Асосий диний конфессиялар - Философия - Рефераты

Асосий диний конфессиялар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92.5 KB

Асосий диний конфессиялар Режа: 1-§. Буддавийлик 2-§. Христианлик 3-§. Ислом

Асосий диний конфессиялар – булар, аввало, учта жаҳон дини: буддавийлик, христианлик ва исломдир. 1-§. Буддавийлик Буддавийлик – учта жаҳон динидан энг қадимгиси. Христианлик ундан беш аср, ислом эса роса ўн икки аср ёшроқдир. Буддавийликнинг тарқалиш жараёни ва жўғрофияси қуйидагича: милоддан аввалги биринчи минг йиллик охирида буддавийлик Ҳиндистондан Цейлонга кириб борди. Эрамизнинг дастлабки асрларида у Ўрта, Марказий ва Олд Осиё таркибидаги ерларни ўз ичига олган Кушон империясининг кенг ҳудудига ёйилди. Янги эранинг I асрида буддавийлик Хитойга, IV – асрда – Кореяга, VI асрда – Японияга, VII – асрда Тибетга, XIII – XVI асрлар оралиғида – Мўғилистонга, XVII – XVIII асрларда Бурятия ва Тувага тарқалди. Ҳиндихитой яримороли мамлакатларига (Лаос, Камбоджа, Мьянма (Бирма), Вьетнам ва Таиландга), кейин Жануби-Шарқий Осиёнинг оролларда жойлашган қисмига буддавийлик II асрдан бошлаб ёйила бошлади ва VIII – IX асрларда бу борада катта муваффақиятларга эришди. XIX асрнинг охири – XX асрнинг бошларида у Европа ва Америкага кириб борди. Будда динига амал қилувчиларнинг асосий кўпчилиги Жанубий, Жануби- Шарқий Осиёда: Ҳиндистон, Шри Ланка, Непал, Бутан, Хитой, шунингдек Сингапур (Малайзиянинг хитой аҳолиси), Мўғилистон, Корея, Вьетнам, Япония, Камбоджа, Мьянма, Таиланд ва Лаосда яшайди. Россияда (МДҲда) будда динига анъанавий равишда Бурятия, Қалмиғистон, Тува аҳолиси эътиқод қилади. Кейинги йилларда будда жамоалари Москвада, Санк- Петербургда пайдо бўлди. XIX асрнинг охири – XX аср бошларида буддавийлик мухлислари Европа мамлакатларида ва АҚШда пайдо бўлган: бугунги кунда у ерда Шарқда мавжуд бўлган қайсидир даражада нуфузга эга деярли барча йўналишлар ва мактабларнинг вакиллари бор. Жаҳондаги будда динига эътиқод қилувчиларнинг умумий сонини аниқлаш қийин. Ҳақиқатга энг яқин тахминларга кўра айтиш мумкинки, бугунги кунда дунёда 700

миллионга яқин киши буддавийликка амал қилади ҳамда роҳиб ва роҳибалар сони салкам 1млн. кишини ташкил этади. Буддавийлик бундан икки ярим минг йилдан аввалроқ Ҳиндистонда диний-фалсафий таълимот сифатида пайдо бўлиб, кўламдорлиги ва ранг- баранглиги жиҳатидан ноёб диний адабиётларни ва кўплаб диний қонун- қоидаларни вужудга келтирди. Буддавийлик асосчиси – ҳақиқатан мавжуд бўлган тарихий шахс. Ҳар ҳолда ана шу дин тарихи билан шуғулланувчи олимларнинг кўпчилиги бизнинг кунларгача сақланиб қолган ёзма манбалар асосида шундай фикрга келганлар. Бу матнлар ва уларга асосланган илмий тадқиқотлар, фольклор жанрлар ва бадиий асарлар буддавийлик асосчиси ҳақида сўз юритар экан, уни ҳар хил номлар билан атайди, чунончи: Сиддхартха – ўз номи, Гаутама, – уруғ номи, Шакьямуни – «шаклар (ёки шакья) қабиласидан чиққан донишманд», Будда – «нурланган», Татхагата – «шундай келувчи ва шундай кетувчи», Жина – «музаффар», Бхагаваня – тантана қилувчи. Энг кўп тарқалган номи – Будда бўлиб, бутун диннинг номи шундан бошланган. Буддавийлик – бу диний амалиёт тизими бўлиб, Ҳиндистоннинг негизи да қайта туғилишга бўлган ишонч ташкил этадиган қадимги диний-фалсафий таълимотлари асосида яратилган таълимотдир. Буддавийликнинг асосий ғояси «ҳаёт азоб-уқубатдир» ва «нажот йўли бор» деган фикрларда ўз мужассамини топган. Буддавийликнинг моҳияти Будда томонидан ўзининг биринчи тарғиботида (насиҳатида) ифодаланган ва таърифланган тўрт ҳақиқат да баён қилинади. Биринчи ҳақиқат – «азоб-уқубат мавжуд». Ҳар қандай тирик мавжудот муқаррар равишда ва албатта уни бошдан кечиради, шу сабабли ҳар қандай ҳаёт азоб-уқубатдир. Туғилиш – азоб-уқубат, касаллик – азоб-уқубат, ўлим – азоб-уқубатдир. Нохушликка дуч келиш – азоб-уқубат. Ёқимли нарсадан айрилиш – азоб-уқубат. Кўнгил истаган нарсага эга бўлмаслик ҳам азоб- уқубатга олиб боради.

Иккинчи ҳақиқат – «азоб-уқубатнинг сабаблари мавжуд». Инсон моддий ашёлар ва маънавий қадриятлардан фойдаланар экан, уларни ҳақиқатан мавжуд ва улар доимий деб ҳисоблайди, шу боис бошқа нарсалардан воз кечиб, уларга эгалик қилишни ва улардан баҳра олишни истайди. Бундай истаклар яшаш учун курашнинг узлуксиз занжирига олиб боради. Буддавийликка кўра, ана шу истакларни нодонлик кучайтиради ва ўз ихтиёрига эрк беришга олиб келади, бу эса кармани ҳосил қилади. Кармани ажр қонуни ёки ахлоқий сабабият қонуни деб аташ мумкин бўлиб, унга кўра, ҳар ким ўтмишда нима эккан бўлса, шуни ўради, яъни қилмишларига яраша ажрини топади. Ўз вазифаси жиҳатидан карма боғлиқ ҳолда яратилиш қонунига мос келади – ҳар қандай яшаб ўтган кишига муқаррар равишда азоб-уқубатлар тайёрлаб қўйилгандир ва ҳеч ким улардан қутулиб қолишга қодир эмас. Учинчи ҳақиқат – «азоб-уқубатни тўхтатиш мумкин». Ҳам яхши, ҳам ёмон истакларнинг батамом барҳам топтирилиши нирвана ҳолатига мос келади, бунда одам қайта туғилиш жараёнидан чиқиб кетади. Тўртинчи ҳақиқат азоб-уқубатни тўхтатиш йўли ҳам борлигига ишонтиради. Бу тўғри англаш, тўғри ният қилиш, тўғри сўзлаш, тўғри х у лқ- атворда бўлиш, тўғри турмуш кечириш, тўғри интилиш, тўғри муносабатда бўлиш, тўғри фикру хаёл билан яшашдан иборат «олижаноб саккизлик йўли»дир. Ана шу йўлдан борган инсон шу аснода «Будда йўлига» ўтади. Шу йўлдан боришни истаган одам карма қонуни билан бошқариладиган қайта туғилишларнинг узлуксиз жараёни мавжудлигига, унинг учун бу ҳаётда ягона нажот – бу Будда, унинг таълимоти (дхарма) ва будда жамоаси (сангха) эканлигига; буддавийликнинг барча одоб-ахлоқ ва мушоҳада қилиш қоидаларига оғишмай риоя этиш инсонни азоб-уқубатлардан халос бўлишга олиб келишига онгли равишда ёки кўр-кўрона тўла ишониши керак. Ички хотиржамликка эришиш ва фикрни жамлаш учун медитация амалиёти хизмат қилида. Медитация амалиёти ва ахлоқ нормаларига риоя

этиш, Будда ақидаларига кўра, эътиборни мавжудиятнинг моҳияти ҳақида мушоҳада қилишга қаратиш имконини беради. Ижтимоий дастур инсоннинг ижтимоий мавқеи (жамиятда тутган ҳолати) ўтмишдаги ва ҳозирги вақтдаги қилмишларига боғлиқлиги тўғрисидаги таълимотга асосланган. Буддавийликнинг аввал давлат, сўнгра эса жаҳон динларидан бирига айланишига, бу таълимотнинг, асосан, иккита қоидаси ёрдам берган. Биринчидан, ижтимоий мавқе ва бойлик «аввалги ҳаётларида» тўпланган фазилатлар кўплигидан далолат беради деган фикр давлатлар ҳукмдорларига ўзларини бенуқсон одамлар деб эълон қилиш имкониятини берган. Бу уларнинг ҳокимияти чекланмаган хусусият касб этишига олиб борган. Кейинчалик мазкур ғоя буддавийликнинг беками-кўст ҳукмдор – чакравартина деб аталувчи – ҳукмдорнинг бекаму-кўстлиги хусусидаги концепцияда мужассамини топди ва расмий тус олди. Иккинчидан, қаттиқ табақавий-каста в ий яккаланиш шароитида буддавийлик эзилган оммани ижтимоий-ахлоқий хулқ-атвор меъёрларига оғишмай риоя этиш ёки диний жамоага кириш йўли билан келгуси ҳаётда анча яхшироқ аҳволда туғилишдан умидвор қилган. Бу буддавийликнинг аҳоли кенг қатламлари орасида оммалашуви кучайишига ёрдам берган. Буддавийлик – жўшқин ва яшовчан дин. Ер куррасининг турли қисмларида ҳозирда ҳам янги-янги будда жамоалари пайдо бўлмоқда, ибодатхоналар қурилмоқда. Жаҳон буддавийлари иккита халқаро ташкилотга - Жаҳон буддавийлар иттифоқи (бош қароргоҳи Бангкокда, Таиланд) ва Осиё буддийлар тинчлик учун конференцияси (бош қароргоҳи Улан-Баторда, Мўғилистон)га бирлашганлар. 2-§. Христианлик

Христианлик (грекча сўздан келиб чиққан: «Христос – «муқаддас ёғ сурилган шахс», «масиҳ», халоскор дегани) I асрда Фаластинда пайдо бўлди. Энг аввал Фаластин ва Ўрта Ер денгизи бўйларида яшаган яҳудийлар орасида тарқалиб, дастлабки ўн йилликлардаёқ бошқа халқлар («мажусийлар»)дан тобора кўпроқ мухлислар орттирди. V асргача христианлик асосан Рим империясининг жуғрофий ҳудудида, шунингдек унинг сиёсий ва маданий таъсири доирасида (Арманистон, шарқий Сурия, Ҳабашистон), кейинчалик (асосан биринчи минг йилликнинг иккинчи ярмида) герман ва славян халқлари орасида, кейинроқ ( XIII - XIV асрларга келиб) болтиқ ва фин-угор халқлари орасида ҳам тарқалди. Янги ва Энг янги даврда христианликнинг Европадан ташқарида тарқалиши мустамлакачилик ҳаракатлари ва миссионерларнинг фаолияти туфайли содир бўлади. Бутун дунёда христианликка эътиқод қилувчилар сони 1млрд. кишидан ошади (жаҳон аҳолисининг қарийб 28 фоизи), бундан 475 млн.га яқини Европада, 250 млн.га яқини Лотин Америкасида, 155 млн.га яқини Шимолий Америкада, 100 млн.га яқини Осиёда, 110 млн.га яқини Африкада истиқомат қилади. Булардан 660 млн.га яқини католиклар, 300 млн.га яқини протестантлар (секталари билан биргаликда, улар орасида 42 млн. методистлар ва 37 млн. баптистлар бор), православлар ва Шарқ «нохалкидон» диний эътиқодларига эргашувчилар (монофиситлар, несторианлар ва ҳ.к.) 120 млн. кишига яқин 1 . Христианлик яҳудийликда пишиб етилган мутлақ баракат ва марҳамат, мутлақ билим ва мутлақ қудрат эгаси бўлмиш ягона Худо ғоясини ривожлантирди. Яъни барча жонзотлар ва ашёларни у яратган, ҳамма нарса илоҳий ироданинг монеликсиз майл-ихтиёри билан вужудга келган. Христианлик таълимотига кўра, инсон Худога «қиёфадошлик ва ўхшашликни» ифодаловчи сифатида яратилган. Бироқ дастлабки одамлар томонидан содир этилган осийлик одамга илк гуноҳ тамғасини босиб, инсоннинг худога ўхшашлигини, яъни поклигини барбод қилди. Христос 1 M. Malherbe. Zes religions. Saind-Amand-Moontrond, 2000, p. 95.

чормихга тортиш азобларини ва ўлимни қабул қилиб, бутун одамзод учун азият чекиб, одамларнинг «гуноҳини ювган». Шу сабабли христианлик азоб- уқубатнинг, инсон ўз истаклари ва эҳтиросларини ҳар қандай тарзда чеклашининг покловчилик аҳамиятини таъкидлайди: «ўз крестини қабул қилар экан» инсон ўзидаги ва атроф муҳитдаги ёвузликни енгиши мумкин. Бу билан инсон худонинг амрини бажо этибгина қолмай, балки унинг ўзи ҳам ўзгаради ва Худо сари юксалишга мушарраф бўлади, унга яқинроқ бўлиб қолади. Христиан кишининг тақдири, унинг Исо ўзини қурбон қилганлигини тўғри деб ҳисоблаши – оқлаши ана шундандир. 1054 йилда православ ва католик черковларининг бўлиниши юз берди. Православие – христианликнинг асосий йўналишларидан бири бўлиб, тарихий жиҳатдан унинг шарқий тармоғи сифатида шаклланган. У асосан Шарқий Европа, Яқин Шарқ мамлакатларида, Балқонда тарқалган. Православиенинг теологик асослари Византияда шаклланган бўлиб, бу ерда православие IV – XI асрларда ҳукмрон дин эди. Муқаддас китоб (Библия) ва Муқаддас ривоят ( IV – VIII асрлардаги еттита Дунё христианлари йиғинининг қарори), шунингдек Афанасий Александрийский, Василий Великий, Григорий Богослов, Иоанн Дамаскин, Иоанн Златоуст сингари энг эътиборли йирик черков арбобларининг асарлари диний таълимотнинг асоси сифатида эътироф этилган. Диний таълимотнинг асосий қоидаларини шакллантириш черковнинг ана шу раҳнамолари зиммасига тушган. Католицизм христианликнинг иккинчи йирик йўналишидир. «Католицизм» сўзи умумий, бутун дунёга оид деган маънони англатади. Унинг ибтидоси, ривоятга кўра Римдаги, апостол (ҳаворий) Пётр биринчи епископ бўлган, унча катта бўлмаган христиан жамоасидан бошланади. Христианликда католицизмнинг ажралиш жараёни Рим империясининг ғарбий ва шарқий қисмлари ўртасидаги иқтисодий, сиёсий ва маданий тафовутлар кучайган ва чуқурлашган пайтда, III асрдаёқ бошланган.

Католицизм христиан динининг йўналишларидан бири сифатида унинг асосий ақидалари ва маросимларини тан олади, лекин диний таълимотда, ибодатда ташкилий тузилишда бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Бутун христианликда бўлгани сингари Муқаддас китоб ва Муқаддас ривоят католик диний таълимотининг асоси ҳисобланади. Бироқ православ черковидан фарқли равишда католик черкови фақат еттита дастлабки Дунё христианлари йиғинининг эмас, балки кейинги барча йиғинларнинг ҳам қарорларини, бундан ташқари – папанинг мактублари ва қарорларини Муқаддас ривоят деб ҳисоблайди. Католик черковининг ташкилий тузилиши қатъий марказлаштирилганлиги билан ажралиб туради. Рим папаси – бу черковнинг раҳнамоси. У эътиқод ва ахлоқ масалаларига доир қонун-қоидаларни белгилайди. Унинг иродаси Дунё христианлари йиғини иродасидан юқоридир. XVI - XVII асрлардаги Рефармация жараёнлари натижасида протестант черковлари (лютеранлик, кальвинизм, англиканлик ва бошқалар) пайдо бўлди. Улар Шимолий ва Марказий Европа (Буюк Британия, Скандинавия, Германия ва бошқа) мамлакатларида, кейинроқ эса Шимолий Америка (АҚШ, Канада), Австралия ва бошқа бир қатор мамлакатларда энг кўп тарқалган. 3-§. Ислом Ислом – (ал-ислом – «Аллоҳга бўйсунмоқ» «итоат қилмоқ») – жаҳон динларидан бири. Замонавий ислом – эътиқод қилувчилари сони жиҳатидан иккинчи (христианликдан кейин) жаҳон дини. Тахминий ҳисобларга кўра, ер куррасида мусулмонларнинг умумий сони 1 млрд. кишига боради (улардан 90 фоизга яқини суннийлар), бундан учдан икки қисмидан ортиғи Осиёда (қитъа аҳолисининг 20% дан зиёди), қарийб 30 фоизи Африкада (қитъа аҳолисининг 49 фоизи) яшайди. Жаҳондаги мусулмон жамоалари бўлган 120 тадан ортиқ мамлакатдан 35 тасида мусулмонлар аҳолининг кўпчилигини ташкил этади. Осиё ва Африкадаги 28 та давлатда ислом давлат дини (ёки

расмий дин) деб эътироф этилган 1 . Айрим мамлакатларда «ислом» сўзи уларнинг номига киритилган: Эрон Ислом Республикаси, Покистон Ислом Республикаси, Мавритания Ислом Республикаси ва бошқалар. Ислом ижтимоий-мафкуравий ҳодиса сифатида Арабистон жамияти тараққиётининг тарихий инъикоси, бутун Яқин Шарқ қадимги замондан ўрта асрга ўтиши даврида унга хос бўлган умумий жараёнларнинг натижаларидан бири бўлди. Соф диний нуқтаи назардан унинг пайдо бўлиши ўзидан олдинги динлар – христианлик, яҳудийлик ва зардуштийликнинг таъсири ва ривож топиши билан ҳам, Арабистон аҳолиси диний онгининг тадрижий юксала бориши ҳамда синкретик (қоришиқ) якка худолик нинг арабларга хос шакллари билан ҳам боғлиқ бўлди. «Ал-ислом» атамаси Қуръонда «ал-имон» (ишонч, эътиқод) ва «а д -дин» (диний мажбуриятлар мажмуи, дин) сўзларига яқин маънода саккиз марта учрайди. Ана шу тушунчалар ўртасидаги ўзаро боғланишни ислом уламолари турлича изоҳлайдилар. Суннийлар орасида тарқалган нуқтаи назарлардан бирига кўра, « а д -дин » тушунчаси бешта арконнинг ёки асосий диний қоидаларнинг мажмуи сифатида « ал-ислом » ни , Аллоҳнинг ва Муҳаммад пайғамбар айтган ҳамма нарсанинг чинлигига ишонч сифатида « ал-имон » ни ва маънавий фазилат сифатида « ал-эҳсон » ни ўзида мужассам этади. Ислом диний таълимотининг бешта аркони (устуни) тўғрисидаги тасаввур мусулмон жамоасининг вужудга кела бошлаган илк давридаёқ таркиб топган. Бу бешта аркон (аркон шариат ал-ислом, аркон ал-ислом, ал- аркон ал-хамса) қуйидагилардир: 1) аш-шаҳода (калимаи шаҳодат) – исломнинг иккита асосий ақидасини, яъни Аллоҳнинг ягоналигига иқрор бўлиш ( ат-таухид ) ни ва Муҳаммаднинг пайғамбарлик ваколати эътироф этилиши ( ан-нубувва ) ни ўзида мужассам этган динга эътиқод қилиш; 2) ас-салат (намоз ўқиш); 3) ас- саум (рўза тутиш); 4) аз-закот (фақиру бечораларга бериш, Аллоҳ йўлидаги 1 Ислам. Энциклопедический словарь. М., 1991. 109-б.

ишларга сарфлаш учун берилиши шарт бўлган хайр-эҳсон); 5) ал-хаджж (муқаддас жойларга, хусусан Макка шаҳрига зиёратга бориш). Ислом диний таълимотининг бешта арконидан тўрттаси маънавий-ахлоқий ва маросимга оид кўрсатмаларни ўз ичига олади ҳамда шу аснода ислом асосчисининг маросимларга ва диний ҳаёт қоидаларига кўпроқ эътибор қаратганлигини акс эттиради. Бу ҳолат кейинчалик ақидаларга қараганда ҳуқуқнинг устунлик билан ривожланишини таъминлади. Шу билан бирга, илк исломда ақидалар ва одат-таомиллар, дин ва ҳуқуқ ўртасида аниқ фарқ бўлмаган. « Тўғри эътиқодлилик » ва « адашганлик » муаммоси мусулмон илоҳиётчилигининг бош муаммоларидан бирига айланган. Турли мактабларга мансуб сунний илоҳиётчилар фақат суннийлар (аҳли ас-сунна ва-л-жама’а) 73 та ислом жамоаси орасида «тўғри йўлдан» бораётган ягона жамоа сифатида «нажот топиши», жаннатга тушажаги ҳақидаги, Муҳаммад пайғамбарга нисбат берилган ҳадисга асосланиб «тўғри эътиқодлилик» тарафдорлари эканликларини қатъият билан ҳимоя қилганлар. Ғарб ва мамлакатимиз исломшунослигида анъанавий, суннийлик йўналишидаги исломга эргашувчиларни « эътиқоди мустаҳкам лар» (ортодокслар) деб, уларнинг мухолифларини – «бидъатчилар» (еретиклар), «мазҳабчилар» (сектантлар) деб атайдилар. Лекин христианликдаги «ортодоксия», «ересь», «сектантлик» тушунчалари исломнинг дин сифатидаги моҳияти ва ўзига хослигини ифодалай олмайди. Исломда христианликдаги Дунё христианларининг йиғини сингари ақидаларни қонунлаштириб қўядиган институт (тузилма) йўқ; исломнинг теократик олий мақсади давлат билан бир қаторда диний институтнинг (черковнинг) мавжуд бўлиши ғоясига зид эди. Исломда барча минтақаларда умумий эътироф этилган диний мактаб бўлмаган. Диний масалаларнинг турлича шарҳланиши эҳтимоли ана шундандир. Қарама-қарши нуқтаи назарларнинг тарафдорлари айни бирдай енгиллик билан Қуръондан ва суннадан ўз фикрлари фойдасига ва ўз муҳолифларига қарши далиллар топганлар.

Исломга тарихий воқелик сифатида қарашда унга ғоялар ва фикрлар курашида шаклланган ва ҳозирда ҳам амал қилиб турган мафкуравий тизим сифатида ёндашиш нохолислик ва бир томонламаликни бартараф этишда ёрдам бериши мумкин. Исломдаги ана шу ғоялар ва фикрлар хилма-хиллиги , унинг янги ғояларни ўзлаштириб олишга ва мосланувчанликка мойиллигини, унинг ўзгариб бораётган дунё шароитидаги яшовч ан лигини таъминлади. XIX аср бошларидан то XX асрнинг иккинчи ярмигача бўлган бир ярим аср ислом тадрижий ривожланишида муҳим бурилиш босқичи бўлди. Шарқ мамлакатларида рўй берган ижтимоий-иқтисодий тузилмалардаги ўзгаришлар, янги синфнинг – миллий буржуазиянинг шаклланиши, миллий- озодлик ҳаракатининг авж олиши – буларнинг ҳаммаси қўшилиб, исломнинг жамиятдаги тутган ўрнига қарашларда ҳам, ижтимоий ҳаётнинг янги воқеликларини исломнинг ўзи томонидан асослашда ҳам ўзгаришларга олиб келмаслиги мумкин эмасди. Ислом диний-фалсафий ва ҳуқуқий меъёрларининг XIX аср ўрталарида бошланган ҳамда ҳозирда ҳам давом этаётган янги тарихий шароитга мослашув жараёнини кўпгина тадқиқотчилар, гарчи у христиан реформациясидан жиддий фарқ қилса ҳам, « мусулмон реформацияси» (ислоҳ) атамаси билан белгиламоқдалар. Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш тақозоси мусулмон ислоҳиётчилари ва ҳуқуқшунослари олдига исломнинг бир қатор анъанавий қоидаларини янгича мушоҳада қилиш заруриятини қўйди. Бироқ ушбу жараён жуда оғриқли ва давомли бўлди. Бу, масалан, мусулмон мамлакатларида банк тизимини вужудга келтириш жоизлиги (ёки гуноҳ ҳисобланиши) хусусидаги баҳсда акс этди. Баҳс, бир томондан, қарз фоизини ундириш ман этилиши (риба’) ҳақидаги қоида атрофида, иккинчи томондан эса – сармоянинг ишлатмай ташлаб қўйилишини шариат ман этиши важидан авж олди. Турмуш тарзининг қатъий белгилаб қўйилганлиги исломнинг замонавий глобаллашув воқеликларига мослашувига тўсқинлик қилмоқда ва «ғарблаштиришга» қарши ҳаракат кучайишига олиб келмоқда. Гарчи ўзининг

бутун тарихи давомида ислом сиёсатдан четда турмаган бўлса-да исломга сиёсий руҳ берилиши мусулмон мамлакатларида миллий-озодлик кураши кучайган ва миллий ўзликни англаш ўсган сайин тобора кўпроқ намоён бўла бошлади. XXI аср бошларида халқаро хавфсизликка ва жаҳондаги барқарорликка энг кўп таҳдид солувчи турли радикал (экстремистик) ва террорчилик кучлари томонидан «ислом фундаментализми» шиорларидан фойдаланиш ҳозирги шароитда исломга сиёсий руҳ берилишининг энг кескин кўринишларига айланмоқда.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Диний экстремизм

Диний экстремизм

Оилавий муносабатлар маданиятининг диний ва миллий жиҳатлари

Оилавий муносабатлар маданиятининг диний ва миллий жиҳатлари

Диний қадриялар ва уларни комил инсонни тарбиялашдаги ўрни