Бадиий асар тилини ўрганиш - Философия - Рефераты

Бадиий асар тилини ўрганиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Бадиий асар тилини ўрганиш Режа: 1. Бадиий сўзнинг аҳамияти. 2. Асар тили орқали ёзувчи бадиий маҳоратини ўрганиш. 3. Бадиий адабиётнинг образлилиги.

Бадиий адабиёт – сўз санъати. Шунинг учун ҳам асар моҳиятини ўзлаштиришда унинг тилини ўрганиш айрича аҳамият касб этади. Бадиий сўз, Алишер Навоий "Ҳайратул-аброр" достонида таъкидланганидек, " Нуқта сув янглиғ эритур тошни, Топса ҳақиқат ўтидан чошни". Буюк шоирнинг " Муҳокаматул луғатайн" асарида ёзишича, сўз "андоқки, шарифидин ўлган баданға руҳи пок этар, касифидин ҳаётлиқ танға заҳри ҳалок хосияти зухур этар. Қитъа: Сўз гавҳаридурки, рутбасининг Шарҳидадур аҳли нутқ ожиз. Андинки эрур хасис муҳлик, Кўргузгуча дурур Масиҳ мўъжаз. Ва бу сўзнинг танаввуи тааққулдин нари ва тасаввуридин ташқаридур. Агар муболағасиз ижмол юзидин қалам сурилса ва ихтисор жонибидин рақам урулса, етмиш икки нав била тақсим топарида худ ҳеч сўз йўқтурки, етмиш икки фирка каломиға далолат қилғай, аммо улча тафсилийдур" 1 Яъни яхши сўз ўлган бандага тоза руҳ бағишлайди, ёмон сўз эса ўлдирувчи заҳар хосиятини зуҳур этади. Сўз шундай гавҳардирки, нутқ эгалари унинг мартабасини аниқлашдан ожиздирлар. Мартабаси ёмон сўзнинг халок қилувчилигидан тортиб, яяхши сўз билан Исонинг мўъжиза кўрсатишига қадар боради. Сўзнинг турлари шу қадар кўки, ўйлаш ва тасвирлаб чиқиш мумкин эмас. Агар муболаға қилмасдан юзаки баён қилинса ва қисқа ёзиб чиқилса, етмиш икки хилга бўлиниб, етмиш икки хил халқнинг сўзига айланишда ҳеч бир сўз йўқ, лекин бундан ҳам кўпдир. Чиндан ҳам дунёда сўздан қудратли қурол йўқ. Образли қилиб айтганда , сўз билан тоғни ўрнидан суриш мумкин. Сўз орқали 1 А. Навоий. Танланган асарлар, III том. Тошкент. Œздавнашр, 1948 й. 174 бет.

курашадилар, севги-муҳаббат изҳор қилинади. Сўз воситасида инсоният тарихида буюк кашфиётлар яратилади. Сўз санъатигина " тошни эритиш" га, ўликка жон бағишлашга ёки аксинча инсонни ўлдиришга қудрат касб этади. Лев Толстой таъбири билан айтганда, " бадиий сўз, у Гётеникими ёки Федканикими, сон- саноқсиз фикрлар, тасаввур ва тушунчалар туғдириш билан оддий сўздан ажралиб туради 2 " Бадиий адабиёт сўз санъати сифатида " фикрлар, тасаввур ва тушунчалар туғдириши" билан инсонниннг ўзини англашига, шу орқали дунёни тушунишига ёрдам беради. Уни характер хусусиятига кўра инсоният тарихий тараққиётининг ўзига хос кўзгуси, ҳаётий тажрибалари ифодаси дейиш мумкин. Зеро, китоб бир авлоднинг иккинчи авлодга маънавий мероси, умри охирлаб қолган кишининг ҳаётини эндигина бошлаётган ёшларга маслаҳати, йўл-йўриғи мақомидадир. Авлодлар, давлатлар алмашинади, лекин китоблар яшаб қоладилар. Шунга кўра уларни келажак ҳаёт дастури дейиш жоиз. Буюк ақл эгаларидан қайси бирининг ҳаёт йўлига назар ташламанг, китобнинг улар умрини маёқ сингари ичдан нурлантирганини кўриш мумкин. Китобхонлик тажрибасидан маълумки, бадиий асарни ўқиб тугатгач, бир қанча вақт ғайриихтиёрий суратда ўша асарда тасвирланган қаҳрамонлар, воқеа-ҳодисалар қуршовида юрамиз. Руҳиятимиздаги сокинликнинг бу хилдаги тебранишлари баъзан ойларга, ҳатто йилларга чўзилса, баъзан бутун тақдиримизни ўзгартириб юборади. Бунинг сабаби сўз санъатининг ҳиссиётимизга ва у орқали ақлимизга таъсир кўрсатишидир." Киши, баъзи вақтда шодликдан кулар ва баъзи вақтда кўз ёшини тўкиб йиғлар, оҳ тортар, - деб ёзади Чўлпон. – Одамнинг 2 Бу ќаšда šаранг : Мотяшов И. Путь к книге . - Москва . Знание, 1964 . с.59.

мундоғ ҳар хил кайфиятга кириб турмоғи ўз ихтиёри ила бўлмай, балки маишати йўлида ҳар вақт учраб турадиғон фалакнинг анга баъзи вақтда зулм кўрсатмоғи ва баъзи вақтда бир яхшилик кўрсатиб севиндурҳонидан келуб, яхши кўрганда - севинуб, ёмонлик кўрганда – йиғлаб, шундоғ қилуб икки турли ўзгариб турар: баъзи вақтда фалак одамни қайғуга солур, ул ўзи тушуниб, ўйлаб туруб, оҳ тортуб, йиғлар. Бу ҳасратларни ўз ичига сиғдира олмас. Бировга айтса, " Вой бечора " дермукин деб, албатта, ўз қайғусини бировга айтмакка тийилар. Тўп- тўғри айтганда, ул қадар таъсир қилмас. Адабиёт ила айтганда, албатта таъсир қилар. Мени бир ошнамнинг ўлдиги хабари келар. Мен ҳеч хафаланмайман. Бир вақтда мактуб келур. Мактубда аларнинг кўрган кунлари адабиёт ила Ғ яъни образли тарзда - С.М. Ғ бундай ёзилур: Гуллар била пок қайғули мағзун боқурди, Кўз ёшларимиз тўхтамай тун-кун оқурди. Мана шуни ўқуб, албатта бир таъсир ила аларнинг қайғусига қўшулурмиз 3 Кўринадики, образлилик, оддий сўзларга ҳам либос кийдиради. Бадиий либос эса сўзларга кўрк бағишлайди ва у асарнинг яшаш шарти ҳисобланади. Алишер Навоий "Муҳокаматул луғатайн " асарида ёзганидек, " сўз бир дур бўлиб, унинг дарёси кўнгилдир. Кўнгил шундай бир ўрин бўлиб, унда майда ва йирик маънолар тўплангандир. Бу шунга ўхшайдики, гавҳар дарёдан ғаввос воситаси билан чиқазилади, унинг қиймати эса тошига қараб маълум бўлади. Сўз дури ҳам кўнгилдан сўзга чечан киши воситаси билан нутқ шарафига 3 Чœлпон. Адабиёт надир. Тошкент. Чœлпон нашриёти, 1994. 36 бет.

эришади, унинг қиймати ҳам ўзининг даражасига қараб шуҳрат қозонади ва ҳамма ёққа ёйилади". Буюк шоир фикридан шуни англаш мумкинки, сўз қиймати ўзи ташиган маъносига кўра баҳоланади. Сиртдан қараганда, оддий темир йўл назоратчисининг вафоти қариндош уруғлари, таниш-билишларининг унга муносабати кишида айтарли қизиқиш туғдирмаслиги мумкин. Аммо худди шу масала тасвир марказига қўйилган Ч.Айтматовнинг " Асрга татигулик кун " романини ҳаяжонланмасдан ўқиб бўлмайди. Чунки китобхон романда мазкур фактнинг қуруқ баён- тафсилоти билан эмас, ўша факт замиридаги характерлар тақдири билан танишади. Шунинг учун ҳам асар таҳлилида ундаги образлиликка, бадиий тил билан боғлиқ хусусиятларгига алоҳида эътибор қаратилади. Шунинг учун ҳам борки, асар тилига оид таҳлил жараёнида ўқувчиларга матндан сифатлаш, ўхшатиш, жонлантириш, киноя ва муболаға каби тасвирий ифода воситаларини топиш ва тагига чизиш вазифаси топширилса, улар бу ишни қойилмақом қилиб бажаришлари мумкин. Аммо шунинг билан чекланилса, таҳлил номигагина бўлади. Агар ўқитувчи асар матни устида ишлаш жараёнида муаллиф нима учун сифатлаш, ўхшатиш, жонлаштириш, киноя ва муболағага қайта-қайта мурожаат қилиши " сири " ни очса, яъни уларнинг асарда қандай вазифани бажаришлари, ёзувчи бадиий тасвир воситаларини қўллаш орқали қандай мақсадни кўзлагани ва унинг мазкур асарда нечоғли амалга ошганига эътиборни қаратсагина ижодкор яратган бадиий оламга йўл очилади. "Кейинги пайтларда адабиёт ўқитишда асосий эътибор бадиий асар матнига, матн устида ишлашга қаратилиши лозим деган таклифлар қатъий тарзда айтилаётгани тасодифий эмас. Бу ҳар жиҳатдан қўллаб- қувватлашга арзигулик даъватдир" 1 . 1. Норматов У. "Адабиёт таълими янгиланишга муҳтож" , Ўзбекистон адабиёти ва санъати", 1993 йил, 2 июль.

Матнда бадиий тасвир воситаси бор-йўқлигини аниқлаш, қайд этиш- бу ҳали масалага кириш ҳисобланади. Мақсад уларнинг мазмун- моҳиятини очиш, мағзини чақиш, маъно аҳамиятини аниқлаш, адабий қаҳрамон тимсолини яратишдаги ролини белгилашдан иборат. Аристотелнинг фикрича, ҳар қандай метафора " қисқартирилган қиёслаш" ёки яшириш қиёслашдир. Худди шунинг учун ҳам у ўқувчини ўйлашга, фикрлашга ундайди. Метафора ўзига хос топишмоқ бўлгани боис китобхон уни ечишга ҳаракат қилади. Шеърий асарлардаги метафорик сўзлар таҳлили ўқувчини ҳар бир сўзни диққат билан ўқишга мажбурлайди, бадиий сўз бағрига яширинган маъно товланишларини тушунишга тайёрлайди. Таҳлил жараёнида ўқувчи сўзларни юзаки ўқимасдан, маъносига тушуниб ўқишга ўрганади. Бундай таҳлил ижодкорнинг бадиий маҳоратини очиш, дунёқарашини аниқлаш, шу тариқа китобхонлик маданиятини кўрсатишга хизмат қилади. 1. Ёзувчи бадиий махоратини ўрганишда асар тили қандай роль ўйнайди? 2. Бадиий адабиётнинг образлилиги деганда нимани тушунасиз? Бадиий маҳорат – у ёки бу асарнинг ютуқ ва камчилигини белгилаш мезони. Бадиий адабиётнинг образлилиги – бадиий адабиётда сўзларнинг кўчма маънода қўлланилиши Адабиётлар : 1. С. Матчон. Мактабда адабиётдан мустақил ишлар. " Ўқитувчи", Тошкент, 1997

Похожие

Бадиий асар тилини ўрганиш

Эпик асарларни ўрганиш

Эпик асарларни ўрганиш

Ахлоқий бадиий – эстетик қадриятлар

Бадиий ижод жараёни ва бадиий асарни ғоявий эстетик идрок этиш