Аксиологик онг ва қадриятли дунёқараш - Философия - Рефераты

Аксиологик онг ва қадриятли дунёқараш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Аксиологик онг ва қадриятли дунёқараш Режа: 1. Онг ва аксиологик онг. 2. Аксиологик онгнинг компонентлари. 3. Аксиологик онгнинг ижтимоий онг шакллари билан алоқаси ва фарқи. 4. Аксиологик дунёқараш, унинг ўзига хос хусусиятлари.

Таянч тушунчалар: Дунёқараш, аксиологик дунёқараш, онг, аксиологик онг, қадрлаш туйғуси, қадриятли ёндашув, аксиологик идрок, аксиологик кечинмалар, аксиологик билиш. 1- масала .Онг инсонга хос бўлган миянинг тил ва нутқ ёрдамида воқелик аксини умумлаштирадиган, мақсадга мувофиқ конструктив ва ижодий намоён бўладиган функциядир. Онг инсон миясининг шундай функциясики, унинг моҳияти ташқи дунёни тўғри, умумлашган, мақсадга йўналтирилган ва ижодий ўзгартирилган шаклда акс эттиради. Онг илгариги тажриба ёрдамида тўпланган таасуротларни ўзаро боғлайди, ўзини атроф-муҳитдан ажратиб, объектга субъект сифатида қарама- қарши қўяди. Онг воқеликни эмоционал баҳолаш, мақсадга мувофиқ фаолиятни таъминлашдир. Шахсий хатти- харакатларни ақлан фикрий қуришдан иборат, шахснинг атрофида ва айни пайтда, ўз маънавий дунёсида содир бўлаётган ҳодисалар тўғрисида ҳисоб беришидир. Демак, онг оддий образ эмас, воқеликни акс эттириш ва ўзгартиришга йўналтирилган фаолиятнинг рухий шаклидир. Онг – инсон функцияси сифатида тўртта тенг компонентдан иборат холатда акс этиши мумкин. 1. Оддий маънавий қобилиятлар ва улар асосида олинадиган билимлар соҳаси (сезги, идрок, тасаввур). Онгнинг асосий бошқарувчиси – инсон вужуди хатти-ҳаракатлари, уни ўраб олган табиий ва социал жисмлар дунёсидаги фойдалилик ва мақсадга мувофиқлик ҳисобланади. 2. Онгнинг мантиқий- тушунчавий компонентлари (умумий тушунчалар, таҳлилий операциялар, қатъий мантиқий далиллар). Мантиқий- тушунчавий онг соҳасининг асосий мақсади ва тартибга солувчиси ҳақиқат ҳисобланади. 1 ва 2 компонентлар онгнинг ташқи билиш қисмини ташкил қилади. Бунда рухий дунёнинг субъектив, шахсий ва қадр- қимматли компонентлари гўёки яшириш холатда бўлади. 3. Инсон дуч келадиган ёки келиши мумкин бўлган воқеа ва ходисаларга оид хотиралар, хиссиётлар, тахминлар, шахсий субъектив – психологик кечнмалар соҳасидир (онгнинг “ўнг томони”).

4. Бу қисм онгимизнинг ягона “майдони” нинг қадриятли компонентини ўз ичига олади. Бунда шахс фаолиятининг олий мотив ва рухий идеаллари, шунингдек, уларни вужудга келтирувчи фантазия, таъсирчан таасурот, турли хилдаги интуициялар шаклида ижодий тушунчалар ҳам жойлашган. Онгнинг бу соҳасини мақсади ва бошқарувчиси бўлиб гўзаллик, ҳақиқат ва адолат хисобланади, яъни фикрнинг предметли воқелик билан мувофиқлаштирувчи шакли бўлган ҳақиқат эмас, балки предметли воқеликни бизнинг мақсад- ниятларимиз ва фикрларимиз билан муфовиқлаштириш шакллари бўлган қадриятлар хисобланади. 3 ва 4 қисмлар онгимизнинг қадриятли – эммоционал қисмидир. Бунда билиш предмети сифатида “мен” нинг ўзи, бошқа “мен” лар, шунингдек, уларнинг ижодий ўз –ўзини намоён қилиш қадриятлари (бадиий ва фалсафий- диний матнлар, мусиқа асарлари, тасвирий санъат, архетектура) кўринишидаги махсулотлар ҳам киради. Айни пайтда онгнинг ташқи билиш қисми бу ерда кичрайтирилган ва унинг “ўнг бўлагига” бўйсунгандир. Хуш унда онг мазмунини нималар белгилайди? Биринчидан, ташқи нарсалар ва руҳият дунёси; табиий, ижтимоий ва руҳий ходисалар онгда аниқ хиссий тушунчалар ҳамда образларда акс этади. Бу образларда, агар улар, масалан, қандайдир табиий нарса ёки тарихий ходисани акс эттирса, онгда уларнинг тасвири, нусҳаси (ёки тимсоли) бўлиб, улар бу нарса ёки ходисалар тўғрисида, уларнинг ички жиҳатлари ва моҳияти тўғрисидаги ахборотни акс эттиради. Бундай ахборот инсоннинг мавжуд вазият, унинг доимий боғлиқлигини таъминлайдиган ҳолат билан узаро алоқасининг натижаси хисобланади. Онгнинг иккинчи манбаи ижтимоий – маданий муҳит, умумий тушунчалар, этик- эстетик қоидалар, социал ғоя ва ахлоқий нормалар, жамият томонидан тўпланган билимлардир. Унга, шунингдек, билиш фаолиятининг воситалари, усул ва шакллари ҳам киради. Баъзи ижтимоий – маданий характердаги норма ва таъқиқлар ижтимоий онг мазмунининг таркибий қисмига айланган холда индивидуал онгга узатилади. Индивидуал

онг бунинг натижасида табиат ва жамиятни ижтимоий англаш даражасига кўтарилади. Шу боис, индивид жамият ўзи билан дунёга боқади, деган ибора бекорга айтилмаган. Онгнинг учинчи манбаи индивиднинг маънавий дунёси, унинг турмуш тарзи ва кечинмалари ҳисобланади. Ташқи муҳит таъсирларисиз ҳам инсон ўтмиши, келажагини мушоҳада қилиш ва тасаввур қилишга қодир. Инсон мусиқа, тасвирий санъат асарлари ва бошқаларга ўзига хос кечинма ва образларни туйган холда муносабатда бўлади, акс эттириш жараёнига, бошқача айтганда, инсоннинг ўз руҳий реаллигини англашга жалб этилади. Хулоса қилганда, онг мазмунини, аввало инсон тажрибаси давомида ҳамиша тасдиқланиб ва ривожланиб борувчи билимлар тизими ташкил этади. Инсоннинг нафақат нарса ва ходисалар, уларнинг хусусиятларини англаб етиши, балки уларнинг қимматини ҳам баҳолаши, онгнинг аксиологик жиҳатини кўрсатади. Инсон онги нафақат воқелик, объектларига балки жамият қадриятларига муносабатни, ўз –ўзига муносабатни ҳам, ўз –ўзини англашини ҳам ўз ичига олади. 2-масала . Аксиологик онг – қадриятларни англаш жараёнида вужудга келадиган, қадрлаш туйғуси, аксиологик тушунча, хулосаларни ифодалайдиган ва акс эттирадиган ижтимоий онг шаклидир. Унда қадриятлар, уларнинг моҳияти, мазмуни, намоён бўлиш шакллари, ахамияти ва хусусиятлари ўз аксини топади. Аксиологик онг ижтимоий онгнинг махсус шакли бўлиб, олам, воқелик ва ҳаётни қадрлаш туйғуси асосида ўзига хос тарзда акс эттиради. Инсонда олам, табиат, жамият ва ўзга одамларни, ҳаёт, умр ва бошқаларни қадрлаш туйғуси бор. Бу туйғу уларнинг қадрини англаб олиш, қадриятни идрок қилиш, унинг ахамиятини хис қилиш каби инсоний хусусиятлар билан уйғунлашиб кетган. Одам зоти олам ходисаларига нафақат баҳо беради, балки уларга қадр ва қадрлаш нуқтаи назардан ҳам қарайди. Инсоний қадрлаш туйғуси кишининг нарса–ходисаларни оддий баҳолашидангина иборат эмас, балки қадриятли ёндашув асосида

шаклланадиган серқирра маънавий хусусиятлир. Шу маънода, у инсон зотининг энг ботиний маънавий хислатларидан биридир. Қадриятларга ва қадрлаш туйғусига асосланган аксиологик қарашлар илмий жиҳатдан асосланган, назарий таҳлил қилинган, муайян принцип асосида тўпланган билимлар системасини ифодалайди. Улар қадриятлар соҳасида олиб борилган тадқиқотлар, илмий изланишлар, бу борадаги назариялар, китоб ва рисолаларда ўз аксини топади. Тугалланган, озми – кўпми мукаммал, изчил баён қилинган ва қадриятлар туйғусидаги системага эга бўлган аксиологик қарашлар мажмуаси - қадриятлар назарияси, деб юритилади. Аксиологик қарашлар тарихида қадриялар, уларнинг шакллари ва амал қилиш хусусиятлари тўғрисида бир қатор назария ва аксиологик концепцияларни учратиш мумкин. Аксиологик онг ўз навбатида аксиологик хиссиёт, аксиологик идрок, қадрлаш туйғуси, аксиологик кечинмалар, қадрият мазмунини ифодалайдиган тушунча, хулоса ва тафаккур билан узвий боғлиқдир. Кимдадир аксиологик идрок ва қадрлаш туйғуси бошқалардан кўра кучлироқ намоён бўлиши, унинг қалбида қадрлаш туйғуси билан боғлиқ ҳиссиёт кўпроқ ғалаён қилиши мумкин. Бундай кишида муайян қадриятни қадрлаш билан боғлиқ масъулият ва унга асосланган фаолият ҳам бошқаларга қараганда яққолроқ кўзга ташланиб туриши табиий. Аксиологик билишда қадрлаш туйғуси ва аксиологик идрок муҳим аҳамият касб этади. қадрлаш туйғуси аксиологик онгнинг энг асосий комонентларидан биридир. У табиий ва ижтимоий ходисаларнинг қадрини англаш, завқ олиш, лаззатланиш, маъсулият хиссини сезиш ва бошқаларда намоён бўлади. Олам ва одам ўз аҳамияти билан қадрлидир. Оламдаги воқеа нарсалар, ҳодиса ва жараёнлар одамлар учун қадрлаш туйғусини уйғотувчи асосдир. Шу маънода объектив воқеликка, унинг намоён бўлиш шакллари ва кўринишларида бевосита ва билвосита боғлиқ бўлмаган қадрлаш туйғуси ва унинг мутлақ субъектив хусусият эканлигини эътироф этиш қийин. Зеро,

қадрлаш учун қадрланадиган “нимадир”, яъни моддийлик ёки маънавийлик бўлмоғи, қадрлаш туйғусини уйғотиш учун эса ана шу туйғуни вужудга келиши учун сабаб бўладиган “объект” бўлмоғи лозим. Шу маънода, олам одам ва ҳаёт, деб аталмиш сарқирра маънолар қадрлаш туйғусини шакллантиришдаги асосий мезонларидир. 3-масала . Аксиологик онг ижтимоий онг шакллари билан алоқадор. Ижтимоий онг табиий ва ижтимоий воқеликнинг инъикоси, жамиятнинг муайян даврига ёки қисмига тегишли бўлган умумий хис туйғулар, кайфиятлар, қарашлар, ғоялар, назариялар мажмуидир. Ижтимоий онг туфайли жамиятнинг ўз –ўзини англаши содир бўлади, кечаётган жараёнларга муносабати шаклланади. Ижтимоий онгнинг ахлоқий, диний, эстетик, сиёсий, ҳуқуқий, фан, фалсафа каби шакллари ажратилади. Ижтимоий онг шаклларининг хилма- хиллиги объектив оламнинг турли- туманлигидан, воқеликнинг муайян томонларинигина акс эттиришдан келиб чиқади. Бу шакллар бир-биридан воқеликни акс эттириш усули ва функциясига кўра ажралиб туради. Масалан, ҳуқуқий онг нормалар, қонунлар, қоидалар воситасида, эстетик онг эса бадиий образлар ёрдамида воқеликни акс эттиради. Ижтимоий онгнинг барча шаклларига билиш, тарбиялаш, қадрлаш каби функциялар хос. Ижтимоий онг шаклларидан бири ахлоқий онг хисобланади. Айнан ахлоқ, ахлоқий нормаларнинг пайдо бўлиши, аста-секин шаклланиб, тарақий қилиши инсонийликнинг шаклланиши учун замин яратди. Ахлоқ кишиларнинг бир –бирига, жамиятга бўлган тахирий муайян муносабатларини ифодалайдиган хулқ-атвор, одоб, қоида ва тамойиллари мажмуидир. У хамиша конкрет – тарихий характер касб этади, ҳар бир даврнинг ўз ахлоқ мезонлари бўлади. Шунинг учун ҳам бирон-бир ахлоқий қадриятлар тизимида табиий хисобланган ходисалар бошқа ахлоқий муносабалар тизимида ноўрин хисобланиши, баҳоланиши мумкин. Ўзбек миллий ахлоқ нормаларига кўра, фарзанднинг ўз ота-онасини, кишининг ўзидан ёши улуғларини хурмат қилиши қадрият хисобланади.

Эстетик хис-туйғулар, дид, қарашлар, идеаллар ва назарияларнинг ўзига хос, бетакрор тизими сифатида намоён бўладиган эстетик онг натижаси сифатида эстетик кечинмалар пайдо бўладики, унда идрок этилаётган объектлар, ходиса, жараёнлар эммоционал шаклда баҳоланади. Эстетик баҳолашда кишилар гўзаллик-хунуклик, улуғворлик- тубанлик, фожеавийлик-кулгилилик каби тушунчалар билан иш кўрадилар. Бадиий образлар, қахрамонларнинг кишилар хулқига таъсири том маънода улкан ва беқиёсдир. Айнан мана шуни назарда тутиб А. Қаҳҳор «Адабиёт атомдан кучли” деган эди. Сиёсий онг давлат хокимиятига, ижтимоий гуруҳлар, миллатлар, сиёсий институтлар ва муассасалар фаолиятига бўлган муносабатларни ифода этувчи кайфиятлар, тасаввурлар ва қарашлар, эътиқодлар мажмуидир. Сиёсий онгда даврнинг, мамлакатнинг энг чуқур муаммолари ўз ифодасини топади. Зеро, кишиларни сиёсий муаммолар, воқеалар доимо ўзига тортади, диққатни жалб қилади.Куп партиявийлик,тинчлик,баркарорлик,тутувлик каби ижтимоий-сиесий тушунчалар уз мохиятига кура кадрият хусусиятига эга. 4-масала . Аксиологик дунёқараш – ижтимоий дунёқарашнинг ўзига хос таркибий қисмларидан бири сифатида, кишиларнинг воқеликка қадриятли муносабати ва фаолиятининг йўналишини белгилайдиган аксиологик қарашлар, принциплар ва маслакларнинг мажмуасидир. Дунёқарашнинг аксиологик шакли қадриятли ёндашув, аксиологик муносабат, аксиологик баҳолаш кабиларни қамраб олади. Умумий дунёқараш системасига аксиологик дунёқараш элементлари қўшилиши билан ижтимоий субъектларнинг воқеликка муносабатида қадрлаш туйғуси, қадриятли муносабат ва аксиологик баҳо яққол кўзга ташлана бошалайди. Бунда аксиологик принциплар кишиларнинг воқеликка муносабатларини, бир – бирларига нисбатан ўзаро алоқаларини тартибга солувчи маънавий мезонлар сифатида намоён бўлади. Улар кишиларнинг фаолиятларини амалга оширишдаги манфаат ва мақсадларида ҳам кўзга ташланади.

Бирор бир йўналишга қаратилган қадрлаш туйғуси ва бу асосдаги билимлар, интилиш, мақсад ҳамда манфаатлар кишиларнинг амалий фаолияти учун манавий бошқарувчанлик (регуляторлик) вазифасини ҳам бажаради. Албатта бунда қадриятлар билан боғлиқ омиллардан ташқари бошқа сабаблар ҳам муҳим аҳамият касб этади. Аммо кишиларни бирлаштириб, муайян мақсадга интилишдаги умумий фаолиятда омилкор бўлишни таъминлайдиган омиллар орасида қадриятлар омили етакчи ўринни эгаллаши мумкин. Масалан, ҳозирги даврда Ўзбекистоннинг мустақиллиги ҳамда уни янада мустаҳкамлаш вазифалари жамиятимизда барқарорликни таъминлаш, демократик тамойилларга асосланган ҳаёт тарзини шакллантириш жараёнларида қадриятлар омили катта аҳамият касб этмоқда. Оламга қадриятли муносабат шаклланиши ҳар бир кишининг етук инсон сифатида вояга етиши жараёнини таркибий қисмидир. Киши камолот сари борар экан ўзи, ўзгалар, ташқи муҳит, олам, умр, вақт, давр ва бошқаларнинг ҳақиқий қадрини англаш томон бораверади. Бу фоний дунёнинг ўткинчилиги умирнинг мазмуни, яшашнинг мақсади, оламнинг абадийлиги қаршисидаги лаҳзалар қадрига етишни шргана боради. Бу эса мазкур кишида аксиологик муносабат шаклланишининг шахсий жараёнини англатади. Аксиологик муносабат фақат якка, алоҳида шахсгагина тегишли ҳодиса эмас. Балки у ижтимоий гуруҳ, қатлам, миллат, давлат, жамиятига ҳам тегишли бўлиши мумкин. Ушбу маънода аксиологик ёндашув ва қадриятли муносабатнинг идивидуал ва ижтимоий намоён бўлиш даражаларини, алоҳида, хусусий ва умумий шаклларини кўрсатиш мумкин. Бу борада қуийдаги мисолга мурожаат қилайлик. Собиқ иттифоқ миқиёсидаги ғайриаксиолгик ёндашувга кўра марказий Осиё хом –ашё етказиб берадиган худуд сифатидаги аҳамиятини сақлаб қолаверди. Унга ана шундай ёндашув собиқ СССр ҳаётининг сўнги даврларигача давом этди. Аму ва Сирдарёга солинган туғонлар, қурилган каналлар, чўлларнинг ўзлаштирилишида Она- Ватанимизнинг табиатини қадрлаш, унинг келажагини уйлаш хиссини топа олмайсиз. Айнан ғайриаксиологик муносабат Оролнинг аста – секин йўқолиб

боришига, марказий Осиёнинг “шўр ювгичлари” бўлган Аму ва Сирдарёнинг шўр тузларини денгизга эмас, балки, Она заминимиз худудига қуйиши оқибатида мисли кўрилмаган экологик халокат содир бўлишига Орол фожиасига олиб келган асосий сабаблардан биридир. Тўғри, ўша асримизнинг ўрталаридан бошлаб қурилган каналлару, сув омборлари қанчалар фойда келтиргандир. Аммо улар оролнинг қадрини боса олармикин? Улар яна Оролни тўлғизиш ва рўй бераётган экологик халокатнинг оқибатларини тугатишга етармикин? Йўқ! кўҳна ва навқирон тарих соҳта қадриятларни устувор билишга асосланган ғайриаксиологик ёндашувнинг бу каби фожиавий мисолларига кўп бора гувоҳ бўлган. Ана шу мисоллар бутун инсоният, қолаверса минақамиз аҳолисида тўғри аксиологик ёнлашувни азалий, умуминсоний маъволарни қадрлаш туйғусига асосланган қадриятли муносабатни шакллантиришга ундайдиган ибратли ҳодисалар янглиғ кишини хушёрликка ундайди. Ижтимоий хушёрлик, маънавий маъсулият қадрлаш туйғусини тўғри шаклланганлигини, оламга қадриятли муносабатни тғри вужудга келтирганлигини ифодалайди.

Адабиётлар: 1. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005. 2. Ж. Туленов. Қадриятлар фалсафаси. Т.: 1998. 3. Қ. Назаров. Қадриятлар фалсафаси: аксиология. Т., 2004. 4. Т. Туленова. Рухий-фалсафий қарашлар муштараклиги. // фалсафа ва ҳуқуқ, 2005.№4, 9 бет. 5. А. Ашуров. Оилавий маросимларнинг баъзи фалсафий-ахлоқий масалалари. // фалсафа ва ҳуқуқ. 2006 №3, 49 бет.

Похожие

Дунёқараш ва унинг структураси

Қадриятли ендашув ва баҳолаш

Билимнинг баҳоси ва қадри

Билимнинг баҳоси ва қадри

Фалсафа фаннинг тадкикот объекти, предмети