Aristotel falsafasi - Философия - Рефераты

Aristotel falsafasi

Загружено в:

15.10.2023

Скачано:

0

Размер:

171 KB

Aristotel falsafasi Reja: 1. Geosentrik sistema. 2. Aristotelning bilish nazariyasi 3. Mantiqiy ta ’limoti . 4. Aristotel dialektikasi 5. Axloqiy qarashlari 6. Iqtisodiy qarashlari

Aristotel (384-322) Stagirda (Makedoniyaning yaqinidagi Frakiya shahrida) tavallud topgan. Otasi Nikomax Makedoniya hukmdori Amintning saroyida shifokor bo ’lgan. 367 yili Aristotel Afinadan ketib, Platon Akademiyasiga kiradi, u yerda Platon o ’limigacha qoladi (347). 347 yili Platon Akademiyasiga Spevsipp rahbar bo’libqoladi, Aristotel va Ksenokrat Akademiyani va umuman, Afinani tark etishadi, Atarneyaga ko ’chib o’tishadi. Er.avv. 343 yoki 342 yilda Aristotel Makedoniya saroyiga Aleksandrning (Makedoniya shohi Filipp o ’g’lining) tarbiyachisi lavozimiga taklifni qabul qiladi. Bu lavozimda 3 yil faoliyat ko’rsatadi. Aleksandr Fors yurishlarini boshlab yuborgandan keyin Aristotelda Makedoniyada qolishga hojat qolmaydi va u Afinaga qaytadi. U yerda Apollon Likeyskiy haramida o’z maktabini ochadi (Likey so’zi haram nomidan kelib chiqqan). Ma’ruzalarni bog’da sayr etib yurib o’qigani uchun peripatetik (sayr etuvchi) laqabiga ega bo’lgan. Unda ta’lim ikki shaklda olib borilgan: 1) ekzoterik (yoki ritorikadan dars berish) shaklda (bu hamma uchun maqbul, barcha eplay oladigan shakl); 2) akroatik (yoki esoterik) shakl – bu maxsus tayyorgarligi bo’lgan o’quvchilar uchun. Uning ta ’lim strukturasiga metafizika, fizika va dialektika kirgan. Esoteriklar ertalab, ekzoteriklar-kechqurun o’qishgan. Platon Akademiyasidagi singari, Likeyda nafaqat ta’lim berishgan, balki unda do’stlik ipi bilan bog’langan kishilar yig’ilishib turishgan, o’ziga xos davra mavjud bo’lgan. Yordamchi materiallar, kitoblar, boshqa manbalarga bo’lgan ehtiyoj ularni to’plashga, kutubxona tashkil etilshga imkon bergan. Aleksandr vafotidan keyin (er.avv.323 y.) Aristotelning Afinada qolishi xavfli bo’lgan. Afinada makedoniyaliklar xokimiyatiga qarshi kuchli muxolifot shakllangan edi. Makedoniyaliklar bilan hamkorlik qilgan Aristotelni yoqtirishmas edi. Oxir-oqibatda u ta’qibga olinib, ustidan jinoiy ish qo’zg’atiladi. Anaksagor va Sokratdagi singari, unga qo’yilgan ayb siyosiy emas, diniy xarakterga ega edi. Aristotel Afinadan chiqib ketishga majbur bo’ladi (sud bo’lgunga qadar). U Evbey orolidagi Xalkidaga o’rnashadi. Er.avv. 322 yilda shu yerda vafot etadi.

Asarlari: Aristotelga 146 asar tegishli degan fikr mavjud (o ’zining kutubxonasidagi kitoblar asosida tuzilgan ro’yxat bo’yicha): “Organon” - mantiqqa oid asarlari to’plami; “Metafizika” - aql bilan bilib olinadigan borliq asoslari to’g’risida bir qancha risolalar majmuasi; “Fizika”- mavjud tabiatni tajriba yordamida o’rganishga bag’ishlangan asar; “Fizika to’g’risida darslar”; “Hayvonlarning qismlari to’g’risida”; “Nikomax etikasi”; “Siyosat”; “Ritorika”; “Poetika”; “Afina politiyasi” (1890 yilda Misrda uning qo’lyozmasi topilgan) va boshqalar. Aristotel ustozi Platonning falsafiy bilishning xususiyati, umumiyning, xususan, tushunchaning mohiyati, borliq va bilish dialektikasi bo ’yicha ilgari surgan g’oyalari, bildirgan fikr-mulohazalari, keltirgan dalillariga murojat qiladi, ularga o’z munosabatini bildiradi. Ma’lumki, Platonning “g’oyalar” to’g’risidagi ta’limoti bo’yicha borliq tuzilmasining shakllanishi va uni bilish quyidagi sxemada sodir bo’lishi kerak: “g’oyalar” (eydoslar, borliqning boshlang’ich asoslari) - xususiy dunyo hodisalari (ular borliqning asl sabablari va xaqiqiy shakllarini buzib ko’rsatadi) - borliq to’g’risidagi tushunchalar. Lekin Platon doktrinasi bunga zid. U Sokrat ta’limotiga tayanib, tushuncha predmetning asosiy xususiyatlarini, mohiyatini aks ettirgani, bilishning maqsadi esa aynan ana shu o’zgarmas mohiyatni anglashga qaratilgani uchun tushuncha ham borliq to’g’risidagi fikr, ham shu borliqning o’zi, degan xulosaga keladi. Bunda Platon tushunchalarni mohiyat sifatida o’z holicha mavjud deb tushunadi. Tushunchalar to ’g’risidagi masala Aristotelning ham diqqat markazida bo’ladi. U Platonning “g’oyalar” to’g’risidagi ta’limotini aynan ana shu masala mohiyatini ochish davomida tanqid qiladi. Aristotel Platonning tushuncha predmetlar

mohiyatini ifoda etadi, degan fikriga qo ’shiladi, biroq u ustozining tushunchalar o’z holicha mavjud degan xulosasiga qarshi chiqadi. Uning e’tirozi Platonning “g’oyalarni” hissiy borliqning yolg’iz haqiqiy mohiyati sifatida talqin etishiga qaratilgan. Aristotel fikricha, bunga Platonning Geraklitning hissiy qabullanadigan predmet, hodisalarning uzliksiz o’zgarib turish to’g’risidagi fikriga asoslanishi sabab bo’lgan. Platon Geraklitning reallikda barcha hodisalar o’zgarib turadi, degan fikridan kelib chiqib, undan farq qiladigan boshqa – o’zgarmas mohiyatga ega reallik ham mavjud va bu reallik g ’oyalardir, ya’ni borliqning o’zgarmas mohiyatidir, degan xulosaga kelgan. Aristotel Platonning g ’oyalarini o’z holicha mavjud mohiyatlar deb, ularni hissiy qabul qililinadigan predmetlar dunyosiga qarama-qarshi qo’yishini tanqid qilar ekan, o’zining tushunchalar va his qilinadigan predmetlar dunyosining o’zaro munosabati to’g’risidagi pozisiyasini shakllantiradi. Bunda Aristotel Platonning “g’oyalar” to’g’risidagi ta’limotiga 4 ta e’tiroz bildiradi. 1-e ’tiroz: Platon “g’oyalari” predmetlar to’g’risida hyech bir yangi bilim bermaydi, chunki “g’oyalar”- predematlar nusxalari, “g’oyalar” mazmunida ularga mos hissiy kabullanadigan predmetlar mazmunidan o’zga narsa yo’q. Masalan, inson “g’oyasi” ning mohiyatida har bir shaxsda o’z ifodasini topadigan insonning muhim belgilari yig’indisi to’g’risidagi ma’lumotdan boshqa hyech narsa yo’q. 2-e ’tiroz: Platon fikricha, hissiy qabullanadigan olam predmetlari “g’oyalar”da ishtirok etadi. Bu, Aristotel nazarida, Pifagorning hissiy qabullanadigan predmetlar sonlarga taqlid qilib yashaydi, degan fikrini takrorlashdan boshqa narsaemas. Bunday fikr metaforadan farq qilmaydi. Xususan, “ishtirok etadi” degan fikr ikki dunyo: g’oyalar va hissiy qabullanadigan predmetlar dunyosi o’rtasidagi munosabatni tushuntirishga ojizlik qiladi, chunki Platon “g’oyalari” hissiy qabullanadigan predmetlarning bevosita mohiyatini tashkil etmaydi (ya’ni undan alohida, mustaqil mavjud dunyo hisoblanadi). 3-e ’tiroz: Platonning “g’oyalar” ning o’zaro mantiqiy munosabatlari to’g’risidagi fikrlari noaniq. Xususan, bu, bir tomondan, “g’oyalar” ning o’zlari

o’rtasidagi munosabatlar, boshqa tomondan, “g’oyalar” va hissiy idrok etiladigan predmetlar o’rtasidagi munosabatdan iborat. “G’oyalar” o’rtasidagi munosabat – bu umumiy lar munosabati. Bu munosabatda, Platon ta ’limotiga ko’ra, umumiy juz’iyning mohiyati sifatida gavdalanadi. Mazkur ikki fikr: umumiy g’oyalarning juz’iy g’oyalarga bo’lgan munosabati va g’oyalarning substansialligi to’g’risidagi fikrlar bir-biriga zid. Xususan, bir g’oya ham substansiya, ham substansiya emas bo’lib qoladi: umumiy g’oya o’ziga bo’ysunadigan juz’iy g’oyaga nisbatan substansiya hisoblanadi (ya’ni juz’iy g’oyada mohiyatan aks etadi), ayni paytda, u o’ziga nisbatan umumiyroq bo’lgan g’oyaga bo’lgan munosabatida substaksiya bo’lmay qoladi. Platon, Aristotel fikricha, g ’oyalar dunyosi bilan hissiy idrok etiladigan predmetlar sohasi o’rtasidagi munosabatni tushuntirishda ham adashadi, ziddiyatga yo’l qo’yadi. Platonga muvofiq, yakka hissiy qabullanadigan predmetlar ular uchun umumiy bo’lgan belgilarga ega. U umumiyni alohida reallik sifatida talqin etishi bilan, uni ju’ziylikning tarkibiga kiritib qo’yadi. Bundan tashqari, g’oyalar va hissiy qabullanadigan predmetlar dunyosi alohida realliklarbo’lganiva birinchisi ikkinchisini aks ettirgani uchun, ya ’ni har bir g’oyaga unga mos keluvchi hissiy idrok etiladigan predmet bo’lgani uchun, ularga umumiy asos bo’ladigan yangi “g’oyalar”, ya’ni “g’oyalar”ning ikkinchi dunyosi bo’lishi zarur. O’z navbatida, birinchi va ikkinchi “g’oyalar” dunyosi uchun umumiy bo’lgan uchinchi “g’oyalar” dunyosi bo’lishi shart va h. Shu tariqa hissiy qabullanadigan predmetlar ustida ko’tariladigan son-sanoqsiz g’oyalar dunyosi mavjudligi to’g’risida xulosaga kelish kerak bo’ladi, bu esa xato. Aristotelning Platonga bo ’lgan bu e’tirozi “uchinchi odam” degan nom olgan. Bunga sabab shuki, hissiy qabul qilinadigan inson va inson “g’oyasi” dan (ikkinchi inson) tashqari, ular ustida turadigan va ularni o’zida sintezlaydigan inson “g’oyasi” (uchinchi inson) yaratilishi zarur bo’ladi. 4-e ’tiroz: “G’oyalar” nazariyasi hissiy qpbullanadigan predmetlar dunyosini tushuntirishga qodir emas, chunki predmet xossalari o’zgarishda, harakatda, ular

paydo bo’ladi vayo’qoladi. “G’oyalar” dunyosi alohida yopiq olamni tashkil etgani uchun, hissiy idrok etiladigan predmetdagi o ’zgarishlarni tushuntira olmaydi. Shunday qilib, Aristotel Platonning “g’oyalar” to’g’risidagi ta’limotida mavjud asosiy qiyinchilikni umumiyni yakka, alohidalikdan ajratib qo’yish, ularning qarama-qarshiligini mutloqlashtirishda ko’radi. Buning sababini Sokrat ta’limotiga murojaat qilishida deb biladi. Aristotel fikricha, bir tomondan umumiysiz bilim olib bo’lmaydi, lekin, boshqa tomondan, umumiyni yakkadan ajratish g’oyalar talqini bilan bog’liq qiyinchiliklar sababi hamdir. “Metafizika”ning 13-kitobida Aristotel Platonning “g’oyalar” to’g’risidagi ta’limoti tanqidining keying variantini beradi. Butanqid asosida sonlarga abstraksiya sifatda qarash, ya ’ni uni tushuncha tarzida qabul qilib, predmetlarning ayrim belgilarini aks ettiruvchi abstarksiya deb tushuntirish yotadi. Bunday abstraksiyalarning mavjudligi Platon ta ’limotining to’g’riligini tasdiqlamaydi. Umumiy fikrlar fazoviy miqdor va sonlardan alohida tarzda mavjud, ular ayrim predmetlarga nisbatan emas, balki aynan predmetlarning o’zlariga tegishlidir. Aristotel fikricha, hyech bir son Platon talqinidagi g’oya bo’la olmaydi va, aksincha, hyech bir “g’oya” son bo’la olmaydi. Aristotel substansiya deganda o ’z holicha mavjud bo’lgan, boshqalar tarkibida bo’lmagan narsani tushunadi. Ana shuning uchun ham u umumiyni substansiya deb hisoblamaydi. Chunki, u predmetlar sinfiga xos bo’lmaydi. Demak, substansiya yakka predmet borlig’idan iborat. Aristotelning ta ’kidlashicha, substansiya, ya’ni yakka borliq “shakl” va “materiya” birligidan iborat. Bilish nuqtai nazaridan olib qaralganda, “shakl” – bu predmet haqidagi tushuncha yoki predmet to’g’risidagi tushunchada ko’rsatilgan sifat. Aristotel fikricha, bilim predmetning muhim belgilarini aks ettiruvchi tushunchalardan iborat. Agar tushunchalardan ongimiz soqit bo ’lsa, unda bilim predmeti mavjud bo’lmagan narsa bo’lib qoladi. Bilim mavjud va chin bo’lishi uchun, uning faqat predmet to’g’risida tushuncha bo’lishi yetarli emas; bundan tashqari bilish predmeti o’zgarmas, saqlanib qoladigan borliq bo’lishi ham kerak.

Garchi alohida mavjud predmetlar ularda o’zgarmas mohiyat mavjud bo’lgani holda, o’zgaruvchan bo’lsa-da, ularni bilish mumkin. Bunday bilish “shakl” to’g’risida tushuncha yoki tushunchani bilish demakdir. Demak, Aristotel “shakl” ida mangulik va umumiylik birlashadi. “Shakl” ning bunday tavsifi substansiyani, ya ’ni o’zligiga ega yakka borliqni o’rganishni davom ettirish imkoniyatini beradi. Aristotelning aytishicha, bu “shakl” har bir predmet uchun bo’lib, u abadiydir: paydo bo’lmaydi ham, yo’qolmaydi ham. Masalan, biz mis massasidan haykal qurilayotganini, haykal “shakl”ini olayotganini kuzatayapmiz. Bu “shakl” ning ilk bor ko’rinish olayotganini bildirmaydi. Bu ko’rinishdagi chizg ’iga mis massasi ega bo’layapti, xolos; bunda “shakl” o’z holicha paydo bo’layotgani yo’q. Aristotelning bu fikrlaridan shunday xulosa chiqadiki, “shakl”- umumiy, real tarzda mavjud narsa esa – yakka predmet. Shuning uchun ham “shakl” yakka predmet “shakl”idan iborat bo’lishi uchun, mazkur “shakl”ga yana nimadir qo’shilishi kerak. Biroq “shakl”ga muayyan tushuncha orqali ifodalangan narsa qo’shilganda ham, u yana “shakl”dan iborat bo’lganicha qoladi. Bundan Aristotel quyidagicha xulosa chiqradi: “Shakl”ga qo’shiladigan element faqat “noaniq substrat” yoki “noaniq materiya” bo’lsagina, substansiya elementi bo’la oladi. Bu shunday substratki (materiyaki), unda umumiy (shakl) ilk bor boshqa borliq sifati bo’lib qoladi. Aristotel hissiy dunyoning yakka predmetlarida yangi xususiyatlarning paydo bo ’lishini yoki ularda “materiya” ning o’ziga “shakl”ni kasb etish mexanizmini ham tushuntiradi. Yangi xususiyat kasb etgan har qanday predmet, ungacha mazkur xususiyatga ega emas edi. Shuning uchun ham “materiya” yoki substrat nima? degan savolga javob berish uchun, “materiya” ning kelajakda erishishi mumkin bo’lgan xususiyatga ega emasligini (ya’ni, uning hozirda yo’qligini) ko’rsatish lozim. Boshqacha aytganda, materiyaning “shakl”ga ega emasligini asoslash kerak. Lekin, Aristotel fikricha, materiyaga bunday tavsif berish bilan cheklanib bo ’lmaydi. “Materiya” da yangi sifat paydo bo’lgandan keyin, masalan, mis eritmasi mis shar yoki mis haykalga aylangandan keyin, bu yangi sifatning asosi endi shar shaklining yoki xaykal shaklining yo’qligi bo’la olmaydi. Boshqa

tomondan olib qarasak, yangi shaklga ega “materiya” da avval bu “shakl” bo’lgan emas. Aristotel bundan, materiya “yo’qlik”, “ega emaslik” dan kattaroq allaqanday narsa, degan xulosa chiqaradi. Uningcha, “shakl” materiyada qanday paydo bo’ladi? degan savolga quyidagicha javob berish zarur: “shakl” borliqdan paydo bo’lmaydi, chunki undan paydo bo’lganda, avvaldanoq mavjud bo’lgan bo’lur edi. Ayni paytda, shakl noborliqdan ham paydo bo’lmaydi, sababi, yo’q narsadan u paydo bo’lmaydi. Demak, u yangi “shakl” ning “yo’qligi” ham, haqiqiy shakl ham emas, ikkalasining o’rtasidagi allaqanday bir narsa, ya’ni imkoniyat tarzidagi mavjud borliqdir. Voqyelik aynan ana shu imkoniyat tarzidagi borliqqa binoan paydo bo ’ladi. Uni Aristotel misol bilan tushuntiradi: ilgari savodga ega bo’lmagan kishi savodli bo’ldi, u bunday darajaga, sifatga savodi yo’qligi sababli erishgani yo’q; bunga u savod chiqarish imkoniyatiga ega bo’lgani uchun erishdi. Shunday ekan, materiyaning ikki sifatga egaligini: 1) undan (materiyada) keyinchalik paydo bo ’ladigan “shakl” ning yo’qligi va 2) bu shaklga ega bo’lish imkoniyatining haqiqiy borliq ekanligini tan olish zarur. Birinchi sifat (“yo’qlik”, “ega emaslik”)- salbiy, ikkinchisi (imkoniyat tarzida mavjudligi)- ijobiydir. Ehtimol tarzida mavjud “materiya” dan farqli o’laroq, “shakl” voqyelikdan iborat, ya’ni imkoniyatning amalga oshirilishidir. O ’z navbatida, Aristotel materiya (substrat)ning ham ikki xil ma’nosini farq qiladi: 1) sof imkoniyat tarzidagi substrat; 2) voqyelik ko’rinishidagi substrat. Bu tushunchalarning farqini mutafakkir ishlab chiqarish – xunarmandchilik va badiiy san’at misolida tushuntiradi. Misdan ishlangan shar yoki quyilgan xaykalning har ikkisi voqyelikdan iborat. Bu voqyelik nimada namoyon bo’ladi? Shar haqida ham, haykal haqida ham mos tushunchalar mavjud, ularning har biri o’zi ifodalayotgan borliqning muhim belgilarini aks ettiradi. Agar biz ularni (ya’ni, shar va haykalni) bor narsalar deb hisoblasak, ularga mos tushunchalarga ham borliq (voqyelik)ning xosligini ta’kidlagan bo’lamiz. Bu bilan esa, biz tushunchalarni voqyelikdan ajratgan, mavhumlashtirgan holda emas (Platon

“g’oyalari” singari), balki voqyelikda amalga oshgan, ya’ni, muayyan “materiyada”, “substratda” gavdalangan tushuncha sifatida qabul qilamiz. Hozirgacha mis eritmasi “shar” yoki xaykal uchun “materiya” sifatida olib qaralayapti. Bu misni talqin etishning yagona usuli emas. Misni o’z holicha, ya’ni sharga yoki xaykalga aylanguncha qanday bo’lgan? deb savol qo’yish mumkin. Unga beriladigan birinchi javob quyidagicha: “Bu -mis”. Bunda mis imkoniyat tarzidagi borliq deb emas, balki reallik (mavjudot) deb olib qaralyapti. Shu tariqa, mis tushunchasiga mavjudlik xos deb ta’kidlanayapdi. Lekin, mis faqat tushunchagina emas, birorta modda tarkibida mavjud bo’lgan narsa hamdir. Demak, borliq sifatida olib qaralgan mis tushunchasi uchun u amalga oshadigan “materiya”ni ko’rsatish zarur. Buni ko’rsatish uchun, Aristotel yunon fizikasi an’anasiga murojaat etadi. Empedokldan boshlab bu fizika barcha predmetlarni abadiy mavjud bo’lgan 4 ta element: yer, suv, havo, olovning turlicha birlashuvi natijasida hosil bo’ladi, deb hisoblardi. Aristotel fikricha, mis eritmasi – voqyelik (“shakl”) bo’lsa, bu voqyelik uchun “materiya” bo’lib 4 ta fizikaviy elementning birlashuvi xizmat qiladi. Mis “shakli” uchun materiya bo’lgan bu 4 ta element, birinchidan, misning “yo’qligi” dan iborat- ular hali mis emas; ikkinchidan, ular – mis bo’lish “imkoniyati”, chunki ular birikuvidan mis hosil bo’ladi. Shu munosabat bilan Aristotel birlamchi va ikkilamchi materiyalarni farqlaydi. Birlamchi materiya-voqyelikka aylanishi mumkin bo’lgan “materiya”. Ikkilamchi materiya – bu nafaqat muayyan “shakl” imkoniyati, balki, ayni paytda, alohida “voqyelik” dir. “Oxirgi” materiya faqat uning o’zigagina xos xususiyatlarga ega bo’lib, u haqida tushuncha hosil qilish mumkin. Yuqorida aytib o’tilgan shar, mis, 4 ta fizikaviy elementlar – Aristotel talqinidagi “oxirgi” materiyadan iborat. Birlamchi materiya “voqyelik” sifatidaolibqaralishimumkin emas. Uni sezgiorganari orqali his etib bo’lmaydi, faqat aql bilanbilib olish mumkin va shuning uchun ham u “noaniq substrat” dir. 4 ta sabab to ’g’risidagi ta’limot. Aristotel o’zidan avvalgi mutafakkirlar ta’limotlarini tahlil qilgani holda, ularda 4 ta sabab to’g’risidagi mulohazalarning mavjudligini qayd etadi. Ular:

1. “Materiya”, ya’ni tushunchaning amalga oshishi. 2. “Shakl”- materiyaning “imkoniyat” holida mavjudligidan voqyelikka aylanayotganida qabul qiladigan tushunchasi. 3. Harakat sababi. 4. Maqsad – hatti-harakat bilan taqozalanadigan sabab. Masalan, uy qurilayotganida materiya-g ’ishtlar, shakl-uyning o’zi, harakat sababi-arxitektor faoliyati, maqsad-uyning biror narsaga mo’ljallab qurilishi. Dastlabki harakatlantiruvchi kuch. Dunyo, Aristotel fikricha, abadiy mavjud, demak undagi harakat ham mangu. Bu holat harakatlantiruvchi kuch to ’g’risida masalaning qo’yilishiga olib keladi. Bu kuch–Xudo. Birinchi dvigatelsiz hyech qanday kuchning paydo bo’lishi mumkin emas. Aristotelning borliq to ’g’risidagi ta’limoti uning fizikaviy ta’limoti va kosmologiyasida aks etadi. Xususan, idealistik asos har ikkalasida namoyon bo’lgan. Olim sifatida Aristotel qadimgi grek fizikasi, shu jumladan, Empedokl fizikasi, ayniqsa uning 4 ta sabab to’g’risidagi ta’limotiga suyangani holda, o’z fizikasini yaratgan. Anaksagorning olamdagi maqsadga muvofiqlik to’g’risidagi tasavvurlariga qarshi chiqqan holda, uning tabiatdagi o’zgarishlarni mexanistik tarzda tushuntirishi, xususan Quyosh va Oyning tutilishi haqidagi fikr- mulohazalarini e’tirof etgan. Harakat to ’g’risidagi ta’limotida Aristotel moddiylik va harakatchanlikning birligini ta’kidlaydi. Uningcha, moddiy predmet harakatda bo’ladi va, o’z navbatida, harakatlanuvchi narsa moddiy predmetdan boshqa narsa bo’lishi mumkin emas. Aristotel “harakatlanuvchi” tushunchasini maxsus tadqiq etadi. Uning fikricha, bu tushunchaning negizini 2 ta narsa tashkil etadi: 1) harakat to’g’risidagi tushuncha, 2) harakatda bo’lgan narsa haqidagi tushuncha. Aristotel o ’zigacha bo’lgan tasavvurlardan kelib chiqib, harakatning 4 ta turini farqlaydi: 1) kattalashish va kichrayish; 2) sifatiy o’zgarish; 3) paydo bo’lish va yo’qolish; 4) fazoda o’rin almashish ko’rinishidagi harakat. Bularning orasida qaysi biri asosiy, degan savolga fazodagi harakat, unga hyech bir harakat turini keltirib taqib bo’lmaydi, deb javob beradi. Uni quyidagicha tushuntiradi: predmet

kattalashganda, kengayganda unga qandaydir bir boshqa modda yaqinlashib keladi va u bilan birlashib ketadi. Xuddi shuningdek, predmet kichrayganda undan qandaydir bir qismini tashkil etuvchi modda uzoqlashadi va boshqa bir predmet moddasiga aylanadi. Demak, kattalashish va kichrayish predmetining fazoda harakatlanishini taqoza etadi. Xuddi shu hol, Aristotel ta ’kidlashicha, sifatiy o’zgarishda ham, ya’ni boshqa narsaga aylanishda ham kuzatiladi. Agar predmetda sifat o’zgarishi sodir bo’lsa, buning sababi o’zgaruvchi predmetning boshqa predmet bilan birlashishi natijasidir, chunki o’zgarishni ana shu predmet keltirib chiqaradi. Birikishning sharti esa predmetlarning fazoda yaqinlashishi bo’lib hisoblanadi. Fazodagi harakat paydo bo’lish va yo’qolishning ham shartidir. Paydo bo’lish va yo’qolish “shakl”ning yo’q bo’lishini anglatmaydi, u abadiy mavjud. Sifatiy o’zgarishda predmetning tasodifiy xossalari o’zgaradi, paydo bo’lish va yo’qolishda esa jins va tur belgilari o’zgaradi. Fazodagi harakat mangu, uzluksiz bo’lgani uchun ham. boshqa turlarga qaragnda ustun turadi. Jismning fazodagi harakati 3 turli bo ’ladi: 1) aylanma harakat, 2) to’g’ri chiziqli harakat va 3) 1 va 2 harakatning qo’shilishi natijasidagi harakat. Bunda to ’g’ri chiziqli harakat uzluksiz bo’lishi mumkin emas. Olam shar shaklidadir, uning radiusi esa chekli, oxiriga ega. Aylanma harakat boshqa turlarga qaraganda ancha mukammal, chunki u mangu va uzluksizdir. Ikkinchidan, yaxlitlik aylanma harakatda harakatsizligicha qoladi. Olam aynan ana shundaydir: u o ’z markazida abadiy harakat qiladi, lekin bunda olamning markazidan boshqa qismi harakatda bo’ladi. Uinchidan, aylanma harakat tekis harakat bo’lib hisoblanadi. Aristotel fizikasi, asos e ’tibori bilan miqdoriy asosga emas, sifatiy asosga tayanadi. U bir fizik hodisalarning boshqa hodisalarga o’zgarishini e’tirof etadi. Levkipp va Demokrit qarashlariga qaraganda bu ancha asosli. Ular sifat o’zgarishlarini tan olmaganlar. Aristotelga ko ’ra, nimaning harakatlanishi to’g’risidagi masala ham muhimdir. Uningcha, elementlar harakatidagi farqlar ularning shakllari o’rtasidagi farqlar bilan belgilanmaydi. Ularning harakati o’rtasidagi tafovutlar egallab turgan

joylariga bog’liq. Aristotelning ta’kidlashicha, agar jism o’ziga xos bo’lgan joyda turgan bo’lsa, harakatsiz bo’ladi. Agar tabiatan egallashi kerak bo’lgan joyda turmasa, u harakatda bo’ladi, chunki o’zining tabiiy joyini egallashga intiladi. Misol keltiradi: Yer olamning markazida turgani uchun (o’z joyida turgani uchun) harakatda bo’lmaydi. Agar tuproq uyimini tepaga qarab otsak, u harakatda bo’ladi, ya’ni pastga, o’z joyiga intiladi. Aristotel atomistlarning qator fikrlarini inkor etadi. Uningcha, atomistlarning atomlar shakllari sonsiz degan fikri xato, chunki unday bo ’lsa, ularga xos xususiyatlarning ham soni cheksiz bo’lar edi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, harakatlar ko’p emas, demak jismlarda uchraydigan shakllar soni ham chekli. Atomistlar atomlarni o ’zgarmas deb hisoblaydilar. Bu xato. Chunki predmetlar o ’zaro ta’sirda bo’lishi uchun atomlarda ham o’zgarishlar bo’lib turishi kerak. Atomlar o ’z-o’zidan harakatlanadi degan fikr ham xato, atom bunday tasavvur qilinsa, unda 2 ta element: harakatlantiruvchi va harakatlanuvchi farq qilinishi kerak. Bu esa, atom bo’linmaydi degan fikrga zid. Atomistlar fikricha, atomlar og ’irlikka ega, shuning uchun ular dastlab pastga qarab tusha boshlagan. Bunda atom tezligi uning og’irligiga, og’irlik esa miqdorga bog’liq bo’lgan. Tushayotganda og’irroq bo’lgan atomlar yengil atomlar bilan to’qnashib, ularni balandga ko’targan. Shu tariqa uyirmali harakat vujudga kelgan va u, o’z navbatida, dunyoni vujudga keltirgan. Bu gipoteza, Aristotel fikricha, bo’sh fazoning mavjud bo’lishini taqozo etadi. Bo’shliqning markazi bo’lmagani uchun, uning tepasi ham, pasti ham bo’lmaydi, demak atomlar pastga qarab harakatlana olmaydi. Geosentrik sistema. Aristotelning borliq to ’g’risidagi ta’limotining muhim qirrasini geosentrik konsepsiyasi tashkil etadi. U olamning markazida harakatsiz Yerning majudligini e’tirof etishni taqozolaydi. Bu qarash Aristotelgacha bo’lgan matematik va astronomlar tomonidan uzoq vaqt davomida shakllantirilgan. Ulardan biri Kichik Osiyodagi Knidalik Yevdoks hisoblanadi. U Pifagorchi Arxit hamda Platon shogirdi bo’lgan. Platon pifagorchilardan yoritgichlarning mukammal ekanligi, aylana bo’ylab tekis harakat qilishi to’g’risidagi tasavvurlarni

o’zlashtirgan. Planetalar harakatiga notekislik xos. Bu Oyga, Quyoshga tegishli emas. Planetalar avval “to’g’ri” harakat bilan harakatlanadi, ya’ni Quyosh va Oy harakatlangan tarafga qarab harakatlanadi, lekin keyinchalik ma’lum bir paytda harakatdan to’xtaydi (ularni o’rab olgan yulduzlar orasida) va teskariga qarab aylana boshlashadi. Undan keyin yana “to’xtash” sodir bo’ladi va yana teskari yo’nalishda harakatlanadi. Buning natijasida yulduzlar osmonda turli o’lchamga ega bo’lishadi. Bu anomoliyalarga o ’xshab ko’rinadigan planetalar harakatidagi xolat pifagorchilarning yorigichlar harakatining mukammalligi to’g’risidagi tasavvuriga zid edi va uni tushuntirishni taqoza etardi. Buni tushuntirish vazifasini Platon qo’ygan edi: u planetalar harakatidagi “anomoliyalar”ni tekis aylanma harakatlarni qo’shish orqali chiqarib tashlashni taklif etgandi. Platon qo ’ygan savolga Yevdoks birinchi bo’lib javob berishga urinadi. U o’q atrofida biri ikkinchisiga muayyan burchak ostida engashgan holda aylanadigan konsentrik sferalar mavjudligi to’g’risida gipotezani ilgari suradi. Bu gipotezani Kalipp ancha mukammallashtiradi: u Quyosh, Oy, planetalarning har biri uchun biri ikkinchisini davom ettiradigan ko’p sferalar mavjudligini (masalan, Oy uchun turli xil o’q atrofida aylanadigan besh sferaning mavjudligini ta ’kidlaydi; ustozi Yevdoks uni uchta deb bilgan edi) aytadi. Bu sferalarning borliqda real mavjudlik yoki yo’qlik ekanligini Yevdoks va Kalipplar o’ylab ko’rishmagan, ular bu nima tematik, geometric metodlar yordamida keltirib chiqarishgan. Aristotel ilk bor bu sferalarni real tarzda mavjud deb hisoblaydi. Ularni biri ikkinchisining ichiga joylashtirilgan sharlar tarzida tasavvur qilib, biri ikkinchisiga harakat bag ’ishlaydi, deb hisoblaydi. Ularning hammasi real tarzda harakatlanadi, barchasi kristall singari tiniq. Ularning eng chetkisi – harakatsiz yulduzlar sferasi. Aynan ana shunga olamning harakatsiz dastlabki harakatlantiruvchi kuchi tegib turadi, buning oqibatida harakatsiz yulduzlar birinchi harakatlantiruvchi kuchga aylanib qolishadi. Chetki sfera bilan markazda joylashgan harakatsiz Yer o’rtasida konsentrik tartibda planetalar, Quyosh, Oy sferalari joylashadi. Yoritgichlar va

planetalar bu sferalarga mahkamlangan va ular bilan birga har bir planetaga xos tezlikda harakatlanishadi. Aristotelning bu kosmologik sistemasini tez orada Eritosfen, Gipparx, Ptolomeylar qurishgan geosentrik sistema siqib chiqardi. Ayni paytda, Aristotelning boshqa kosmologik qarashlarining ta ’siri kuchli bo’ldi. Xususan, bu olamni ikkiga: Yerga (to’rt elementi bilan birga: tuproq, suv, havo, olov) va osmonga (beshinchi element- efirga) ajratdi. Efirdan osmon jismlari va osmonning o’zi paydo bo’ladi. Bu- abadiy mavjud va mukammal bo’lgan jismlarsohasi. Bunda osmon jismlarining eng mukammal bo’lib hisoblangan harakatsiz yulduzlari bor. Ular yasalgan modda – efir. Ular Yerdan shunchalik uzoqda joylashganki, 4 ta Yer elementi ularga ta’sir ko’rsata olmaydi. Quyosh va Oy ham efirdan tashkil topgan, biroq ular harakatsiz yoritgichlar, yulduzlardan farqli o’laroq, Yerning 4 ta elementi ta’sirida bo’ladi. Yerda mavjud predmetlar 4 ta yer elementidan: tuproq, suv, havo, olovdan paydo bo ’ladi. Ular Yerda joylashgan bo’lib, to’xtovsiz o’zgarish, almashish, paydo bo’lish va halokatga uchrash sohasini tashkil etishadi. Elementlarning orasida og’irrog’i hisoblangan Yer (tuproq) olamning markazini egallaydi. U sharsimon shaklga ega, buni Oy tutilganda Oy diskiga qarab siljiydigan Yer soyasining dumaloq shaklda bo’lishi tasdiqlaydi. Yer shari suv bilan o’ralgan, suv qatlami ustida havo qatlami joylashgan. Yengilroq bo’lgan element–olov bo’lib, u Yer va Oy oralig’idagi makonda o’rnashgan hamda beshinchi element efir chegarasi bilan kesishadi. Aristotel fikricha, faqat olamdagi jismlargina emas, balki harakatlar ham 2 ta turga bo ’linadi: mukammal (aylana bo’ylab tekis harakat) va nomukammal (ya’ni, to’g’ri chiziqli) harakatlar. Mukammal harakatning sof namunasi bu harakatsiz yulduzlar sferasining Yer atrofida aylanishi. Unchalik mukammal bo ’lmagan harakatlar namunasi - bu planetalarning notekis va qisman og’ishgan harakati. Planetar harakatning murakkabligi va chalkashligi ularga yer elementlarining ta’siri bilan taqozalangan. Harakatning nomukammal shakli-bu yuqoridan pastga qarab, yoki Yer markaziga qarab bo ’lgan harakat. Bundan Aristotel, Yer faqat olamning markazini

egallabgina qolmay, undan tashqari yana unda harakatsiz bo’ladi ham, deb xulosa chiqaradi. Agar Yer harakatga kelgan taqdirda ham, qaytadan to’xtab qolgan bo’lar edi. Aristotelning harakat to ’g’risidagi qarashlarining maqsadga muvofiqliq kontekstida F. Koplston talqini e’tiborga loyiqdir. Aristotelning fikricha, har qanday tabiiy harakat maqsadga ega. Xo’sh, tabiatda qanday maqsad mavjud? Bu - imkoniyat holatidan borliq holatiga rivojlanish yoki materiyadagi shakllar uyg’unlashuvi. Garchi Aristotel’ tabiatda qandaydir ongli maqsad mavjudligiga mantiqan izn bergan bo’lsa-da, Aflotundagi kabi, unda ham tabiatga nisbatan teologik qarashlar mexanistik qarashlardan ko’ra ustunroq. Biroq uning teleologiya-si (ilohiyoti) barcha narsani qamrab ololmaydi va barcha joyga singib keta olmaydi, binobarin materiya ba’zan teleologiyaga bo’ysunmaydi (jumladan, majruhlar paydo bo’lgan holat materiyaning o’zidagi nuqsonlar bilan izohlanadi). Shu sababli, ba’zan hyech qanday maqsadni ko’zlamaydigan hodisalar ham ro’y beradi, biroq yuzaga kelgan holatlardan zinhor qochib bo’lmaydi. Buning uchun, jumladan, garchi majruhlarning paydo bo’lishiga “norozi bo’lsa-da”, “tabiatga ko’ra” ro’y beruvchi hodisalarni chorlovchi το αυτομα -τον yoki “g’ayriixtiyoriylik” javobgar. Bu kabi hodisalar noxush va ular, jumladan, xazina topib olingan holatdagi kabi quvonchli holatni o’zida aks ettiruvchi “baxtli tasodif” dan keskin farq qiladi. Tabiatda hamma narsa ma ’lum bir maqsadda yuz beradi, deya ta’kidlashga Aristotel’ haqlimidi? Aflotun olamdagi rux va demiurg tamoyilini ilgari surgan va shu sababli u tabiatda barcha narsa nima uchundir qilinadi, deydi. U holda, Aristotelning so’zlaridan ma’lum bo’ladiki, teologik (ilohiy) faollik - tabiatga xos xususiyat. Haqiqatan ham, ba’zan u Tangrini yodga oladi, biroq tabiat qay yo’sinda Tangri bilan bog’langanligini anik tushuntirib bera olmaydi. “Metafizika” dagi Tangriga bergan tavsifi esa uning tomonidan tabiatga nisbatan har qanday maqsadga yo’naltirilgan faolligiga barham beradi. Ehtimol, buni Aristotelning empirik fanga nisbatan yildan-yilga kuchayib borayotgan qiziqishining unga Tangri to’g’risidagi masala bo’yicha o’z nuqtai-nazarini aniq belgilab olishiga

imkon bermagani, va boz ustiga, bu qiziqishning Aristotel’ ilmiy qarashlarining uning metafizik fikrlariga to’g’ri kelmasligi to’g’risidagi o’rinli ayblovga sabab bo’lgani bilan izohlash mumkindir. Aristotelning tabiat teleologiyasiga (tabiatda hamma narsa oldindan belgilangan maqsadga muvofiq qilib yaratilgan, deya talqin qiluvchi diniy talimot) oid qarashlarini inkor etish yoki unga shubha qilish fikridan mutlaqo yiroq bo ’lgan holda, Aristotel’ metafizik nazariyasining yoki uning ilohiyotining unga tabiat to’g’risida aqlan boshqariluvchi tizim sifatida so’z yuritishiga huquq bermasligini e’tirof etish joizdir; u buni ko’p bora takrorlagan. Shak-shubhasiz, Aristotelning ushbu mulohazalari sof mavhumlik alomatini kasb etadi. Aristotelning fikriga ko ’ra, borliq – Oy ostidagi (yorug’ olamdagi) va Oy ustidagi (samovotdagi) kabi ikki turli olamdan iborat. Samovot olamida yo’q bo’lib ketishga, o’zgarishlarga yuz tutmaydigan yulduzlar joylashgan. Ular fazoga joylashib, to’g’ri chiziq bo’ylab emas, balki aylana bo’ylab harakatlanadi. Faqat to’rt unsurgina to’g’ri chiziq bo’ylab harakatlanadi. Aristotelning ta’kidlashicha, yulduzlar boshqa unsurdan – aylana bo’ylab joylashishdan boshqa hyech qanday o’zgarishlarga yuz tutmaydigan beshinchi va eng oliy unsur bo’lgan efirdan iborat. Aristotel’ Yer doira shaklida bo’lib, borliqning markazida harakatsiz joylashgan, uning atrofida esa suv, havo va olov yoki kul qatlamlari joylashgan, deydi. Ulardan tashqarida samo gumbazi joylashgan, ulardan eng uzoqdagisi harakatsiz yulduzlar doirasi bo’lib, dastlabki dvigatel tomonidan harakatga keltiriladi. Aristotel ’ Kalippning sferalar soni o’ttiz uchga (aynan shunday miqdor sayyoralar harakatini izohlashga imkon beradi) teng, degan g’oyasini o’zlashtirgani holda, yana teskari tomonga harakatlanuvchi yigirma ikki sferaning ham mavjud ekanligini e’tirof etadi. Bu sferalar boshqa sferalarning qo’shni sferadagi sayyoralar harakatini buzishga intilishiga qarama-qarshi turish maqsadida boshqalariga o ’tib ketadi. Shu tariqa, unda eng uzoq sferani hisobga olmagan holda, ellik beshta sfera bo’lgan va bu shundan dalolat beradiki, nima uchun Aristotel’ “Metafizika” da yulduzlar sferasini harakatlantiruvchi dastlabki dvigateldan tashqari, ellik beshta harakatlanmaydigan dvigatellar ham mavjudligini ta’kidlaydi (Uning e’tirofiga

ko’ra, agar Kalippning emas, balki Yevdoksning hisoblashini haqiqiy deb oladigan bo’lsak, u holda ellik beshta emas, balki qirq to’qqizta sfera bo’ladi). Aristotelga ko’ra, bu olamda ayrim narsalar yuzaga keladi va yo’qoladi, turlar va navlar esa- abadiy. Shunday qilib, Aristotel ’ ta’limotida biz zamonaviy mazmundagi tadrijiylik g’oyalarini topa olmaymiz. Biroq, garchi Aristotel’ turlarning tarixiy tadriji nazariyasini yarata olmagan bo’lsa-da, “ideal” darajadagi tadrij deya ataluvchi tadrijni yoki Shaklning roli yanada baland darajaga ko’tarilib, barcha narsa yanada kuchayuvchi butun mavjudotning tuzilish naza-riyasini-borliq tuzilishini tavsiflovchi nazariyani yarata bildi. Ushbu tuzilish negizida noorganik materiya joylashgan bo’lib, undan so’ng organik materiya joylashgan, zero o’simliklar – kamroq takomillashgan va hayvonlardan bir pog’ona pastda joylashgan. Biroq, hatto hayot tamoyili sifatida o ’simliklarning ham jonibor, Aristotel buni “yashashga qodir tabiiy tana entelexiyasi” (“Ruh haqida” risolasida qo’llangan tushuncha) sifatida talqin qiladi. Ruh, tanadan ajralmagan holda bir paytning o’zida uning shaklu shamoyili, harakatlanishi tamoyili va uning maqsadi ham bo’lib hisoblanadi. Tana ruh uchun mavjud va har bir a’zo – uning faolligini ta’minlash maqsadiga ega. Tana va ruh munosabati. Aristotel ’ “Ruh haqida”gi risolasining boshida ruhni tadqiq qilish naqadar muhim ekanligi to’g’risida so’z yuritadi, zero “ruh -bu jonli mavjudotning go’yoki virtual ibtidosidir”. Biroq ushbu muammo birmuncha murakkab, shu sababli tadqiqotning to ’g’ri usulini topish oson emas. Aristotelning ta’kidlashicha, faylasuf va naturalist-olim turli usullardan foydalanadi va shu sababli o’z talqiqini turlicha shakllantirishi g’oyat to’g’ri. Turli fanlar tadqiqotning turli usullarini qo’llashini barcha mutafakkirlar ham tan olavermagan, va, shundan kelib chiqqan holda, qandaydir fan sohasida kimyogarning yoki tabiatshunosning usullarini qo’llay olmasligi haqiqatni buzib ko’rsatishga olib kelmasligi kerak. Murakkab substansiya – bu ibtidosi ruh deya atalmish, hayotga ega tabiiy tana. Tana ruh bo’lishi mumkin emas, zero tana – bu hayot emas, balki hayot kasb etadi. “Ruh haqida”gi risolaning birinchi kitobida Aristotel’ turli

faylasuflarning qarashlarini va psixologiya tarixini tavsiflar ekan, ibtido borasida ularni moddiy deb sanovchilar va nomoddiy deya tan oluvchilar o’rtasida kelishmovchiliklar mavjudligini e ’tirof etadi. Bu masalada Aristotel o’zini Levkipp va Demokritning emas, balki Aflotunning izdoshlari sirasiga qo ’shadi Shu tariqa, Aristotelda, tana ruh uchun materiya, ruh esa – tananing shakli yoki harakatidan iborat bo’ldi. Shu sababli Aristotel’ ruhni izohlashda tana to’g’risida ruhdan mahrum bo’lgan narsa sifatida emas, balki ruhga ega narsa sifatida so’z yuritadi. Ruh, – bu tananing harakatlanishi sababi va undan ajralmaydi. Bunda, ehtimol tanadan ajralib chiquvchi qismlar mavjud bo’lishi mumkin, lekin ular tananing aniq harakatlanishi ko’rinishi hisoblanmaydi. Ruh – bu jonli tananing sababi va mohiyatidir: a) harakatlanish manbai sifatida; b) cheklovchi sabab sifatida va s) jonli tananing real substansiyasi (ya’ni rasmiy sabab) sifatida. Turli xildagi ruhlar turli ko ’rinishdagi jonli tanalarga taalluqlidir. Ruhning eng quyi (past) shakli o’simliklar ruhi (joni) hisoblanib, oziqlanuvchi moddalarni yutish va o’zi kabilarni aks ettirish bilan mashg’ul. Uni nafaqat o’simliklarda, balki hayvonlarda ham toppish mumkin, garchi bunda usof ko ’rinishda, jumladan, o’simliklarda mavjud bo’lsa ham. Ushbu funksiyalar hayotni qo’llab- quvvatlash uchun muhim bo’lib, barcha jonli mavjudotlarda uchrasa-da, biroq o’simliklarda faqat ushbu funksilargina mavjud; ularning ruhi (joni) bundan yuqori faollikni bilmaydi. O ’simliklarga his qilishning keragi yo’q, binobarin ular harakatlanmaydi va mutlaqo avtomatik ravishda tuproqdan ozuqa modda-larini tortib oladilar. Bu narsa harakatlanmaydigan hayvonlarga ham taalluqlidir. Harakatlana oladigan hayvonlar esa, his qila olishi zarur, zotan ularning ozuqa izlashi behuda bo’lgan bo’lar edi; agar ular bu holida ozuqa topganlarida ham, uni o’zlari uchun ozuqa ekanligini aniqlay olmagan bo’lardilar. Hayvonlar birmuncha yuqori shakldagi ruhga – his qiluvchi ruhga, ya’ni hissiy qabul qilish, intilish va makonga oid harakatlanish kabi uchta qobiliyatga ega.

Aristotel ’ hayotni qo’llab-quvvatlash uchun oziqlanish zarurligi to’g’risida so’z yuritar ekan, hayvon o’z yemishini farqlay olishi uchun, hyech bo’lmaganida unga tekkan paytida uni paypaslab sezish zarurati ham muhim ekanligini va bu hayvonga yordam berishini e’tirof etadi. Hayvonni o’ziga chorlovchi yemishning ta’mi ham hayoti uchun nihoyatda muhim. Hayvon manfaati uchun boshqa, u qadar muhim bo’lmagan sezgilar ham mavjud. Keyingi pog ’onada inson ruhi joylashgan. Bu ruh o’zida quyi bosqichdagi ruhlar – o’simliklar, hayvonlar ruhi funksiyasini bajaradi, biroq– aql, fikrlash qobiliyati kabi boshqalarda mavjud bo’lmagan yana bir qobiliyatga ham ega. Aql ilmiy fikrlash ko’rinishida amaliy fikrlash ko’rinishidagi kabi ikki usulda faollikni namoyon qiladi. Birinchisining obyekti haqiqat, o ’zi uchun haqiqat sanaladi; ikkinchisining obyekti ham haqiqat, biroq o’zi uchun bo’lmagan, balki amaliy maqsadlarga erishish va oqilona xatti-harakatlarni amalga oshirish kabi haqiqat sanaladi. Ruhning fikrlashdan bo’lak boshqa barcha qobiliyatlari tanadan ajralmas va o’tkinchidir; aql esa tug’ilishdan avval ham mavjud bo’lgan va o’lmasdir. Biroq tanadan makon topgan aql, ruhning o’z izlarini qoldirishi kerak-ligi imkoniyati tamoyiliga rioya qilishni talab qiladi. Aristotel aqlni - serg ’ayrat aql va bardosh beruvchi aql kabi ikki xil ko’rinishga ajratadi. Serg’ayrat aql bardosh beruvchi aqlni tushunchaga aylantiruvchi obrazlar yoki fantaziyalardan shakllarni tortib oladi (Aristotelning fikricha, fikrlashning barcha ko’rinishlari tasavvurga tayanadi). Faqat serg’ayrat aql o’lmasdir. Va bu aql alohida va hyech narsaga yuz tutmaydi, o’z mohiyatiga ko’ra faoliyatli bo’la turib, u hyech garsa bilan aralashmagan. Aristotel jon to ’g’risida ilgari surgan muhim g’oyalari, bildirgan jiddiy mulohazalari bilan psixologiyaning shakllanishiga salmoqli hissa qo’shdi desak bo’ladi. Uning ilgari surgan muhim g’oyalaridan biriga muvofiq, yuqorida qayd etganimizdek, aqldan boshqa barcha narsalar (quyi pog’onadagilar), ya’ni jonning “o’simlik” va “hayvon”ga tegishli qismlari tana singari halok bo’ladi. Mazkur qarash jonning abadiyligi haqidagi an’anaviy ta’limotlardan bir oz farq qiladi. Keyinchalik sxolastikada Aristotelning jon haqidagi ta’limotiga xos bo’lgan noaniqlik,

yetishmovchilik, xususan uning jonning faol qismi bo ’lgan aql mohiyati to’g’risidagi fikr-mulohazalarini qanday tushunish kerak, degan savol atrofida qizg’in bahslar bo’ldi. Aristotelning idrok haqidagi qarashlari, ham xuddi shunday bahs- munozaralarga sabab bo ’ldi. Idrok, uning fikricha, idrok etiladigan predmet xossa bilan idrok etadigan a’zo xossasi o’rtasida tafovut paydo bo’lganda yuzaga keladi. Masalan, agar predmet ham, organ ham bir xil haroratga ega bo’lsa, idrok yuzaga chiqmasligi mumkin. Aristotel idrok predmetining obyektivligi va mustaqilligini ta’kidlagani holda, uning mavjudligining passiv harakterga egaligini inkor etadi. Idrok etiladigan predmet xuddi idrokimizga qarab harakatlanayotgandek bo’lib ko’rinadi. Aristotel fikriga ko’ra, eng qisqa masofada turgan predmet teri sezgisi orqali idrok etiladi. Uzoqroq masofada joylashgan predmetlar esa insondan fazoviy muhit orqali ajralgan. Masalan, tovush eshitish a’zosiga yetib kelguncha, shu muhit orqali o’tadi; ana shuning uchun ham tovush bu a’zoga shu tovushni keltirib chiqargan zardobdan keyin yetib keladi. Bundan tashqari, bu tovush muhit bilan aralashib ketadi; agar masofa juda uzoq bo’lsa, uni ajratish qiyin bo’ladi. O’z tabiatiga ko’ra hissiy idrok-jism emas, u muhit orqali sodir bo’ladigan harakatdan iborat. Idroklar ichida ko’rish sezgisi alohida o’rin tutadi. Nur alohida tabiatga ega borliqdir. Uning harakati, keltirib chiqargan o’zgarishlari darrov idrok etiladi. Xotira, eslash avval mavjud bo ’lgan tasavvurlarni qayta tiklashdan iborat. Uni idrok etilgan predmetlar bilan bir tartibda bo’lgan o’xshash predmetlarni idrok etish vujudga keltiradi 1 . Aristotelning bilish nazariyasi uning ontologiyasi-borliq haqidagi ta ’limotiga tayanadi. Bilish, Aristotel fikricha, subyektning obyekt bilan muvofiqligi bo ’lgani uchun, turli jinslarga mansub obyektlar uchun mos bo’lgan jon qismlari bo’lishi kerak. Aql shunda chin bo’ladiki, qachon axloqiy fazilat, niyat (orzu, maqsad) bilan birga keladigan odatdan tashkil topsa, niyat, hohish – motivlarini taroziga solishga intilsa. Intilish niyat yaxshi bo’lganda va intilish niyat bilan aynan

bo’lganda to’g’ri bo’ladi. Mana shu holatlar mavjud bo’lganda tafakkur va uning yordamida erishilgan xaqiqat amaliy ahamiyat kasb etadi. Bilishning maqsadi, uningcha, haqiqatga erishishdan iborat. Haqiqatga erishish, xatoga yo ’l qo’ymaslik, nimaning zaruriy va nimaning o’zgaruvchan ekanligini aniqlash vositalari, Aristotel fikricha, fan, amaliyot, donishmandlik va aqldir. Biroq, bilimning oliy prinsipiga nisbatan hyech qanday fan, yoki amaliyot, yoki san’atning bo’lishi mumkin emas: fanis botlashni talab etadi, san’at va amaliylik o ’zgaruvchan narsalarga taalluqli. Donoga ham, xuddi olimdagi singari, ba’zi narsalarni isbotlashi kerak bo’lganiligi sababli, uning ham oliy prinsiplarga aloqasi yo’q. Demak, uningcha, bu prinsiplarni aqlga tegishli deb aytish mumkin. Aristotelga ko ’ra, fan predmeti – mangu va zaruriy, faoliyat esa boshqa narsaga mansub, ya’ni u zaruriy narsa emas. Shuningdek, faoliyat ijod yoki san’atdan ham farqlanishi zarur. Ijodning maqsadi - undan tashqarida mavjud. Demak, Aristotel ilmiy bilimni san ’atdan ham, tajribadan ham, o’y-fikrdan ham farq qiladi. Bilimdan farqli o’laroq, san’at buyumlarni (yoki asarlarni) ishlab chiqaradi. Demak, u amaliyot va ishlab chiqarish sohasi; bilim sferasi predmetni mushohada qilish, his etish, nazariya, aql bilan ko’rishdan tashkil topadi. Ilmiy bilim predmetiga ko’ra borliq to’g’risidagi bilimdir. Shunga qaramay, baribir fanning san’at bilan umumiyligi bor–har ikkalasi ta’lim orqali uzatiladi. Shuning uchun ham san’at tajribaga nisbatan ko’proq bilim hisoblanadi, u chin mulohazalar bilan birga keladi. Bilimning oddiy tajribadan va san ’atdan farqi shundaki, u har ikkalasi uchun boshlang’ich nuqta bo’lib xizmat qiladi. Lekin, bilimdan farqli o’laroq, tajribaning predmeti faktlar bo’lib hisoblanadi (bunda yakka faktlar nazarda tutiladi). Tajribaning asosi – sezgilar, xotira va odatlarda. Biroq, bilim sezgilar bilan bir hil emas. To’g’ri, har qanday bilim sezgilardan boshlanadi. Bu tezisni Aristotel bilish nazariyasi uchun asosiy deb biladi. Agar predmetga mos keladigan sezgi bo’lmasa, unda unga mos keladigan ishonchli bilim ham yo’q. Tajriba sezgilar bilan taqozalanganligi uchun, aql bevosita sezish predmetini bilishga muvaffaq bo’ladi; u yakkada bevosita–umumiyni, jinsni, masalan, Kallinda (odam ismi)–“inson”ni

topadi. Lekin, bu yakkada umumiyni topish bilimdan farq qiladi: sezgilar fazo va vaqtning o’zgarishiga bog’liq, ilmiy bilish esa – bog’liq emas. Bilim o’y-fikrdan ham farq qiladi. O’y-fikr ehtimoliy asoslarga suyanadi. To’g’ri bilim chinligi unga yetarli asos bo’lgandagina tasdiqlanadi. Chinligi asoslangandan keyin bilimni rad etib bo’lmaydi. O’y-fikrga qarshi boshqa o’y-fikr bildirilishi mumkin. O’y-fikr “tebranib” turadi, ilmiy bilim esa- mustahkam. Platon singari, Aristotel uchun ham, chin bilim kuzatilayotgan faktlar, tushunchalar va metodlar bilan tanishishni taqoza etadi. Narsalarni o ’rganish, tabiatning umumiy qonunlarini, tafakkurning mantiqiy asoslarini o’rnatish uchun ko’p vaqt talab qilinadi. Mehnat qilmasdan falsafiy diskurs ko’nikmalarini o’zlashtirib bo’lmaydi. Lekin, shuni ham aytish kerakki, Aristotel fikricha, falsafiy mushohada o’z-o’zidan odamni fozil bo’lishiga olib kelmaydi. Ana shuning uchun ham, hayotda nafaqat bilim egallashga, balki fozillikka ham intilib yashash lozim va buning uchun davlat fuqarolarga zarur sharoit yaratib berishi zarur. Aristotel fikrcha, bilimdan oldin bilish predmeti mavjud. Bu tomondan olib qaralganda, bilim bilan sezgilar o ’rtasida farq yo’q. Shu ma’noda ular o’rtasidagi munosabat qaytmas jarayon deb qabul qilinadi. Agar bilim paydo bo’lgan deb olinsa, unda predmet va bilim ajralmas yaxlitlikda deb hisoblanadi. Aristotelga ko’ra, predmet uni bilgunga qadar bilimning mumkinlik tarzidagi predmeti bo’lib hisoblanadi. Bilib olingandan keyin u haqiqiy predmetga aylanadi. Shu ma’noda bilish jins egallovchidir, ya’ni maxsus jinsning borliq usulidir. Ilmiy bilimning asosiy xususiyatlari: 1. Isbotlanganlik (eng umumiylik va zaruriylikning); 2. Tushuntirish qobiliyati 3. Birlikning bo ’ysunish bosqichlari bilan birligi. Aristotel fikricha, fan-isbotlay oladigan borliq turi. Isbot faqat umumiyga tegishli. Masalan, Oyning tutilishi takrorlanib turadi, u bir xil shart-sharoitda sodir bo ’ladi. Har bir alohida olingan holat Oy tutilishining xususiy holi bo’lib hisoblanadi.

Ilmiy bilim mazmunining zaruriyligi va qo ’llanilishining eng umumiyligi bilan ajralib turadi. Bu xususiyati ilmiy bilimning tushuntirish qobiliyatiga ega bo’lishini taqozolaydi. Ilmiy bilimlar vazifalari: 1) birorta holatni qayd etish; 2) uning sababini aniqlash; 3) faktning mohiyatini tadqiq etish; 4) fakt mavjud bo ’ladigan yoki bo’lmaydigan holatlarni o’rganish. Bilim olish jarayoni bizlarga ma ’lum bir munosabatda bo’lgan narsalardan (ya’ni, subyekt–obyekt munosabatining o’rnatilishidan) boshlanadi, ya’ni bizlar uchun birinchi bo’lgan tushunchadan, o’z-o’zicha birinchi bo’lgan tushunchaga o’tishdan iborat bo’ladi. Aristotel “Metafizika”, “Topika” asarlarida fanlar tasnifi masalasiga murojat qilgan. U fanlarni nazariy va amaliy ilmlarga ajratadi. Nazariy fanlar, uningcha, boshlang’ich asos, predmetlar sabablari to’g’risida bilim beradi va shuning uchun ham ularning falsafa bilan “fikri” bir. Nazariy fanlar inson amaliy faoliyatini boshqarishga oid masalalar bilan shug’ullanuvchi amaliy fanlar bilan bog’liq bo’lib, ularni mushohada yuritish, kerakli natijalarga erishish, tadqiq etilayotgan masalalarning to’g’ri yechimini topish vositalari bilan ta’minlaydi va shu tariqa, ular uchun ishonchli nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Bu holat amaliy va poetik fanlarda aqliy mushohadaning oqibatdan sababga, ibtidoga qarab yo ’nalishini belgilaydi. “Amaliyot”, ya’ni amaliy mushohada doirasida fikrning bunday harakati individdan oilaga va oiladan davlatga tomon, “ijod” doirasida esa, poetikadan (badiiy ijod nazariyasidan) ritorikaga (notiqliq san’atiga) va undan dialektikaga qarab yo’nalgan bo’ladi. Bunday “harakatda Arastu ilmiy abstraksiya, bilimlarni formallashtirish prinsipi bilan Afltotunning “g’oyalar dunyosi”, ya’ni shakllar nazariyasini yengish yo’lidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishga majbur edi”. Bu holat Aristotelni tabiat hodisalarini o’rganuvchi fanlar, ayniqsa, fizika va u bilan uzviy bog’liq matematikani qiyosiy tahlil qilish, ularning metafizikaga munosabatini, borliqni o’rganishdagi tutgan o’rni, vazifalari va ahamiyatini aniqlashtirish masalasi bilan jiddiy shug’ullanishga undadi desak bo’ladi. Ana shuning uchun ham buyuk allomaning fanlar tasnifini borliqning “shakllari”

pillapoyasiga qiyos qilishadi. Haqiqatda ham, “Bu tasnifda har bir fanning o’rni jismning sof shakliga yaqinligi bilan aniqlanadi” Mantiqiy ta ’limoti . Aristotel ijodining muhim qirrasini uning mantiqqa oid qarashlari tashkil etadi. Mantiqning fan sifatida shakllanishini haqli ravishda uning nomi bilan bog’lashadi. Aristotel o’zigacha bo’lgan mantiqqa oid fikr- mulohazalarni umumlashtirgan, tizimga solgan holda ularni izchil tarzda yoritdi hamda tafakkurning mantiqiy shakl va qonuniyatlari, usullari haqida mukammal ta’limotni – mantiqni yaratdi. Mantiqning vazifasi, Aristotel talqinida, izoh manbalari bo’lib xizmat qilishga qodir bo’lgan elementlarga aylanuvchi usullarni o’rganish va ko’rsatishdan iborat. Aristotel o’zining asosiy maqsadini to’g’ri xulosa chiqarish san’ati haqida ma’lumot berishda deb tushunadi. Bu san’at haqidagi ta’limotni Aristotel «fan» deb ataydi. Lekin bu atamani Aristotel «ilmning maxsus sohasini emas, balki keng ma’noda isbotlash shartlari, uning ko’rinishlari, darajalari, umumiy qoidalarini aniqlashga imkon beradigan tadqiqot sifatida qo’llaydi». Aristotel mantig ’i asos-e’tibori bilan xulosa chiqarish va isbotlash nazariyasidir. Ana shuning uchun bo’lsa kerak, Aristotel tafakkurning mantiqiy shakl va qonunlari haqidagi ilmni «Analitika» (xulosa chiqarish haqidagi ta’limot) va «Apodiktika» (isbotlash haqidagi ta’limot) ga ajratdi. «Analitikalar» asari aynan ana shu nazariyaning asoslarini bayon qiladi. Xususan «Birinchi Analitika»da sillogizm fikrni qurish shakli, «Ikkinchi Analitika»da esa isbotlash usuli sifatida tadqiq qilinadi. Xulosa chiqarish va isbotlash ko’proq analitik tamoyillarga asoslanadi, va, bu jihatdan olganda, Aristotelning mantiqiy ta ’limotini matematik kategoriyalar va usullarni falsafiy talqin etish natijasida vujudga kelgan, deb hisoblash mumkin bo’ladi. Aristotel tafakkurning boshqa shakl, qonuniyatlari, usullari to ’g’risida va, umuman, turli falsafiy-mantiqiy masalalarga oid ko’p asarlar yozib qoldirgan. Uning shogirdlari mutafakkirning mantiqqa oid asarlarini to’plab va tizimga solib, unga «Organon» (bilim, fikrlash quroli) nomini berdilar. «Organon» Aristotelning bevosita tafakkur shakllari vam qonunlari to’g’risidagi olti asarini o’z ichiga oladi:

1) «Kategoriya»lar asarida tushunchalar, ularning turlari, eng umumiy ilmiy tushunchalar – kategoriyalar, ularning ilmiy qiymati , tushunchalar bilan bog’liq mantiqiy amallar bayon etiladi; 2) «Talqin haqida» deb nomlanuvchi asari hukmlar haqidagi ta’limotni, xususan, ularning tuzilishi, turlari, ahamiyati, fikrlash jarayonida tutgan o’rni kabi masalalar muhokamasini o’z ichiga oladi; 3) «Birinchi Analitika» asarida mantiqiy tafakkurning eng muhim shakli – xulosa chiqarish, ayniqsa deduktiv xulosa chiqarish (sillogizm), uning mantiqiy strukturasi va turlari masalalari tadqiq etiladi; 4) «Ikkinchi Analitika» asarida xulosa chiqarish bilan uzviy bog’liq bo’lgan isbotlash , xususan, isbotlashning asoslari, tuzilishi, turlari, isbotlash qoidalari, ularni buzganda kelib chiqadigan mantiqiy xatolar kabi qator masalalar izchil yoritilgan; 5) «Topika» kitobi fikrlash jarayonida foydalaniladigan turli mantiqiy kategoriyalar, ayniqsa ehtimoliy bilimlarni tahlil etuvchi usullar, yo’l-yo’riqlarni , xususan, dialektik usullarni tahlil etishga bag’ishlangan; 6) «Sofistik raddiyalar haqida» asarida muhokama yuritish jarayonida vujudga keladigan turli noto’g’ri xulosalar, ularning sabablari, turlari, zarari va ularni aniqlash hamda to’g’rilash yo’llari haqida so’z yuritiladi. Aristotel “Organoni” mantiq muammolarini tizimli ravishda bayon qilgan, mantiqqa fan maqomini berishga olib kelgan fundamental asar bo’lib, uning o’zagini sillogizm nazariyasi tashkil etadi. Hozirgi formal mantiqning asosiy tushunchalari, qonunlari, prinsiplari ilk bor aynan Aristotel tomonidan shakllantirilgan, ta ’riflangan va tavsiflangan. Aristotelning «Organon»iga kirmagan boshqa asarlari ham, ayniqsa, uch kitobi: «Jon haqida», «Fizika», «Ritorika» mantiq ilmining turli masalalariga oid fikrlarga boy. Aristotelning eng muhim falsafiy asari - «Metafizika»da ham mantiqning asosiy elementlari, shu jumladan, tafakkur qonunlari xususida fikr yuritiladi. Aristotel kashf etgan va izohlab bergan tafakkurning uch mantiqiy qonuni: 1) ayniyat, 2) nozidlik 3) uchinchisi istisno qonuni haqidagi mulohazalar aynan ana shu «Metafizika» asarida bayon etilgan. Yana shuni alohida ta’kidlash zarurki, Aristotel bu asarida «tafakkur shakllari va qonunlarini ularning tildagi (nutqiy) ifodalari» 2 bilan bog’lab tadqiq etgan. «Analitikalar” da esa tilni maxsus

tadqiqot obyektiga aylantirdi va unda tilning ichki tuzilishi sifatida tahlil qilgan narsasi mantiqan to’g’ri xulosalash (sillogizmlar, dalil-isbotlar) bo’ldi. Aristotel mantig ’i haqida ko’p yozilgan, uning turlicha talqinlari mavjud. Ana shulardan biri F. Koplstonga tegishli bo’lib, u e’tiborini Aristotelning tafakkur, fikrlash jarayonini fazilat sifatida olib qarashi, boshqa fazilatlar, xususan, axloqiy fazilatlar bilan bog’liqligida talqin qilishiga qaratadi. Keling, uning yondashuviga nazar solaylik. Fikrlash-mulohaza qilish topqirliksiz mavjud bo’la olmaydi, ammo birinchisini ikkinchisiga taqqoslab bo’lmaydi, chunki, fikr-mulohaza qilish - bu fazilat. Boshqacha aytganda, mulohaza qilish - maqsadga erishish yo’llaridagi topqirlik; ammo u har qanday maqsad uchun emas, faqat insonga haqiqiy yaxshilik olib keladigan maqsad yo’lidagi topqirlilikdan iborat. Ayni paytda, u bizga to’g’ri maqsad qo’yishga yordam beradigan fazilat, shuning uchun ham mulohaza qilish ma’naviy fazilatlarsiz mumkin emas. Aristotel inson to’g’ri ishlar qila olishini yoki yaxshi fazilarlarga ega bo’lmay turib, qonunga muvofiq ishlar qilishi mumkin emasligini yaxshi tushunar edi. Bizlar, odatda, insonning yaxshi ekanligini uning ishlariga qarab baho beramiz, buning uchun fikr-mulohaza qilish talab qilinadi. Aristotel fikricha, "tabiiy" ezguliklar (masalan, bola mehribon bo’lmasdan turib, tabiatan jasur bo’lishi mumkin) bir-biridan alohida-alohida mavjud bo’lishi mumkin, lekin ma’naviy fazilat to’la ma’noda inson qalbi bilan birlikda bo ’lishi kerak, buning uchun fikr-mulohaza qilish talab etiladi. Aristotel dialektikasi. Aristotelning mantiqqa oid asarlari bilan tanishish ularda metod masalasining ustuvorligini ko ’rsatadi va bu uning dialektika to’g’risidagi qarashlarini tushunishga yordam beradi. Xususan, mutafakkir metod bilan bog’liq uchta masalani alohida ajratadi: 1) ehtimoliy bilimni tadqiq etish metodi masalasi ; buni o ’ rganuvchi mantiq qismini dialektika deb ataydi va unga yuqorida zikr etilgan “ Topika ” asarini bag ’ ishlaydi ; 2) ta ’riflash va isbotlash metodlari masalasi bo’lib, ular ishonchli bilim tavsifiga bag’ishlangan; 3) induksi – bilimning asoslarini topish metodi masalasi 2 .

Yuqorida ta ’kidlanganidek, Aristotel bilishning maqsadini mavjudot, predmetlar to’g’risida chin bilimga ega bo’lishda deb bilgan. Lekin bilishning tabiati shundaki, hamma vaqt ham, barcha hollarda ham inson ko’rilayotgan masala bo’yicha birdaniga chin, ishonchli bilimga ega bo’lavermaydi. Ba’zan hosil qilingan bilim ehtimoliy bo’ladi. Shu tariqa, bilishda, ayniqsa ilmiy bilishda ehtimoliy bilimdan chin bilimga o’tish ehtiyoji paydo bo’ladi. Bu alohida metodni qo’llashni talab etadi. Aristotel uni “dialektika” deb ataydi hamda Sokrat va Platon ishlatgan ma ’nosidan chekinib, ehtimoliy bilimlardan chin bilimlarga o’tishni tayyorlovchi, ilmiy metodga yaqinlashib keluvchi metod sifatida talqin qiladi. Ma’lumki, Sokrat uchun dialektika predmet to’g’risida amaldagi qarashlar, falsafiy tasavvurlardagi ziddiyatlarni tahlil qilish orqali ishonchli bilimni qidirish usuli edi. Platon esa dialektikani hissiyotga tayanmaydigan, jismsiz “eydoslar”, yoki “g’oyalar”ni idrok etish jarayonida aqlni mashq qildirish orqali haqiqiy mohiyatni bilishga erishish to’g’risidagi ta’limot deb tushungan. Har ikkalasida “dialektika”- ishonchli bilim metodi. Aristotel, garchand dialektikaning predmetini ehtimoliy bilimlar ni o ’rganish bilan cheklab qo’ygan bo’lsada, “biroq ana shu cheklanish orqali dialektikaning keyingi rivoji yo’lida katta qadam qo’ydi hamda ehtimol bilimlar bilan haqiqiy bilimlar o’rtasida aniq chegara qo’yishga muvaffaq bo’ldi” 1 . Aristotelda “dialektika” talqinining o’ziga xosligi shunda namoyon bo’ladiki, u shubhaga o’rin qoldirmaydigan haqiqatlarni bayon qiluvchi bilim emas, u haqiqatga erishish yo’lidagi tadqiqotdan iborat. Uning fikricha, “dialektika” predmeti - haqiqatning o’zi, ya’ni predmetiga mos keluvchi bilim bo’lmay, faqat muhokama etilayotgan masala terminlari o’rtasida, bahs ishtirokchilari mulohazalarida formal ziddiyatlarning yo’qligi, xolos. Ana shunday ma’noda talqin qilingani uchun “dialektika” termini ba’zan Aristotel asarlarida va ularga bag’ishlangan adabiyotlarda qo’shtirnoq ichiga olib yoziladi 2 . Aristotel dialektikasining mohiyati, birinchidan, suhbat, bahs jarayonida savol qanday qo ’yilishi va qanday tadqiq etilishi, xususan, xulosalashning qanday qurilishi va uning qanday qilib javobni topishga olib kelishi, ikkinchidan, javobda

nimaning yolg’on bo’lishini tekshirish usulini taqdim etishida namoyon bo’ladi. “Dialektika yo’llovchi savollar qo’yish san’atidir” 3 , - deydi alloma. Savol qo’yib, javob qidirishda quriladigan xulosa chiqarish shakli sillogizmdan ibora bo’lgani uchun Aristotel “sillogistik dialektika” terminini ishlatadi. Shuning bilan birga, u bilimning asosini qidirishda induktiv metodning qo’llanilishini ham yoddan chiqarmaydi. Sillogizmda, ya’ni deduksiyada mushohadaning umumiydan yakkaga, induksiyada esa, aksincha - yakadan umumiyga qarab yo’nalganidan kelib chiqadigan bo’lsak, bu holatlar Aristotel dialektikasining falsafiy asosini yakkalik va umumiylik munosabati masalasi tashkil etishini bildiradi. Aristotelga ko ’ra, dialektika bilishning universal metodidir, u borliqning birorta sohasini bilish bilan cheklanmaydi. “Zero, hamma narsa ham borliqning muayyan bir sohasiga tegishli bo ’lavermaydi, agar shunday bo’lganda, ular borliqning yagona boshlang’ich asosi orqali tushuntirilib bo’lmas edi”. Birinchi muallim fikricha, umumiylik va yakkalik metafizika va konkret fanlar, ya ’ni falsafiy va xususiy-ilmiy bilimlar aloqadorligida o’zining aniq ifodasini topadi. U yozadi: “Barcha fanlar ular uchun umumiy bo’lgan asos orqali umumiylikka ega. Umumiy deganda men isbotning nima haqida bo’layotganini va isbotlanayotgan narsani emas, balki isbotni amalga oshirishda foydalanishadigan asosni tushunaman. Dialektika esa barcha fanlar bilan ish ko’radi. Barcha boshlang’ich asoslar uchun umumiy bo’lgan umumiylikni, masalan, barcha narsalar uchun chin hisoblangan tasdiq yoki inkor shakldagi fikrni, yoki teng bo’lgan narsadan teng narsani ayirsang, teng narsa qoladi, degan mulohazani va shu kabilarni isbotlashga urinadigan narsa ham fan bo’lgan bo’lardi. Biroq dialektika qandaydir juda aniq bo’lgan narsa yoki birgina jins bilan ish ko’rmaydi. Aks holda u savollarga murojat qilmagan bo’lardi. Isbotlovchi kishi savol qo’ymaydi, chunki o’zaro qarama-qarshi fikrlardan bir xil narsa isbotlanmaydi”. Aristotel dialektikaning foydaliligi haqida gapirar ekan, uning uchta maqsad uchun alohida ahamiyatli ekanligini ta ’kidlaydi: mashq qilish uchun, og’zaki suhbat uchun, falsafiy bilimlar uchun. Xususan, “falsafiy bilimlar uchun uning foydaliligi shundaki, birorta tomonning to’g’ri ekanligiga shubha uyg’onganda

bizning har bir konkret vaziyatda chin yoki yolg’onni payqashimizni osonlashtiradi. Dialektikani tadqiq etish yana barcha fanlar uchun boshlang’ich asosni bilishda foydalidir. Chunki muayyan bir fanning boshlang’ich asosidan kelib chiqib barcha fanlar uchun umumiy boshlang’ich asos haqida gapirib bo’lmaydi, chunki u barcha fanlarga tegishlidir... Zero, tadqiqot usuli sifatida u (ya’ni dialektika – M.Sh.) barcha fanlarning boshlang’ich asoslariga yetib borishga yo’l ochib beradi”. Aristotel fikricha, “Dialektika sinash (suhbatdosh mushohadasini – M.Sh.) san’ati hamdir”. Buni uq uyidagicha tushuntiradi. Dialektik sillogizmning mantiqiy kuchi – uning ichki ziddiyatlardan xoli ekanligida. Biroq, uning bu ustunligi faqat ehtimoliy xulosa olishga imkon beradi, xolos. Bunday yo’sindagi tadqiqotni haqiqatni o’rnatish deb emas, sinash deb hisoblash zarur. Shuni ham ta ’kidlash joizki, sistemali tarzda ishlab chiqilgan “sinash”- bu faqat mantiqiy mashq emas. “Sinash” fikrni juz’iy holat, tasodif doirasidan eng umumiylik sferasiga olib chiqadi. Lekin bu eng umumiylik hali zaruriylik emas. Bunda “dialektika” ning maqsadi ta’riflash, yoki rad etishdan iborat. Aristotelning ta ’kidlashicha, savolga javob berayotgan kishidan fikrni tasdiqlash yoki inkor etishni talab qilish isbotlovchining emas, sinayotganning ishidir. “Zero, sinash san’ati muayyan turdagi dialektika bo’lib, u biladigan kishiga emas, balki bilmaydigan, lekin o’zini biladigan qilib ko’rsatuvchiga qaratilgan. Ana shuning uchun ham kim haqiqatda (barcha narsa uchun) umumiyni tadqiq etayotgan bo’lsa, u dialektikdir; buni ko’rinish uchun qilayotgan kishi esa – sofist. Eristik va sofistik xulosa chiqarish – bu, birinchidan, sinash san’ati sifatida dialektika shug’ullanayotgan masalaga nisbatan olib qaralganda, qalbaki xulosa chiqarishdan iborat, hatto u chin bo’lsa ham shunday, chunki u sabab to’g’risidagi fikrda aldab qo’yadi”. Aristotel fikricha. “Bahsni yaxshi ko’radiganlar ham, sofistlar ham bir xil dalillardan foydalanishadi, lekin turli maqsadlarda. Bitta dalil ham eristik, ham sofistik bo’ladi, lekin bitta narsa uchun emas: eristikada – qalbaki g’alaba uchun, sofistikada qalbaki donishmandlik uchun. Amalda sofistika haqiqiy donishmandlik emas, qalbaki donishmandlikdir. Eristikning dialektikka munosabatini

ma ’lum bir ma’noda chizmani xato bajarganning geometrga munosabatiga o’xshatsa bo’ladi”. Yuqoridagilardan ma ’lum bo’ladiki, Aristotel “dialektika”ni universal bilish metodi sifatida talqin qilar ekan, ayni paytda, uning mantiqiy mazmuniga, mantiqiy tavsifiga ko’proq e’tibor qaratadi. Axloqiy qarashlari. Axloq masalalariga oid muhim savollarni qo ’yib, ularni tadqiq etgan mutafakkirlardan biri ham Aristoteldir. U mazkur savollarni ko’proq etika doirasida muhokama qilgan va unga uchta asarini: “Nikomax etikasi” (otasi Nikomaxga bag’ishlangan) “Yevdem etikasi” (do’sti va shogirdi Yevdem yozmalari asosida tuzilgan), “Katta etika” (yuqoridagi ikkita asardan olingan parchalardan tashkil topgan) bag’ishlagan. Aristotelning axloqiy faoliyat va axloqiy jasoratlar to ’g’risidagi masalalarni qo’yishi, shu jumladan, axloq kategoriyalarini tadqiq etishi falsafiy yondashish asosiga qurilgan: u olam va unda insonning faoliyatini qamrab oladi. Birinchi muallim fikricha, axloq masalasini tadqiq etishga kirishishdan avval quyidagi savollarni qo ’yib, ularga javob topish kerak: 1) baxt-saodat nima? 2) inson baxt-saodatga erishishga qodirmi yoki yo’qmi? 3) baxt-saodatga erishish uchun qaysi yo’ldan borish kerak? 4)inson eng buyuk maqsad baxt-saodat ekanligini tushunib yetadimi? Mazkur savollar hozirda ham o’zining ilmiy qimmatini yo’qotgan emas. Ularga javob qidirar ekan, Aristotel axloqiy fazilatlar va ularni aks ettiruvchi kategoriyalarga murojaat qiladi. Uning fikricha, barcha fanlardagi kabi axloqda ham biror narsaning mohiyatini bilmay turib, uni hosil qilishni tushunib bo ’lmaydi. Ana shuning uchun ham, fazilat nimaligini birinchilar qatorida Pifagor tahlil qilgan, ammo u masalaga noto’g’ri yondashgan. Xususan, Pifagor fazilatlarni raqamlarga tenglashtirgan, ularni o’z-o’ziga ko’paytirilgan raqam deb hisoblagan. Aristotel Sokrat fikrlariga ham qo ’shilmaydi, chunki u fazilatlarni bilimlarga tenglashtirgan, aslida bu ham to’g’ri emas. Chunki barcha bilimlar fikr-mulohaza bilan bog’liqdir; fikr-mulohaza esa inson ruhining fikr yurituvchi qismida vujudga

keladi. Sokrat ruhning aqliy quvvatdan boshqa quvvatlarini, jumladan, ehtiros va fe’l-atvorni yo’qqa chiqaradi: uning kamchiligi ana shundadir. Platon, Aristotel fikricha, ruh quvvatlarini aqliy va noaqliy deb, ikkiga bo ’ladi va bu bilan masalaga to’g’ri yondashadi. Shuningdek, u ruhning ikkala qismiga xos fazilatlarni ham aytib o’tadi, tavsiflaydi. Lekin, shundan so’ng yanglishadi: fazilatni o’zining oliy ne’mat haqidagi ta’limoti bilan bog’lab, noto’g’ri xulosaga keladi, xususan, oliy ne’matni fazilatlarga bog’liq emas, deb tushuntiradi. Aristotel fikricha, axloqiy fazilatlarni muhokama etishda shunga e ’tibor berish kerakki, har qanday ilmda va hunarda qandaydir maqsad bo’ladi; aynan ana shu maqsad ne’mat hosil qilishni ko’zda tutadi. Barcha fazilatlar, ne’matlar uchun umumiy bo’lgan, ularni birlashtiradigan umumiy asos, maqsad – oliy ne’mat mavjud 1 . Mukammal maqsad baxt-saodatdir. Lekin “baxt-saodat juda ko’p, turli- tuman ne’matlardan tashkil topadi”. Ana shu ne’matlarga, fazilatlarga erishishga intilib yashash baxt-saodatga eltadi. Mana shu fikrlarga tayanib, Aristotel quyidagi xulosaga keladi: “ Demak, oliy ne’matga erishishdan maqsad fazilat va kamolot hosil qilishdir, buni hosil qilishdan maqsad esa - baxtli yashashdir. Mukammal maqsad mukammal fazilatlarda barkamollikka erishishdir. Go’zal fazilatlarga amal qilib yashaganimizda, biz baxt-saodatni va oliy ne’matni qo’lga kiritami. ”. Aristotelga ko ’ra, insonga, boshqa barcha narsalardagi singari, ezgu maqsadga ichki intilish xos, lekin bu intilishlar to’siqlarga duch keladiki, ular ham inson tabiatiga tegishlidir. Aristotel masalaning bu tomonini juda yaxshi his qilganligi ko’rinib turibdi. Komillikka intilayotgan, yuksak ma’naviy tushunchalar bilan yashashga harakat qilayotgan odam bugungi kunda ham ko’p mashaqqatlarga duch kuladi, hayotning og’ir sinovlaridan o’tishga majbur bo’ladi. Uning negizida hayotga qarama-qarshi yondashuvlarning mavjudligi, ezgulik va yovuzlik, adolat va adolatsizlik kabilarning yonma-yon yashashi yotadi. Bunga e’tiborini qaratib, birinchi Prezidentimiz ikki xil hayotiy qarash – ezgu va xolis ishlar bilan xalqqa naf yetkazishni o’ylaydigan insonlar hamda o’zining nafs qayg’usi, huzur- xalovatini o’ylab, yengil-yelpi umr kechiradigan odamlarga xos hayotiy qarashlarni ajratadi va bu ikki xil dunyoqarash asosida paydo bo’ladigan og’ir

savollar odamzodni qadimdan o’ylantirib kelayotgani, unga turli millat va e’tiqodga mansub mutafakkirlar, faylasuflar javob topish uchun izlangani, ko’plab asarlar yaratganini, bu savollarning hozirgi kunda ham dolzarb bo’lib qolayotganini alohida ta’kidlaydi. Biroq, oxir-oqibatda ezgulikning yovuzlik ustidan g ’alaba qilishi ham – o’z tasdig’ini topgan haqiqat. Adolat ana shunda ham namoyon bo’ladi. Niyati pok kishining har qanday faoliyati muayyan ezgulikka, ne’matga qarab yo’naladi. Bunda ba ’zi bir maqsadlar o’z holicha ahamiyatga ega bo’lmay, boshqa maqsadlarni amalga oshirishga bo’ysundirilgan bo’lishi mumkin. Lekin shunday bir maqsad borki, uni qo’yishni har bir kishi hohlaydi. U-oliy ne’mat. Oliy ne ’mat, o’z mazmuniga ko’ra, farog’at, to’kin-sochinlik, yaxshi hayot va faoliyat. U moddiy boylikdan ham, huzur-halovatdan ham va fozillikdan ham iborat emas. Masalan, boylik hayotning oliy maqsadi bo’la olmaydi, chunki u boshqa maqsadga erishish vositasi, “mukammal ne’mat – o’z-o’ziga bo’ysunadi”. Hayot ne’mati, o’z-o’ziga bo’ysungani holda, o’z-o’ziga maqsad bo’lishga va hyech narsaning bo’lishiga muhtoj emas. Oliy ne’mat, o’z mazmuniga ko’ra, insonning o’ziga xosligi, uning bu dunyoda tutgan o’rni bilan belgilanadi. Boshqa jonzodlardan farqli o’laroq, inson ichish-yeyishdan boshqa aqlga ham egadir. Shuning uchun ham insonning asosiy vazifasi- aql bilan faoliyat yuritishdir. Komil inson esa ana shu faoliyatni ajoyib tarzda- fozilga xos xislat ila amalga oshirish uchun yaratilgan. Aristotelga ko ’ra, oliy ne’matga intiluvchi hayot faqat faol bo’lishi kerak. Bizning borlig’imizni mumkinlik tarzida mavjud bo’lgan energiyani ro’yobga chiqarish tashkil etadi. Namoyon bo’lmagan yaxshi fazilatlar farog’atga olib kelmaydi. Bu yerda, xuddi Olimpiya munosabatlaridagi singari, mukofot chiroyliga emas, musobaqada yutganga tegadi. Fozillar tavsifi. Oliy ne ’matga erishish, Aristotel fikricha, oliy maqsaddan tashqari unga bo’ysunadigan ma’lum miqdordagi quyi maqsadlarni qo’yishni ham taqoza etadi. Ularning mohiyatini tushunib yetish uchun komil inson ta’rifiga murojaat etish, undan kelib chiqish zarur. Mukammal inson o ’z faoliyatini axloqiy

mukammallikka erishishga yo’naltiradi, buning sharti esa fozillik yoki jasorat, faoliyatda to’g’ri harakat, maqsaddan iborat. Fazilatlar – affektlar (nafrat, qo’rqinch, jasorat) ham, qobiliyatlar (qobiliyat uchun maqtashmaydi ham, qoralamaydi ham) ham emas. Fazilatlar orttirilgan xususiyatlardir. Fazilat ikki nuqsonning: mo’l-ko’lchilik va yetishmovchilik o’rtasi; uni topish qiyin, chunki aylana markazini har kim ham topa bilmaydi, shuning uchun ham axloqiy kamolot juda kam erishiladigan, ayni paytda, maqtovga sazovor va go’zal narsadir. Fazilatning manbai – ruh-ko’ngildir. Ko’ngil ikki qismdan: aqliy quvvatga ega bo’lgan hamda aqldan tashqari qismlardan tashkil topadi. Ko’ngilning aqliy quvvatga ega qismiga oqillik, zukkolik, farosatlilik, zehnlilik va shunga o’xshash hislatlar kiradi. Aqldan tashqari qismiga esa insof, adolat, mardlik kabi axloqiy xislatlar tegishlidir. Bunday hislatlarga erishish insondan faollikni, shuningdek, iroda kuchini ishga solishni taqoza etadi. Fazilatlarni Aristotel 2 ga ajratadi: etik va dianoetik fazilatlar. Birinchisi xarakter fazilatlari, ikkinchisi-intelektual xarakater fazilatlar. Masalan, saxiylik, tiyiqlik – etik fazilatlar, donolik, aqllilik va es-xushini yig’ish – dianoetik fazilatlar hisoblanadi. Etik fazilatlar odatlardan paydo bo’ladi. Dianoetik fazilatlar asosan ta’lim, tajriba asosida shakllanadi va ma’lum bir vaqt o’tishini taqazo etadi. Dianoetik fazilatlarni tushuntirish uchun Aristotel “Nikomax etikasi” ning 6- kitobida jon haqidagi ta’limotini qisqacha bayon qiladi. Jonni aqlli va aqlsiz qismlarga bo’lib, o’z navbatida aqliy qismini ham ikkiga ajratadi: birinchisi yordamida borliq prinsiplarini mushohada qilinadi, ikkinchisi orqali o’zgarishga qobiliyatli bo’lgan prinsiplar idrok etiladi. Aristotel ta ’kidlaganidek, iroda (ixtiyor erkinligi) maqsad, niyat vositalari bilan ish ko’radi. Haqiqiy maqsadga intilish shaxsiy tanlovga bo’ysunmaydi va inson, xuddi ko’radigan bo’lib tug’ilgani singari, ana shu intilish bilan ham tug’ilishi zarur. Kim tabiatiga ko’ra ana shu sifatga mukammal ega bo’lsa, ana shu fazilatli insondir. Uningcha, ba’zilar, “modomiki, fozil odam bo’lish o’zimning hohish-irodamga bog’liq, ixtiyorimda ekan, uni hohlasam fozil bo’la olaman”, deb

o’ylashim mumkin. Ammo hayotda bunday bo’lishi mumkin emas, chunki hatto, badan tarbiyasi ishlarida ham bunga erishib bo’lmaydi. Ko’ngil, dil parvarishi haqida gap ketganida shuni aytish mumkinki, eng fozil bo’lishga intilgan odam, agar u tabiatan fazilatli bo ’lmasa, o’z maqsadiga erisha olmaydi. Biroq, “shu intilishi tufayli avvalgi holatidan ko’ra fazilatliroq bo’lishi mumkin”. Yuksak axloqiy fazilatlarning shakllanishida aql, uning yordamida bilimning ahamiyatini ko ’rsatish Aristotelning axloqiy tushunchalarni tadqiq etishga yondashishining muhim bir jihatini tashkil etadi. Mutafakkir fikricha, inson hayotining xaqiqiy maqsadi – xuzur-halovat emas, balki farovonlikdir. Farog’at-bo’sh vaqtdadir. Aqlga muvofiq kechirgan hayot insonni inson qiladi. Oliy jasorat haqiqatni nazariy mushohada qilishdan iborat. Aristotel fikriga ko ’ra, oliy jasorat haqiqatni nazariy mushohada qilishdan iborat. Jasorat, mo’tadillik, saxiylik, bag’rikenglikda ifodalangan qonun insonning fozil, erkin, yorqin tipidan iborat. Aristotelning etik ideali ana shunday xislatlarga ega insondir. Ayni ana shu hislatlar hayot ideali bo’lgan xaqiqatni mushohada etishga o’rgatadi. Demak, uningcha, asosiy etik ideal – xaqiqatni anglash. Aristotelning axloqiy ta ’limotida adolat kategoriyasi alohida o’rin tutadi. “Etika”ning beshinchi kitobinda u adolat haqida so’z yuritadi va o’z tushunchasini bayon qiladi. Bular: a) qonuniylik; b) adolat va tenglikka olib boruvchi ( «Nikomax etikasi»). Adolat to ’g’risida gapirar ekan, Aristotel uning xususiy shaklini ikki turga bo’ladi: taqsimlovchi adolat va tenglashtiruvchi adolat. Birinchisida taqsimlash prinsipi bo’lib, shaxslarning sha’ni, nomusi xizmat qiladi. (xizmatlari, axloqiy jasorati va b). Bu proporsionallik prinsipidan iborat. Ikkinchisida iqtisodiy asoslardan, xususan arifmetik proporsionallikdan kelib chiqiladi. Tenglashtirish ehtiyoj tufayli zarur bo’ladi. Yuqorida bildirilgan mulohazalar shuni ko ’rsatadiki, Aristotel axloq tushunchalarini o’rganishga o’z davri ijtimoiy muhitidan kelib chiqib yondashgan. Uning ba’zi mulohazalariga qo’shilmaslik mumkin. Lekin axloqiy fazilatlar orasida zamon o’zgarishiga qarab o’z mazmun-mohiyatini yo’qotmagan, asrlar

sinovidan o’tgan, barcha davrlar uchun birdek ahamiyat kasb etib, inson ma’naviy qiyofasini belgilaydigan axloqiy fazilatlar, ularni ifoda etuvchi tushunchalar borki, ularning ilmiy va amaliy qadr-qimmati zamonni tanlamaydi, abadiy mavjud umuminsoniy axloqiy qadriyatlar sifatida saqlanadi, yangi avlodlar uchun muhim ma’naviy kuch bo’lib qolaveradi. Aynan ana shunday masalalarni muhokama etganligi bilan Aristotel axloqiy ta’limoti qadrlanadi. Iqtisodiy qarashlari. Adolat kategoriyasini Aristotel ko ’proq iqtisodiy munosabatlar tizimi misolida tushuntiradi. Xususan, u qiymat masalasini “adolat” muammosining xususiy xoli deb olib qaraydi. Xo ’jalik ne’matlarini ayirboshlash, uningcha, adolat prinsipiga asoslanishi kerak. Adolatning xususiy xoli moddiy ne ’matlarga teng munosabatdir. Shunga muvofiq holda, insoniy fazilat - bu, avvalambor, to ’g’ri mo’ljal ola bilish, mos hatti-harakat qilish, yaxshilikning bor joyini aniqlash demakdir. Bunday ko ’nikmani Aristotel “o’rtacha” tushunchasi orqali ifodalaydi. “O’rtacha” deganda, mutafakkir, yomon bilan yaxshilikning o ’rtasini emas, balki yaxshiliklarning o’rtasini, aniqrog’i, eng yaxshisini tushunadi. Inson, aniqrog ’i, fazilatli inson ortiqcha boylikdan, to’kin-sochinlikdan ham, yetishmovchilikdan ham chetlashadi, ular o’rtasidagini tanlaydi. Inson komillikka intilishi kerak, chunki u barcha narsa to’g’risida to’g’ri fikr yuritadi va barcha xollarda unga hayot xaqiqati ochiladi: u xaqiqatning o’lchovi va me’yori sifatida barcha juz’iy hollardagi haqiqatni ko’radi. Fazilatli hatti-harakat qilishning shart- sharoitlari esa quyidagicha: 1) o’z harakatini anglashi zarur; 2) shunday harakat qilish kerakki, u vosita emas, balki o’z-o’zicha maqsad bo’lsin; 3) muayyan prinsiplarga qat’iy rioya etishi kerak. Aristotel adolatning xususiy shaklini ikki turga bo ’ladi: taqsimlovchi adolat va tenglashtiruvchi adolat. Birinchisida taqsimlash prinsipi bo’lib, shaxslarning sha’ni, nomusi xizmat qiladi. (xizmatlari, axloqiy jasorati va b). Bu proporsionallik prinsipidan iborat. Ikkinchisida iqtisodiy asoslardan, xususan arifmetik proporsionallikdan kelib chiqiladi. Tenglashtirish ehtiyoj tufayli zarur bo ’ladi. Adolatsizlik, mutafakkir fikricha, moddiy ne ’metlarga tengsiz munosabatning xususiy ko ’rinishidir.

Yuqorida qayd etib o ’tilganidek, Aristotel uchun inson hayotining xaqiqiy maqsadi xuzur-xalovat emas, balki farovonlikdir. Farovonlik-bo’sh vaqtdadir. Aqlga muvofiq kechirgan hayot insonni inson qiladi. Fazilatlar ichida inson uchun eng zarur bo ’lgani–boylik. U insonning ko’zlagan maqsadiga erishishi uchun quroldir. Boylik deganda Aristotel aniq ma’noda xo’jalik uchun zarur buyumlar, oilaga va davlatga foydali, inson hayoti uchun kerakli narsalarni yig’ishni, yaratishni tushunadi. Farovonlik–ortiqcha boylikka ega bo’lishni anglatmaydi. Boylikka ega bo’lganlar ikki guruhga bo’linadi. Birinchisini isrofgarchilikka yo’l qo’yib, tejamkorlik to’g’risida o ’ylamaydiganlar tashkil etadi. Ikkinchisini o’ta xasis me’yoridan ortiq tejaydiganlar tashkil qiladi. Har ikkalaguruh kishilarini fazilatli debbo’lmaydi. Eng yaxshi odamlar o ’rtacha yo’ldan – me’yoricha sarf etish va tejash yo’lidan boradi. Mana shu bilan bog ’liq holda Aristotel xo’jalik yuritishning 2 ta turini alohida farq qiladi: “ekonomika” va “xrematistika”. Ekonomika, ya’ni iqtisod xo’jalik yuritishning to’g’ri usuli, u oila va uning a’zolarini oliy maqsad-farovonlikka erishish uchun zarur bo’lgan narsalarga ega bo’lishga imkon beradi. “Xrematistika” esa, oliy maqsadga emas, cheksiz boylik orttirishga undaydi. Aristotelning estetik qarashlari. Estetikaning fundamental tushunchalaridan biri go ’zallik ekanligi ma’lum. Go’zallik haqida gapirar ekan, Aristotel, avvalambor, oddiy yoqimlik bilan chiroylilikni farqlaydi. Xususan, u hissiyot orqali tanlashni estetik tasavvur orqali olingan tanlashdan farqlagan. Shu orqali real go ’zallikni ideal go’zalikdan, ya’ni istakni yuzaga keltiradigan go’zallikni farqlagan. “Metafizikada” u matematik fanlar ham chiroylilikdan aloqasini uzmagan, yoqimli hissiyotlarni yuzaga keltiradi, deydi. Aristotelning go ’zallik bilan yaxshi holatni farqlaganini aniq aytib bo’lmaydi, chunki hyech qayerda u haqida aytib o’tmagan. “Ritorikada” chiroylilik- bu yaxshi holat, deb aytib ketgan, xolos. Bu, albatta, nima chiroyli va nima axloqiy degan narsalarni belgilab bermaydi.

Aristotel fikricha, poeziya alohidalikdan ko ’ra universallik xusuiyatiga ega. Boshqacha aytganda, poeziya abstrakt narsalar bilan shug’ullanadi, bu esa falsafaning ishi. Shuning uchun Aristotel didaktik poeziyani inkor etgan, chunki falsafiy tizimni she’rda bayon qilish-bu ritmli falsafiy asar yozishdir va uning she’riyatga umuman aloqasi yo’qdir. Aristotel “Poetika” asarida epik janr- tragediya va komediyani tahlil etgan va ayniqsa tragediya tavsifiga kenng to’xtalgan; tasviriy san’at, skulptura va musiqalar faqat eslab o’tiladi. Aristotelning siyosiy nazariyasi Jamiyat va davlat to ’g’risidagi ta’limotida ham Aristotel qiziqarli mulohazalarni bildirgan. Uning ta ’kidlashicha , komil inson – mukammal fuqaro bo’lishi uchun davlat ham mukammal bo’lishi kerak. Oliy maqsad - xaqiqatga mushohada etish yo’li bilan erishish intelektual intuisiya bo’lsa-da, biroq inson tabiati nomukammal. Ana shu nomukammalligi tufayli hayot qator ne’matlarga, fazilatlarga muxtoj, ular oliy maqsadga nisbatan quyida turadi va unga bo’ysunadi. Shuningdek, insonga tana sog’lig’i, ovqat, zaruriy shart-sharoitlar kerak. Davlat, Aristotel fikricha, qandaydir muomala turini anglatadi. Davlatlar o ’rtasidagi munosabat muomalaning oliy shakli, deb asoslanadi. Davlat doirasida boshqa ijtimoiy munosabatlarning o ’ziga xos maqsadlari va yo’llarining yaxshi sistemasi mavjuddir. Davlat (davlat deganda Aristotel grekcha polisni tushunar edi – M.Sh.) har qanday jamiyat kabi, qandaydir bir maqsad uchun yashaydi. Davlatning maqsadi - inson farovonligi, uning ma’naviy va intellektual hayoti uchun shart-sharoitlarni ta’minlashdan iborat. Aristotel fikricha, oila bu - oddiy, jo ’n birlik bo’lib, hayot davomiyligini ta’minlash va kundalik ehtiyojlarni qondirish uchun kerak; bir necha oilalar qisqa muddatli ehtiyojlarni emas, uzoqni ko’zlab harakat qilishsa, aholi punktlari paydo bo’ladi. Bir qancha aholi punktlari birlashib, undan davlat paydo bo’ladi. U ehtiyojlarni qondirish, yaxshi hayotni qurish uchun mavjud bo’ladi, shu bois Aristotel, davlat oila va boshqa birliklardan farq qiladi, deydi. Faqat davlatda shaxs

o’zining barcha ehtiyojlarini qondirishi mumkin, ehtiyojlar tabiiy ekan, demak, u ham tabiiydir. Yuqoridagilardan shunday xulosa kelib chiqadiki. inson tabiatan siyosiy hayot bilan bog’liq va bunda davlat uni ta’mnlaydi va bu tabiiy holdir; kishi davlatsiz axloqiy rivojlanmagan bo’lardi yoki super odam hisoblanardi. Aristotelga ko ’ra, tabiat insonga nutq berib, jamiyatni shaklantirdi. Ijtimoiy hayot rivojining yakuni - bu davlatdir. Davlat shaxs va oiladan ustun turadi, chunki davlatsiz hyech kim farovonlikka erisha olmaydi. Ijtimoiy munosbatlarga kirishmay. o’zini mustaqil hisblagan kishilar yo past, yo ilohiy odamlar hisoblanadi. Davlat fuqarolarning baxtli va farovon yashashi uchun xizmat qiladi. Bunday konsepsiya, agar u mistik va totalitar nuqtai-nazarda bo’lmasa, yashashga loyiqdir. Aristotel, imkoniyatlari cheklangan bo’lsa-da, ko’p davlatlarni, imperiyalarni ko ’rmagan bo’lsa-da, hamda faqat grek shahar-davlatlarini bilgan bo’lsa-da, o’zining konsepsiyasini chuqur, yaxshi izohlab bera olgan. “Siyosat” asarida oilaviy munosbatlar deyarli qul va quldor o’rtasidagi munosobatlarga va boylik to’plash kontekstida olib qaralgan. Qullik tabiiydir. Tug’ilganidan boshlab kimdir-qul va kimdir-quldor. Tabiatan kimdir erkin, kimdir esa qul bo’lishi adolatli va foydali. Aristotel kishilarni ikki ijtimoiy guruhga bo ’lib tashlagan va qullarni past qatlamga mansub deb hisoblagan. Ammo uning quldorlar o’z vakolatlarini suiste’mol qilmasliklari va qullarning vaqti kelib erkin bo’lishi mumkinligini aytishi Aristotelni muayyan darajada “oqlaydi”. Undan tashqari, u qulning bolasi har doim qul emasdir; urush va boshqa larda adolatsizlikka yo’l qo’yilishi mumkin, deydi. Baribir, Aristotelning qullikni qo’llab-quvvatlashi uning tor ijtimoiy tajribadan kelib chiqib fikrllashidan dalolat beradi. U ba’zida qullikning ijtimoiy asosini inkor etsa, ba’zida uni qo’llab-quvvatlab, o’z falsafasini shunga to’grilaydi. Aristotel fuqarolar burchlari haqida afina demokratiyasidan kelib chiqib aytgan bo ’lib, bu hozirgi saylovga asoslangan tizimdan farq qiladi. Xususan, uningcha, hamma kishilar hukmronlik qilishi va ijrochi bo’lishi va bu rollar almashinib turish kerak. Undan tashqari, ular sudning va Kengashning ishida ishtrok etishi shart.

Davlatning har xil turlarini muhokama qilib, Aristotel ularni umum manfaatlarni himoya qiladigan va shaxsiy maqsadlrni ko ’zlaydigan davlatlarga ajratgan. Bu ikki turning o’zi 3ta yaxshi va 3ta yomon (yoki normadan chekingan) ga ajratiladi. Ular quyidagilardan iborat: Monarxiya – unda davlat rahbarining “o’zi Qonun”. Politiya (respublika) –unda hokimiyat ko’pchilikning qo’lida bo’ladi, lekin ko’pchilikning birdan-bir fazilati – harbiy fazilat. Tiraniya (zolim shox hukmronligi) ni Aristotel qattiq qoralagan. Oligarxiyada ozchilik ko ’pchilik ustidan hukmronlik qiladi. Demokratiyada xokimiyat demagoglar qo ’lida bo’lib, ular xalqning boshiga bitgan balodir. Aristokratiyada davlat bilimdon, iqtidorli, tajribali rahbarlar tomonidan boshqariladi. Uchtasi –monarxiya, aristokratiya, politiya davlat boshqaruvining yaxshi shakllaridir. Qolgan uchtasi–tiraniya, oligarxiya, demokratiya davlat boshqaruvining yomon shakllari bo ’lib hisoblanadi. Monarxiyadan chekinish-bu tiraniyadir. Aristokratiyadan chekinish-bu oligarxiya, politiyadan chekinish-bu demokratiyadir. Boshqarishning har xil turlari haqida gapirib, Aristotel ulardan yaxshi xabardor ekanini namoyish qiladi. Uning uchun ideal davlat hukmdori shunday bo ’lishi kerakki, u barcha fuqarolardan ustun bo’lib, uni tabiatan hukmdor yoki monarx deyish mumkin bo’lsin. Ammo aslida bunday mukammal insonning o’zi yo’q, umuman bunday qahramonlikka ega kishilarni jamiyatda juda kam uchratish mumkin. Shu bois, aristokratiya kamchilikka loyiq kishilar boshqaruvi bo’lib, monarxiyadan ustun turadi. Aristokratiya boshqaruvning yaxshi turi bo’lib, bunda boshqaruvda xalq masalasiga e’tibor qaratilgan bo’ladi va xalq o’zi ishongan yaxshi kishilarga hokimiyatni o’zi beradi. Ammo Aristotel tan oladiki, zamonaviy davlat uchun aristokratiya yetishib bo’lmaydigan ideallik bo’lib, shu bois polityaga urg’u beriladiki, bunda xalq ommasi qonun va tartib asosida boshqaruv o’rinlariga

loyiq kishilarni tanlab qo’yadi. Politiyada hokimiyat tepasiga o’rta qatlam chiqadi; bu boshqaruv tipi oligarxiya va demokratiya o’rtasida turadi. Bunday davltlarda hokimiyat oligarxiyaga emas, ko ’pchilkka tegishli bo’ladi; ammo, demokratiyadagi singari, mulksiz aholi boshqaruvga yaqinlashtirlmaydi, masalan, armiyaning og ’ir piyodalar qo’shinida faqat mulki bor fuqarolar xizmat qila oladi. Aristotelning ta ’kidlashicha, politiyaga Afinaning mil.avv. 411 yilgi konstitutsiyasini misol qilib ko’rsatish mumkin, ammo unda besh mingga yaqin armiyada xizmat qiladgan fuqarolar hokimiyatga qarashli bo’lib, Kengash yig’ilishlarida ishtrok etganida, boj to’lovidan ozod qilingan edi. Bu Feramen konstitusiyasi bo’lib, Aristotel undan hayratga tushgan. Ammo o’rta qatlamning nisbatan barqaror qatlam ekanligi va boylar ham, kambag’allar ham unga ishonchi yetarli asoslanilmagandek ko’rinadi. “Siyosat” asarining 7 va 8 kitoblarida Aristotel ideal davlat haqida gapiradi. Uningcha, barqarorlik va taraqqiyotning yagona real kafolati - bu fuqarolarning tartibligi va axloqiy tozaligidir. Aksincha, agar davlat axloqsiz bo’lsa va ta’lim jarayoni oqilona tuzilmagan bo’lsa, fuqarolar hyech qachon davlatga munosib odamlar bo’la olmaydilar. Aristotel fikricha, shaxs o ’zining hayotiy tajribasi asosida rivojlanadi va komillikka erishadi. Bu jarayon davlat, jamiyat hayotidan ajralmagan holda amalga oshiriladi, davlat esa mukammalikka o’zining fuqarosini komilkka erishtirish orqali yetishadi. Aristotel davlatni yaxshi va yomonlikkni belgilaydigan Leviafan deb hisobolamagan, uning Sparta davlatini tanqid qilganligi ma ’lum. Davlatning bosh maqsadi-boshqa davlat ustidan hukmronlik qilish, urush olib borish, deb ahisoblash katta xato. Davlat farovon hayot tashkil etish uchun mavjud ekan, shaxs bo’ysunadigan qoidalarga u ham bo’ysunishi kerak. Aristotel “oliy farovonlik” shaxsiy va ijtimoiy hayotda bir xil, deb hisoblagan. Aristotel iqtisodiy munosabatlarda muomalaning ijtimoiy shakllarini ko ’radi va ularning ichidan 3 tasini alohida ajratadi: 1) oiladagi muomala; 2) umumiy xo’jalik ishlari bo’yicha muomala; 3) xo’jalikning baxt-saodat bilan almashish

muomalasi. Davlat hayot uchun mavjud bo’lmog’i kerak. Aristotel davlatga quyidagicha tavsif beradi: davlat bir joyda yashovchi insonlarning o’zaro muloqoti, adolatsizlikka qarshi o’zini himoya qilish uchun tuzgan ittifoqi; u xo’jalikda ayirboshlash uchungina bo’lgan muloqat emas. Bularning barchasi davlatning tashkil topishi uchun zarurdir. Lekin, davlat faqat ulardangina tashkil topmaydi. “Davlat shu paytda yuzaga keladiki, qachonki oila va urug’ o’rtasida baxtli hayot uchun muomala paydo bo’lsa, ularning hayoti komil va to’liq bo’lgan sharoit va vaqtda davlat paydo bo’ladi” (“Siyosat”). Aristotel falsafasi tahliliga yakun yasar ekanmiz, uning qomusiy olim ekanligin, o ’zigacha bo’lgan ilmiy, falsafiy fikrlarni o’rganib, sintezlab, umumlashtirishga uringanini; ilmlarni klassifikasiya qilganligini; falsafa, mantiq va boshqa bir qancha fanlarning asoschisi bo’lganligini va shu tariqa ilmiy va falsafiy fikrning keyingirivojiga ulkan hissa qo ’shganligini, aniqrog’i, taraqqiyot yo’nalishini belgilashga olib kelganligini ta’kidlash zarur.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo ’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. J 1.- T.: O’zbekiston, 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. J.2.- T.: O ’zbekiston, 2018. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat ’iy tartib-intizomva shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlariva 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza.2017 yil14 yanvar – Toshkent:” O’zbekiston”, 2017. 4. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 5. Karimov I.A. O ’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O’zbekiston, 2011. – 440 b. 6. Karimov I.A. O ’rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizasiya rivojidagi roli va ahamiyati. – Toshkent: O’zbekiston, 2014. 7. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo ’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – Toshkent: O’zbekiston, 2015. – 304 b. 8. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R. Qadimgi va o’rta asr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 325 b 9. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R., Qobulniyozova G., Ruzmatova G. Yangi va eng yangi davr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 208 b 10. Po ’ latova D ., Ruzmatova G . G ’ arb falsafasi . O’quv qo’llanma. – Toshkent: PREMIER-PRINT, 2013. – 425 b.

Похожие

Detyerminizm falsafasi

Borliq falsafasi

Fan falsafasi

Qadriyatlar falsafasi

Tabiat falsafasi