutaxassislar biologik va ijtimoiy sistemalarni tadqiq etish bilan cheklandilar. Noorganik tabiatdagi sis-temalarning tashkil topishi muammosi esa e`tibordan chetda qoldi. Ushbu vazifa sinergetika nomini olgan ta`limotda (asoschilari G. Xaken va I. Prigojin) o`z talqinini topdi. Ushbu ta`limotga ko`ra, o`z-o`zi-dan tashkil topish qonuniyatlari nafaqat biologik va ijtimoiy, balki no-organik tabiatdagi sistemalarga ham xosdir. Turli sistemalarda sodir bo`layotgan jarayonlarni ikki tipga ajratish mumkin: a) yopiq sistemalarda kechadigan jarayonlar; bu sistemalarda muvozanat (tartibli, osoyishta) holati hukmron, biroq ma`lum shart-sharoit ta`sirida ushbu tartiblilik o`rnini tartibsizlik (xaos) egallaydi; b) ochiq sistemalarda kechadigan jarayonlar; bu jarayon davomida siste- malarda o`z-o`zidan tartibsizlik o`rnini tartib egallay boradi va tarkib (elementlar o`rtasidagi aloqalar) yuzaga keladi. Sinergetika aynan ana shu jarayonni sistemalarning o`z-o`zidan tashkil topishi deb nomlaydi. I. Prigojin va I. Stengers o`zlarining «Tartibsizlikdan tartibga» («Poryadok iz xaosa» – M., 1986) nomli kitobida sistemaning o`z-o`zidan tash-kil topishi jarayonini quyidagicha tushuntiradi. Sistema termodinamik mu-vozanat holatida

bo`lganida uning elementlari (aytaylik, gaz molekulalari) bir-biriga ta`sir o`tkazmaydilar. Ularning holati gipnotik uyquni esla-tadi. Elementlar orasida o`zaro ta`sir bo`lmagani bois ular biron-bir tar-tibli tarkibni vujudga keltira olmaydilar. Biroq sistema tashqi muhit-ning energetik ta`siri doirasiga tusharkan, elementlar «junbushga kela-di», muvozanat holati buziladi. «Gipnotik uyqudan uyg`ongan» elementlar endi o`zaro aloqadorlikda harkatlana boshlaydilar va tarkibni yuzaga kelti-radilar. Bunday tarkibni I. Prigojin dissipativ tarkib deb ataydi. Eng muhimi, dissipativ tarkib tashqi muhitning energetik ta`siriga beri- luvchanlik xususiyatini saqlab qoladi, bu hol uning muntazam o`zgarib bo-rishiga zamin yaratadi. Shu ko`yi tashqi muhitdagi o`zgarishlar turli tar-kibiy konfiguratsiyalarning shakllanishiga olib keladi. Yuqoridagi fikrga asoslanadigan bo`lsak, dissipativ tarkibning aso-siy xususiyati tartiblilikdir. Binobarin, tartiblilik deganda sistema-larda tarkibning, ya`ni elementlar o`rtasidagi aloqalarning mavjudligini tushunmoq lozim. Sinergetik yondashuvning sistemalar tashkil topishini o`rganishdagi ahamiyati beqiyosdir. Ushbu yondashuv termodinamika asoschilarini iztirobga solgan muhim savolga javob berish imkonini beradi. Entropiyaning (entro-piya – energiyaning aylanishi jarayonini ifodalovchi fizik kattalik) orta borishi qonuniga ko`ra, moddiy sistemalar issiqlik muvozanati va tartib-sizlikka intiladilar; biroq, olamda esa yuksak darajadagi tartiblilik hukmron, buning boisi nima? Sinergetik yondashuv ushbu savolga javoban sistemalar tartibsizlikdan tartib yaratishga qodir ekanliklarini asoslab beradi. b) butun va bo`lak. Yaxlitlik printsipi Sistemalarning tashkil topishini o`rganishda sinergetik yondashuvga murojaat etish maqsadga muvofiq bo`lsa, ularning tarkibini tahlil qi-lishda dialektik yondashuv qo`l keladi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda, sinergetika va dialektika bir-birini to`ldiruvchi, o`zaro bog`liq ta`li-motlardir. Borliqning, undagi narsalarning tarkibi azal-azaldan falsafiy mu-shohada ob`ekti bo`lib kelgan. Narsa nimadan tarkib topadi? Bir necha narsa yaxlitlikni tashkil etishi mumkinmi? Ayrimlik va umumiylik o`rtasidagi aloqadorlik nimadan

iborat? Narsalarning tartibsiz yig`indisi bilan tar-tibli yig`indisi o`rtasida nima farq bor? Qadimgi falsafiy ta`limotlar negizida yuzaga kelgan bu savollar asta-sekinlik bilan falsafaning abadiy savollariga aylandi. Borliqdagi tarkibiy aloqalar bilan bog`liq bu savol-lar hozirgi kunda ham falsafiy munozaralar mavzui bo`lib kelmoqda. Asrlar davomida shakllangan xulosaga ko`ra, narsani bilish uchun uning nimadan tarkib topganini aniqlash lozim. Borliqning tuzilishini, tarkibini ifodalovchi ilk falsafiy kategoriyalar «butun» va «bo`lak» bo`l-di. Bunda «bo`lak» deganda yangi, murakkab narsalarni vujudga keltirishga qodir bo`lgan oddiy «predmetlar» tushunildi. Butun esa bo`laklarning yi-g`indisi mahsuli sifatida talqin qilindi. Biroq, har qanday kishi fal-safiy mulohaza yurita boshlarkan, butun - bo`laklarning oddiy yig`indisi emasligiga amin bo`ladi. Haqiqatan ham, bo`lg`usi bino, kema, ko`ylak qism-larining jamlamasi hali bino, kema, ko`ylak degani emas. Qadimgi Yunon falsafasida mashhur bo`lgan «Tezey kemasi» nomli mulohazani olaylik. Te-zey o`z kemasida sayohatga jo`nadi. Safar davomida dengizchilar muttasil ke-mani ta`mirlab, uning u yoki bu bo`lagini yangisiga almashtirib bordilar. Axiyri kemaning almashtirilmagan bo`lagi qolmadi. Savol tug`iladi: bu o`sha safarga jo`nagan eski kemami yoki yangisimi? Kema o`sha, faqat uning bo`laklarigina o`zgardi, deb javob beradigan bo`lsak, beixtiyor «butun – bo`-laklarning oddiy yig`indisi emas», degan fikrni qo`llab-quvvatlagan bo`- lamiz. Xo`sh, unda butunlikning, yaxlitlikning siri nimada? Yaxlitlikning butun sir- sinoatini bo`laklar o`rtasidagi aloqadan izlamoq kerak. Ushbu xulsoaning sharofati bilan yaxlitlik printsipi o`z ifodasini topdi. Unga ko`ra, butun – bo`laklarning oddiy yig`indisidan emas, bo`laklar va ular o`rtasidagi o`zaro aloqalardan tarkib topadi. Asta-sekinlik bilan bo`laklar orasidagi turli tipdagi aloqalar tur-li tipdagi butunlikni, yaxlitlikni hosil qilishini ham anglab yetishga mu-vaffaq bo`lindi. Masalan, tarkibiy tuzilishga oid aloqalarga (kristall, arxitektura binolari) yaxlitlikning tarkibiy tipi, faoliyat va harakatga doir aloqalarga (mashina harakati,

organizm hayoti) yaxlitlikning funktsi-onal tipi, taraqqiyotga xos aloqalarga (o`simliklar va embrion rivoji) yax-litlikning genetik tipi mos tushadi. Xullas, yaxlitlik – murakkab tarkibiy tuzilishga ega ob`ektlarning umumlashtirilgan xarakteristikasidir. «Butun – bo`lak» kategoriyalarining «aloqa» tushunchasi bilan boyitilishi «sistema», «element», «tarkib» kabi yangi falsafiy kategoriyalarning shakllanishiga, sistemaviylik g`oyasining yuzaga kelishiga zamin yaratdi. v) sistema va element. Sistemaviylik printsipi Butun va bo`laklar o`zaro aloqador ekan, demak, ular qandaydir tartibga ega bo`lmog`i lozim. Ushbu tartiblilikning mantig`i haqidagi mulohazalar sistemaviylik g`oyasining shakllanishiga olib keldi. Dasturilavvalda sis-temaviylik g`oyasi bilish jarayoniga nisbatangina ishlatildi. Masalan, nemis klassik falsafasining atoqli namayondalaridan biri I. Kant fanni yaxlit sistema sifatida talqin etgandi. Biroq tabiat va jamiyatni o`rganishda XIX asrning o`rtalariga qadar mexanizm va elementarizm g`oyalari hukmron bo`ldi. Insoniyatning murakkab ob`ektlarni (kishilik jamiyati, biologik olam) o`rganishga qo`l urishi sis-temaviylik g`oyalarining tugal shakllanishiga sabab bo`ldi. Ushbu g`oyaning sharofati bilan «sistema», «element», «tarkib» kategoriyalari shakllandi. «Sistema» deganda nimani tushunmoq kerak? V.N. Sadovskiy o`zining «Sistemalarning umumiy nazariyasi. Mantiqiy-metodologik tahlil» nomli kitobida («Osnovaniya obhey teorii sistem. Logiko-metodologicheskiy ana-liz».- M., 1974) Ushbu kategoriyaning 40 ta ta`rifini keltiradi. Ularning umumiy jihatlariga asoslanadigan bo`lsak, sistema - o`z tarkibiga ega bo`l-gan o`zaro aloqador elementlar yig`indisidir (malasan, inson organizmi, av-tomobil, bino). Sistemaning mohiyatini anglab yetish uchun «element» va «tarkib» ka- tegoriyalarining definitsiyasidan boxabar bo`lish zarur. Elementning asosiy xususiyati shundaki, u sistemani vujudga keltirishda bevosita ishtirok eta-di.

Element – sistemaning bo`linmas qismidir (albatta, shu sistema miqyo-sida fikrlaganda). Sistema haqidagi tasavvurlar «tarkib» kategoriyasining mazmunini aniqlashni taqazo etadi. Tarkib – sistemadagi elementlar orasidagi bar-qaror aloqalar yig`indisidir. Har qanday sistemada turli xarakterdagi aloqalar mavjud bo`ladi. Ularning ba`zilari jiddiy ahamiyatga ega, boshqa-lari esa o`tkinchi. Tarkib – sistema elementlari orasidagi har qanday alo-qani emas, qonuniy aloqalarni ifodalaydi. Masalan, jamiyatdagi ishlab chiqarish munosabatlari mulkchilik, faoliyat va taqsimot munosabatlaridan iborat. Biroq ular orasida mulkchilik munosabatlarigina hal qiluvchi aha-miyatga ega. Faylasuflar sistemaning sifatini belgilovchi mezon haqida bahs yuritadilar. XIX asrda elementarizm tarafdorlari sistemaning sifatini element belgilaydi, deb uqdirardilar. Tarkibiy-funktsional tahlil mak-tabi tarafdorlari esa (T.Parsons) bunday mezonni tarkib bilan bog`lay-dilar. Aslida haqiqat har doimgidek «oltin o`rtalikda»: sistemaning si-fati, bir tomondan, elementlar (chunki elementlarning o`zgarishi yangi alo-qalarning yuzaga kelishiga sabab bo`ladi), ikkinchi tomondan esa, tarkib (chunki tarkibning o`zgarishi elementlar funktsiyalarining boyishiga olib keladi) bilan belgilanadi. XX asrda har qanday narsa sistema sifatida o`rganila boshlandi. Buning oqibati o`laroq falsafada sistemaviylik printsipi shakllandi. Ushbu printsipni quyidagicha ifodalash mumkin: har qanday narsa yoki ho-disa o`zaro aloqador bo`lgan elementlardan, gorizontal (elementlar orasi-dagi) va vertikal (sistemaning turli darajalari orasidagi) tarkibdan tash-kil topadi. g) shakl va mazmun Narsadagi turli jihatlarning, elementlarning bir-biri bilan bog`-liqligini, borliqning tartibliligini ifodalovchi kategoriyalardan yana bir juftligi «shakl» va «mazmun»dir. Antik falsafada borliqning tartib-liligini ushbu kategoriyalar yordamida ifodalash odat bo`lgandi. Masalan, “shakl” tushunchasi borliqdagi narsalarning mavjudlik usullarini talqin qilishda qo`llanilardi. Yunon falsafasining gultojisi hisoblangan Aris-totel ta`limotida «shakl» kategoriyasi markaziy o`rinni

egallagandi. Aristotel «shakl» tushunchasini materiyaning antipodi sifatida ishlatadi. Materiya tartibga, shaklga (shakllantirishga) muxtoj. Shakl esa borliqni tartibga solish qudratiga ega. Keyinchalik G. Gegel ham shaklni tartibga soluvchi reallik sifatida talqin etdi. Uning antipodini esa narsaning mazmuni bilan bog`ladi. G. Gegel birinchi bo`lib shakl va mazmun dialek-tikasi to`g`risida mulohaza yuritdi. «Shakl» va «mazmun» kategoriyalari haqida ko`plab mulohazalar bil- dirilganiga qaramasdan ularga ta`rif berish bag`oyat mushkul. Harqalay, eng umumiy jihatlariga asoslanib, ushbu tushunchalarning mazmunini ifodalash mumkin. Mazmun deganda narsaning (sistemaning) muhim elementlari yi-g`indisi, ushbu sistemaning asosiy xarakterini belgilovchi aloqalar tushu-niladi. Masalan, ishlab chiqarishning mazmunini ma`lum mahsulot va uning tayyorlanishi, kinofilmning mazmunini uning syujeti tashkil etadi. Shakl – u yoki bu mazmunning mavjudlik usulidir. Ishlab chiqarishda mehnatning tashkillashtirilishi, badiiy asarda kompozitsiya shakl vazifasini o`taydi. Shakl va mazmun bir narsaning turli jihatini ifodalaydi, shu bois ular o`zaro dialektik aloqadordir. G. Gegel ta`biri bilan aytganda, shakl hamisha mazmunli, mazmun esa shakllangandir. Shakl va mazmun o`rtasidagi bog`lanish behisobdir. Bu bog`lanishda ayrim holatda shakl, ayrim holatda mazmun hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Masalan, inson mehnat qobiliya-tining (mazmunning) rivojlanishi inson qo`lining (shaklning) o`zgarishiga sabab bo`lgan. Tarbiya mazmunining o`zgarishi tarbiya shakllariga jiddiy ta`sir o`tkazadi. Ayni paytda yangi shakllarning yuzaga kelishi mazmunning o`zgarishiga olib keladi. Masalan, yangi musiqa asboblarining yaratilishi (shakl) u yoki bu musiqiy asarning (mazmunning) ijrosiga ta`sir ko`rsatishi mumkin. Biroq shakl mazmunga qaraganda konservativroq ekanligini, nisbatan sekinroq o`zgarishini nazarda tutmoq darkor. Hayot buni bir necha bor isbot-lab bergan. Aytaylik, jamiyatda yangi ehtiyojlar, munosabatlar yuzaga kelga-niga qaramasdan boshqaruv shakllari sekinlik bilan yangilanishi mumkin. Bunday

holatda shakl jamiyat taraqqiyotiga xalal berayotgan omilga aylanadi. Shaklning sekinlik bilan o`zgarishi, konservativligi formalizm illati-ning bo`y ko`rsatishiga sabab bo`lishi mumkin. Shu bois shakl va mazmun uy-g`unligini ta`minlash har qanday sohada eng e`tiborli vazifalar turkumiga kiradi. d) mohiyat va hodisa Borliqdagi tarkibiy bog`lanishlarni anglab yetish uchun voqelikning botiniy va zohiriy darajalari xususida ham mulohaza yuritmoq zarur. Ush-bu mulohazalar “mohiyat” va “hodisa” kategoriyalarida umumlashtiriladi. Falsafiy tafakkurning ilk bosqichlaridayoq narsalar haqidagi odatiy tasavvurimiz yuzaki ekanligi ilg`ab olingandi. Vaholanki, nazariy tafakkur narsalarning asl tabiatini tushunishga intiladi. Bu zaruriyat mohiyat va hodisa muammosini kun tartibiga qo`ydi. Hozirgi zamon falsafasi mohiyat deganda narsa yoki hodisaning bo-tiniy, ichki, yashirin va nisbatan barqaror jihatini tushunadi. Hodisa esa narsa yoki hodisaning zohiriy, tashqi, oshqor va beqaror (o`zgaruvchan) ji-hatidir. Mohiyat va hodisa – dialektik aloqador qarama – qarshiliklardir, shu bois ular bir-biriga mos tushmaydi. Ba`zan bu qarama-qarshilik yorqin namoyon bo`ladi: narsaning tashqi belgilari uning botiniy jihatlarini mutlaqo yashirib turadi. Bunday hollarni zohir, tuyulma deb ataydilar. Zo-hir yoki tuyulmaga misol qilib sarobni keltirish mumkin. Umuman olganda, mohiyat va hodisaning mos tushmasligini odatiy va- ziyatlarda ham kuzatsa bo`ladi. Gegelning ta`kidiga muvofiq, narsalar bor-lig`i bir pardadir; bu parda ortida uning asl mohiyati yashirinib yotadi. I. Kant esa hodisani inson hissiy organlari yordamida bilinadigan shakl deb ataydi. Biroq har safar hodisa uni yuzaga keltirgan botiniy jarayonlardan farq qiladi. Masalan, kamalak oddiy hodisadek tuyuladi, biroq uning mo-hiyatini suv tomchilarida yorug`likning jilvalanishi tashkil etadi. Biroq bundan mohiyat va hodisa o`rtasida hech qanday aloqadorlik yo`q, degan xulosa kelib chiqmaydi. Aks holda olamni bilishning mutlaqo iloji bo`lmasdi. Mohiyat hodisada namoyon bo`ladi, hodisa esa mohiyat ifodasidir.

Mohiyat va hodisa inson bilish jarayonining yo`nalishini ko`rsatuvchi (hodi-sadan mohiyatga) kategoriyalardir. Hodisa bag`rida yashiringan mohiyatni aniqlash sistemaning (narsaning) elementlari, tarkibi, yaxlitligi sababla-rini aniqlash imkonini beradi. j) ayrimlik va umumiylik Turli kategoriyalarni talqin etarkanmiz, biz hanuzgacha bir sistema-dagi (narsadagi) elementlar va aloqalar, bir butunning bo`laklari, bir jarayonning ichki va tashqi jihatlari xususida fikr yuritdik. Xo`sh, bir ne-cha sistema (narsa) orasida ham aloqadorlik mavjudmi? Ular o`rtasida o`x-shashlik yoki tafovut bo`lishi mumkinmi? Ushbu muammo ustidagi o`ylar «ayrimlik» va «umumiylik» kategoriyalarining shakllanishiga olib keldi. Ayrimlik – alohida olingan narsa yoki hodisani xarakterlaydi; bu narsa yoki hodisa o`zining «makoniy» va «zamoniy» xususiyatlari, turli xossalari bilan o`zga narsa yoki hodisalardan farqlanib turadi. Umumiylik – ayrim narsa yoki hodisalarning xususiyatlaridagi o`xshash jihatlarni ifodalovchi kategoriya. Narsalar va hodisalarning bir tipga taalluqliligi, bir guruhga mansubligi umumiylik belgilari sanaladi. Ayrimlik bilan umumiylik orasidagi aloqalar barcha narsa va hodi-salarni qamrab oladi. U inson tafakkuri uchun ham fundamental xarakterga ega. Olamni «ayrimlik – umumiylik» nuqtai nazaridan bilish uchun nar-salarni qiyoslash, ular o`rtasidagi o`xshashlik va tafovutni aniqlash zarur bo`ladi. Real narsalar ayrimdir, ya`ni har qanday ayrim narsa o`zining tak-rorlanmas xususiyatlariga ega. Undan farqli o`laroq, umumiylik aniq «ma-koniy» va «zamoniy» xususiyatlarga ega narsani emas, ularning takrorla-nuvchi, o`xshash xususiyatlarini ifodalaydi, xolos. Biroq bu xulosa uzoq davom etgan falsafiy munozara intihosidir. Falsafa tarixida umumiy tushunchalar tabiatiga doir bahs ko`p asrlarga cho`zildi. Bu bahsda nomina-lizm tarafdorlari faqat ayrim narsalarnigina real voqelik deb tan olishar, umumiylikni esa faqat tushuncha sifatida mavjud sub`ektiv reallik deb bilishardi. Realizm vakillari umumiylikni

ayrimlik kabi reallik sifatida e`tirof etardilar. Hozirgi zamon falsafasida ushbu bahs o`z yechimini topgan hisoblanadi. Ayrimlik va umumiylik o`zaro dialektik aloqadorlikda namoyon bo`la-di. Umumiylik sof holda mavjud emas, u ayrimlik bilan birgalikda, uy-g`unlikda mavjud. Ayrimlik esa u yoki bu guruhga mansub bo`larkan, albatta umumiy xususiyatlarga ega. Binobarin, ayrim narsa nafaqat individual, balki boshqa narsalarda ham takrorlanadigan umumiy xususiyatlardan tar-kib topadi. Ayrimlik va umumiylik dialektikasi «alohidalik – bir tiplilik» tarzida namoyon bo`lishi ham mumkin. Agar narsada individual xususiyatlar yorqinroq namoyon bo`lsa, bu narsani alohidalik deb ifodalaydilar. Agar narsada boshqa narsalardagiga o`xshash xususiyatlar ko`proq bo`lsa, bu umu-miylikni bir tiplilik deb yuritadilar. Xullas, ayrimlik va xususiylik dialektiksi mazmunini bilish narsalar orasidagi o`zaro bog`lanish tabiatini, borliqdagi tarkibiy aloqa-dorlik mohiyatini chuqurroq bilish imkonini beradi. * * * Mulohazalarimizdan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: Narsalardagi tarkib ularning ichki o`zgarish mantig`iga muvofiq ravishda o`z – o`zidan tashkil topadi. Narsa butundir, bu butunlik bo`laklardan tarkib topadi. Bo`laklar narsadagi tarkibiy aloqalarning sharofati bilan butundir. Har qanday narsa sistemadan iborat, ya`ni o`z elementlariga ega; elementlar orasida esa ma`lum aloqadorlik mavjudki, bu aloqadorlik narsaning tarkibini tashkil etadi. Narsada muhim va ikkinchi darajali belgilar, xususiyatlar mavjud. Muhim belgilar yig`indisi narsaning mazmunini tashkil etadi. Mazmunning mavjudlik usuli esa shakldir. Sistemadagi turli elementlar va aloqalar botiniy va zohiriy xarakterga ega bo`ladi. Botiniy (barqaror) elementlar hamda aloqalar sis-temaning mohiyatini, zohiriy (o`zgaruvchan) elementlar hamda aloqalar esa hodisani tashkil etadi.

Narsa – ayrimdir. U individual (takrorlanmas) va boshqa narsada takrorlanadigan xususiyatlarga ega. Takrorlanadigan xususiyatlar umumiy-lik deyiladi. Foydalanilgan adabiy o tlar 1. Falsafa. Q. Nazarov tahriri ostida.- T., 2000, 160-193-b. 2. Filosofiya. Pod red. V. P. Koxanovskogo.- Rostov-na-Donu, 1999, s. 146- 161, 240-262. 3. Falsafa. E. Yusupov tahriri ostida.- T., 1999, 188-234-b. 4. Spirkin A. G. Filosofiya.- M., 1998, s. 285-335. 5. Alekseev P. V., Panin A. V. Filosofiya.- M., 1997, s. 374-508.

Похожие

Borliqdagi o’zaro aloqadorlik va taraqqiyot

Madaniyatni falsafiy tushunish

Madaniyatni falsafiy tushunish

Madaniyatni falsafiy tushunish

Tabiat va ekologik muammolar