Қадриятли ендашув ва баҳолаш - Философия - Рефераты

Қадриятли ендашув ва баҳолаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Қадриятли ендашув ва баҳолаш Режа: 1. “Қадр” ва “Қадрлаш” тушунчаси. 2. Қадриятли ёндашув унинг ўзига хос хусусиятлари. 3. Қадриятни баҳолаш. Баҳолаш турлари.

Таянч тушунчалар: Инсон, маънавий, эҳтиёж, муносабат, билиш, қадрият, қадриятли муносабат, воқелик, моддий ва маънавий ўзлаштириш, билиш, баҳолаш. 1-масала . Қадр биринчи навбатда маънавий соҳага оид тушунча, чунки, Халлоқи оламнинг бирлиги ва борлигини тан олмаган одам на ўз қадрини билади, на ўзга мавжудотлар қадрига етади. Қадр тушунчаси иқтисодда қийматга айланса, сиёсат соҳасига татбиқ этилганда мавқе ва мақом қиёфасини касб этади. Қадр ўзликни англаш жараёнида пайдо бўлади. “Мен Аллоҳ томонидан ер юзида халифа этиб яратилганман”, деб ўзликни англаб етиш – ўз қадрини тўғри баҳолашнинг пойдеворидир. Аллоҳга ишонган одам Тангрининг ваҳийсига ҳам ишонади, демак, юқоридаги сўзларни ҳақиқат деб қабул қилади. Иккинчидан, ўз қадрини англаб етиш баробарида инсон ўзига инсонлар ҳам ер юзасида хилифа эканлигига имон келтириб, уларнинг ҳам қадрини ўзидан кам билмайди. Учинчидан, у Аллоҳ яратган барча мавжудотнинг айни Ҳаққа тегишли эканлигини англаб етгани учун қадр қилади, беҳудага бирор нарсани зое қилишни ўзига эп кўрмайди. Ҳар бир инсон ўз қадрини умумий бир тарзда эмас, муайян ва аниқ ўлчовларда англаб етмоғи керак. Ҳақиқий Шахс даражасига етишган инсон ўз қадрини, шу билан бирга ёруғ оламдаги барча ашё ва мавжудотлар қадрини муайян даражада англаб етган, шу асосда жамиятнинг фаол аъзосига айланган инсон бўлади. Қадр тушунчаси маърифатнинг турли босқичларида турли даражада муайянлашиб боради. У имон, илм ва амал даражаларида англаб етилиши мумкин. Имон даражасида барча мавжудот қадри Аллоҳ инъоми сифатида, барча инсон қадри имкон (потенция) даражасида намоён бўлса, илм даражаси ҳар бир муайян инсон ва ашё қадри ҳақида аниқ билимлар ҳосил қилиш билан боғлиқ бўлади. Аммо инсоннинг фазилатларига қараб (имон-эътиқоди, илми, амалий кўникмалари, ахлоқий сифатлари ва ҳакозоларга кўра) қадрланиши ўз – ўзидан моддий эмас, маънавий кўринишда бўлади. Моддий қадрланиш эса, маънавий илмнинг амалга татбиқ этилиши билан боғлиқ. Инсон ўз имкониятларини амалга татбиқ этишдан аввал ўз қадрини илм босқичида англаб етиши лозим. Бу билим амалий фаолиятида икки шартга риоя этишни тақозо этади. Биринчи шарт – инсон ўз қадрига номуносиб ишни ўзига раво кўрмаслиги керак, яъни ўз илм савияси, имони, жамиятдаги мавқеига номувофиқ амални содир этмаслиги керак. Иккинчиси – инсон ҳеч ким билан ўз қадрига нолойиқ шароитларга рози бўлиб битим тузмаслиги керак, кенгроқ маънода олганда ўзганинг унга нисбатан нолоийқ ҳатти – харакатлари содир этишга йўл қўймаслиги лозим. Инсон ўзи ва ўзга қадрини таққослаб ўзаро муаммоларга киришганда, маънавиятдан сиёсатга ўтилади. Инсон ўз моддий табиатни ҳам ҳисобга

олиб, ўзгалар билан муносабатга киришувида иқтисодий муносабатлар юзага келади. Аммо, билиб қўйиш керакки, инсон иқтисодий, сиёсий ва маънавий майдонда доимо бир хил қадр топа бермайди. Инсон маънавий камолотини белгиловчи омиллардан бири унинг ушбу уч йўналишда ўз қадрини уйғун сақлай билиши билан ҳам белгиланади. Маънавий камолотни фақат маънавият йўналишда ўз қадрини юксалтира билиш деб тасаввур этиш – бир ёқламаликдир. 2-масала . Қадриятли ёндашув кўп холарда билимнинг атом энергетикаси, компьютер техникаси, коинотни ўзлаштириш, ген инженерлиги каби соҳадаги ишларни ривожлантиришга туртки бўлди. Бундай ёндашув, шунингдек, олимларнинг ахлоқий маъсулияти масаласи, табиий – илмий тадқиқотларни ва ахлоқий нормалар доирасида бошқариш тўғрисидаги мавзу билан ҳам боғлиқдир. Маълумки, сўнги ўн йилликларда бутун дунёда генетика методларининг инсонга нисбатан татбиқ этиш усуллари билан боғлиқ баҳслар кенг миқиёсда авж олди. Бундай илмий баҳслар (кутилмаганда) у билан боғлиқ кўпгина дунёқарашлар, социал ва ахлоқий масалаларга оид муаммоларни анча ойдинлаштирилди. Ген инженерияси бир томондан, инсониятни кўплаб муаммолардан, хусусан наслий- ирсий касалликлардан қутилишига, бошқа томондан эса, генлар билан ўтказилган экспериментлар оқибатида инсон ва инсониятга хавф –хатар келтирувчи салбий натижаларга ҳам олиб бориши мумкинлиги аниқ бўлиб қолди. Инсон ҳуқуқлари талабларидан келиб чиққан холда, олимлар илмий тадқиқотларнинг баъзи йўналишларидан тийилиб туришни таклиф қилишмоқда. Ген инженерияси атрофдаги баҳс – мунозаралар шундан дарак берадики, бу бошқа соҳаларда ҳам тадқиқотлар йўналишини маънавий қадриятлар аниқлаши мумкин ва зарур. Субъектнинг қадриятли ёндашуви билан жараёнга кириб борган холда фан учун маълум ғоянинг муҳимлигини, яъни тадқиқотлар стратегиясини аниқлайди. Айни пайтда нотўғри баҳолар фан учун жиддий салбий оқибатлага олиб келиши ҳам мумкин. Масалан, ғоянинг нотўғри белгиланганлиги унинг тўғри ёки нотўғрилигини аниқлагунга қадар табиатни билишга катта зарар етказиши ҳам мумкин. Генетика тарихига янги экспериментал йўналишларнинг тарафдорлари классик биологиянинг анъанавий йўналишлари бўлган системалаштириш, қиёсий морфология, эволюция назариясига нисбатан менсимасдан муносабатда бўлиш ҳолларига йўл қўйган. Шу билан бирга, ўтган асрнинг 20 йилларида АҚШда эволюцион назарияга салбий муносабатда бўлинди, бу назарияни биринчи жаҳон уруши бошланиши билан алоқадор жойи борлиги тўғрисидаги фикр кенг тарқалди. Бошқа томондан эса собиқ иттифоқда янги йўналиш бўлган классик генетика шаклланишидаги потенциал имкониятлар ва ижтимоий моҳият етарлича баҳоланмади. Тўғри, иккита етарли баҳо бера олмаслик орасида муҳим фарқ

бор. Агар биринчи хол урушдан кейинги депрессия рўй берган шароитда содир бўлган бўлса, иккинчиси эса мафкуравий калтабинлик таъсирида содир бўлди ва бу ҳол билиш жараёнининг кейинги ривожи йўлини тўсиб қўйиди. Ўтган асрнинг 30-40 йилларида биолог Лысенко ва лысенкочиларнинг ўз ижтимоий –сиёсий ва ахлоқий қарашларидаги хатолари ҳам бунда салбий рол ўйнаган эди. Албатта, ҳар доим ҳам ҳақиқатга боқиш осон эмас. Айниқса, сиёсий тушунчаларни масаласининг моҳиятини билмасдан изоҳлаш ва жараёнларга мурожаат қилиш олимнинг йўлдан адаштиради. Айнан шундай вазият – фанда мулоҳаза ва гепотезаларнинг ҳақиқийлиги ва ёлғонлигини аниқ – турихий шароитларда аниқлаш қийин бўлсада, мафкуравий ўйинлар учун асос бўлиши мумкин. Шундай бўлса – да, ҳақиқий олим ҳар қандай шароитда, унинг концепцияси эътироф этилиши учун қанчалик фойдали бўлмасин, социал демагогия ва асл қадриятлардан бегоналаштирувчи йўл томонга оғиб кетмайди. Файласуфлар ёки табиатшуносларнинг ўтган асрнинг 30 -40 йилларида мафкура таъсирига берилганлигининг аҳамияти, муҳим жиҳати бундай муносабат жамиятга зарарли тарзда ва нотўғри ғояларни қўллаш мақсадида амалга оширилган эди. Баъзи олимлар ўтмиш сабоқларини умумлаштириб, адолатли равишда таъкидлашадики, табиатшуносликда янги ғояларнинг қадрига етмагандан кўра, уларга ортиқча баҳо бериш унчалик зиён келтирмайди. Б.Рассел файласуфлар табиатшунослардан, асосий янгиликдан кўра каттароқ зарар йўқлигини эътиборга олган ҳолада, эски табиий илмий ҳақиқатлардан нарига ўтолмай қолган кишини фаоллика чорлаганлари учун минадор бўлишлари лозим, деган эди. Агар новаторлик илмий асоссиз бўлса, ўз умрини тез ўтаб бўлади. Ҳатолар қандайдир нотўғри холат рўй бериши оқибати бўлиб, ўз куч –қувватини сарфлаб бўлгандагина вазият барқарорлашади. Лекин янги фикр, гепотеза, таъсирли концепция догматикликка дуч келган чоғда зарар каттароқ бўлади. Ўшанда ҳақиқатни қарор топтириш ва догматизм илмий тараққиётга кучли таъсир кўрсатганлигини аниқлаш учун бир неча ўн йиллар керак бўлади. Фанда социал амалиётдагидек, қанчалик қизиқарли бўлмасин қисқа муддатли мақсадлар эмас, балки муҳим қадриятлар асосий роль ўйнаши лозим. Олимнинг мақсад ва режалари объективлик, илмийлик, инсонпарварлик, ижтимоий ва илмий тараққиётга хизмат қилишга асосланиши зарур. Билишнинг баҳоси ишончли мулоҳазалар асосида эзгу ғояларга хизмат қиладиган бўлиши керак. Олимнинг фаолияти соҳаси билмаслик билан кураш саҳнасидан иборат, курашиб олинган ҳар бир қарич жой учун у ўзининг интеллектуал ва эмоционал истеъдодини сарфлаши керак бўлади. Воқеликни ўзлаштиришда ижод, кишининг иродаси, қизиқиши, илмий жасурлиги, талабчанлиги, тасаввури, интуицияси, ақли каби кўплаб сифатлар муҳим аҳамият касб этади.

Билишнинг диалекик концепцияси субъект – қадриятлиликни илмий ижоднинг таркибий қисми, деган фикрга асосланади. Бу компонентсиз ҳеч бир фан мавжуд бўлиши мумкин эмас. Бунда баъзан субъектининг фаоллиги ҳақиқатга олиб борса, бошқа холда ҳатога, тескари назарий қоидага олиб боради. “Субъективлик” хатолар манбаи, деган фикр асосида фанда ундан халос бўлиш лозим, деган тасаввур пайдо бўлган. Экспериментал фан асосчиси Ф. Бэкон ана шундай ноилмий сабаблар туфайли пайдо бўладиган (“идоллар”) ақл янглишишларни четлаб ўтиш масаласини қўйган эди. У ҳақиқатни аниқлашда ягона восита бўлган қатъий тажрибага, билишнинг индуктив услубига мурожаат қилиш лозим, деб хисоблади. Бошқа мутафаккир Р. Декарт янглишишнинг сабаби ақлга боғлиқ бўлмаган эркин ирода, деб билган ва янглишишга барҳам беришнинг асосий воситаси, ҳеч қандай авторитетларни тан олмайдиган ва дедуктив услуб асосида ҳақиқатни яратувчи ақлнинг ўзи эканлигини таъкидлаган эди. Инсониятни хатоликлар билан курашишга чорловчи бу файласуфлар кўп нарсани тўғри пайқашган. Лекин, кейинчалик субъективликни объективликка қарама – қарши қўйиш, ижоднинг субъектив “ноилмий” асосларини улоқтириб ташлаш йўли билан илмий билимнинг максимал ҳақиқийликка эришиш муаммосини очиб бўлмаслиги маълум бўлди. Ечим “субъективлик” нинг ҳақиқатга эришиш йўлидаги турлича аҳамиятини аниқлаш билан боғлиқ. Баҳолаш истаган фанда, билиш субъектининг истаган структуравий даражасида содир бўладиган жараёндир. Ижтимоий фанларнинг мулоҳазалари турли йўналган социал гуруҳлар манфаати масаласи билан узвий боғланган. Бу фанлардаги кўплаб мулоҳазалар турли қатлам ёки социал гуруҳлар мақсад ва манфаатлари, қадриятлари устувор бўлган фикрлаш усули маҳсулидир. Бироқ, ижтимоий фанларнинг қоидалари ҳам ижтимоий баҳолашдан четда қолмайди, табиий фанлар ҳам бундай баҳодан холи бўла олмайди. Қадриятли ижтимоий – сиёсий баҳолар баъзан объективликдан узоқ ва асосиз ҳам бўлиб, уларда субъектив – эмоционаллик керагидан ортиқ даражада учрайди. Баъзан эса улар масалага биринчи қарашда мутлақо фарқ қиладиган тасаввурдан келиб чиқиши ҳам мумкин. Лекин уларнинг барчаси ортида, табиийки, баҳолаётган кишининг муайян позицияси туради. Агар баҳо умумий категория сифатида олиб қаралганда, у ҳеч бир асоссиз эмас, балки турли манфатлар, мақсадлар билан боғланган тушунчадир. Лекин, объектив ҳолда қадриятлар ва баҳолар одамлар томонидан танланади, муҳими бу танлов онгли равишда, маданий ва ижтимоий тараққиётга ҳамоханг мақсадда амалга оширилиши керак. Табиатшунослик табиатни ўрганувчи йўналиш бўлганлиги боис мафкуравий фан эмас. У фақат табиий – илмий соҳадан ташқарида бўлган ижтимоий фанлар, социология, этика, фалсафа хулосаларига кўра, мафкурага

хизмат қилиш мумкин. Илмий билишга сингган ҳолда қадриятли кўрсатмалар кўплаб омиллар орқали тадқиқот жараёнига таъсир кўрсатади. Улар илмий тадқиқотларнинг суръати ва ҳажмига, уларнинг йўналиши ва шаклига, олинадиган натижалар мазмунига муҳим таъсир қилиш мумкин. Шундай савол туғилади: агар ҳақиқат воқеликнинг тўғри инъикоси бўлса ва ўзининг мазмунида инъикос объектини акс эттирса, унда унинг ўзини қадрият деб ҳисоблаб қўя қолинса бўлмайдими? Бўлади, бироқ, шунинг ўзи етарли эмас. Ҳақиқат, биз билишимизча, бирданига, соф ҳолда камдан –кам олинади, деярли ҳамма вақт унга қийин йўллар, турли тахминлар ва гепотезалар орқали эришилади. У узоқ йиллар давомида сайқалланади. Зеро, қасқа вақт ичида ёки ҳар бир қадамда ҳақиқатга эришилганини эълон қилиш қийин. Олим ишончли ёки эҳтимол бўлган реал билим билан иш кўради. Субъект ижтимоий позицияси фақат абадий ҳақиқат билан эмас, балки реал ишончли эҳтимол бўлган реал концептуал билимнинг тизими билан бевосита боғланган бўлади. Ушбу позиция билишнинг ҳар бир бўғинига таъсир қилиб, ҳақиқат шаклланишига маълум тарзда таъсир қилади. Ҳақиқат тушунчасида фикрларнинг реалликка муносабатининг фақат битта шакли, хусусан билинаётган реаллик фикрининг мослиги, онгда бу реалликни тўғри акс эттириш қобилияти асосида шаклланган хулоса намоён бўлади. Агар ҳақиқат фикр ва уч хил, яъни кишилар, фикрлар ва воқелик ўртасидаги муносабатдан иборатдир . Ушбу уч хил йўналишдаги структаранинг ўртача даражаси, деганда оддатий ҳақиқатни эмас, билиш ҳақиқат шаклланиши билан вужудга келадиган реал илмий билим мажмуаси деб тушинилади. Социал манфаатлар субъектлар фаолиятида гўёки ҳақиқатга “кўчирилади”, илмни ижод ва илмий билишнинг реал тизимида ўзини намоён қилиши учун кенг имкониятга эга бўлади. Ҳақиқат ҳеч қандай фандан ташқарида уни бошқариб турадиган ташқи кучга муҳтож эмас. У ҳамиша ўзининг объектив мазмунига кўра, субъектив ва ижтимоий гуруҳга боғлиқ бўлмаган ҳолда ўз –ўзидан йўналтирувчи омил бўлиб ҳисобланади. Бу ҳол хилма –хил тарзда намоён бўлади. Субъектнинг борлиқ тўғрисидаги ҳақиқий бўлмаган тасаввури бўлиши мумкин. Бундай шароитда ҳақиқат бўлмаган фикрлар туғилиши ва реал илмий билим тизимида мавжуд бўлиши учун қўшимча имкониятга эга бўлади. Улар билимни субъективлаштиришни кучайтиради ва унинг ҳақиқатдан йироқлашуви хавфини ҳам кўпайтиради. Мана шунинг ўзи илмий билиш жараёнига салбий баҳодир, ҳолбуки бусиз ҳам у кўпгина кутилмаган субъектив моментларга эга. Шу билан бирга олимнинг диққатини ишончли илмий билим олишга йўлловчи ижтимоий (интеллектуал ёки эмоционал) омиллар ҳам бор.

Ҳақиқат субъектдан, ижтимоий манфаатлардан холи бўлганлиги маъносида ва билишнинг асосий категорияларидан бири сифатида билиш соҳасида қадриятларга нисбатан бирламчидир. Бошқа томондан эса, билиш субъектининг ижтимоий йўналганлиги такомиллашаётган билимнинг реал тизимига, мавжуд ахборотни баҳолашга ва мақсадга мувофиқ тамойилларни танлашга нисбатан бирламчидир. Фалсафа нафақат илмий фаолиятнинг муқаррар равишда ижтимоий объектив асосланганлигини, балки субъективликнинг объективликка турли таъсирини эътироф қилади. Илмий билиш субъектнинг муайян ижтимоий йўналганлиги уйдирма ёки фанга, табиатшуносларга қандайдир ташқаридан тиқиштириладиган сунъий омил эмас. Фандаги илмий фаолиятда ҳақиқатга эришиш қадриятли асосларсиз, у ёки бу ижтимоий – сиёсий, ахлоқий, эстетик дунёқараш асосида ёндашувларсиз мумкин эмас. Масала бу ёндашувлар қанчалик илмийлик билан мос келиши, ҳақиқатни нечоғлик очишга ёрдам беришидадир. Аслида масалани бундай тушуниш керакми ёки йўқми?, муаммо – уни қандай англаши эканлигида. Чунки, ҳозирги даврнинг динамизми, глобал муаммолари, халқаро муносабатларидаги ўзгаришларнинг барчаси ижтимоий қадриятларга эътиборни кучайтирмоқда. Содир бўлаётган воқеа ва қадриятлар тизимини тушуниш учун дунёни назарий мушоҳада қилувчи, қадриятларни англаб етувчи илмий – гуманистик фалсфа тобора кўпроқ зурур бўлмоқда. Дунёқараш фақат дунё тўғрисидаги маълумотлар йиғиндисидан иборат эмас, балки бир вақтнинг ўзида, англаб етилган ижтимоий муносабатлар ва ахлоқий талаблар, гуманистик қадриятларни англаш ҳамдир. Шу маънода, у инсонни ҳаётдаги ҳатти- харакатини, унинг жамиятга ва ўз –ўзига нисбатан маъсулиятли муносабатини белгилайдиган тамойилларни танлаш йўли ҳамдир. 3-масала . Ижтимоий гуманитар фанлар методологиясида қадриятли баҳолаш муносабатлари масалаларини кўриб чиқиш муҳим ўринни эгаллайди. Маълумки, қадриятлар инсон, ижтимоий гуруҳлар ва уюшмаларнинг бирон бир эҳтиёжларини қондириш, уларнинг манфаатлари ва эзгу ниятларига хизмат қилишга қодир моддий ва маънавий предметлар, шу предметларга нисбатан бўлган муносабатдир. Инсон ва жамият учун аҳамиятли бўлган нарса ва ҳодиса қадриятга, қадриятли хислатга эга бўлади. Инсон воқеликка нисбатан турли муносабатда (ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, мафкуравий ва ҳ.к) бўлади. воқеликка бўлган муносабатлар доирасида инсон предмети ва ҳодисаларни, ўзини эҳтиёжларини қонлириш учун ўрганади, билади, ўзлаштиради, уларга баҳо беради, аҳамиятини аниқлайди. Мана шу баҳо бериш, аҳамиятини аниқлаш пайтида инсон ва предмет ўртасида қадриятли муноабат пайдо бўлади.

Билишда нарса ва ҳодисаларни моҳияти хусусиятлари инъикос этилади, уларга баҳо беришда инсон учун аҳамияти, уни қайси эҳтиёжи қондирилиши аниқланади. Биринчиси гносеологик муносабат доирасида амалга оширилса, иккинчиси қадриятли муносабатни билдиради. Муносабатни асосида алоқадорлик, боғланиш, ўзаро қарамлик ётади. Қадриятли муносабат заминида эса инсон ва теварак-атроф ўртасидаги боғланишга олиб келадиган инсон эҳтиёжи ётиб, у нарсаларга фаол муносабатда бўлишга, бу муносабатни рўёбга чиқиши, баҳо бериши, қадрлаш, предметларни инсон учун ҳамиятини очиб бериш билан якунланади. Демак, инсон ва вақелик ўртасидаги боғланиш: -биринчидан, заруриятчилик, инсонни теварак-атрофсиз (ундан модда, энегрия, ашё, билиш учун инъикос, образлар олмасдан) яшай олмаслиги; -иккинчидан, табиат ва жамиятдаги предметлар ва тизимларга нисбатан муҳтожлик, талаб, хожат, кераклик шаклида қадриятли муносабатни юзага келтиради. Табиатда мавжуд бўлган предметлар, тизимлар, жамиятда ишлаб чиқилган махсулотлар манфаат, заруриятчилик асосида ўрнатилган қадриятли муносабат диорасидабир неча хил эҳтиёжларни қондиришлари мумкин, шу боис, хилма-хил қадриятли белгиларга, хислатларга эга бўладилар. Масалан, ичиш воситаси бўлган пиёла ўзининг, фойдали ҳусусиятлари туфайли, истеьмол қиймати, моддий неьмат сифатида қадриятли томонини ифода этади. Мехнат ва товар айрибошлаш буюми бўлганлигидан пиёла иқтисодий қадрият, қиймат сифатида майдонга чиқади. Агар пиёла саньат буюми бўлса, у вақтда у эстетик қадриятга, нафосатга ҳам эга бўлади. Манфаатлар, эхтиёжлар маьнавий характерга эга бўлиши мумкин. Бунда, турли ижтимоий манфаатлар ва эхтиёжларни қондирадиган ғоялар, таьлимотлар (қондириш баҳо беришда намоён бўлади; яхшилик ва ёмонлик, адолат ва адолатсизлик, аҳлоқий қоидалар ва ҳ.к.) қадриятга айланадилар. Инсон фаолиятини барча соҳаси қадриятли муносабат билан ўралган. Қадриятли муносабат ва баҳолаш орқали инсон ўз фаолиятини йўналтиради, бошқаради, камолотга эришади. Ҳар қандай ҳатти-ҳаракат, ҳатто инсонларни фикрлари ҳам ижтимоий ва индивидуал қийматга эга бўлади. қадриятлар, қадриятли муносабат инсон ҳаёти ва фаолиятига маъно ва йўналиш беради. Қадриятларни белгилаш, аниқлаш баҳо бериш орқали содир бўлади. баҳо бериш нарса ва ҳодисани аҳамиятини очиб бериш, у ёки бу эҳтиёжни қондиришни англаш, қадриятларни бир-бири биланқиёслаш демакдир. Қадриятлар ҳам баҳо беришга асосланади. Баҳолаш нарса ва ҳодисани (қадриятни) инсон фаолияти ва эҳтиёжи учун, эҳтиёжни қондира олиш учуг аҳамиятини белгилаш натижасидир.

Инсон табиатини, теварак – атрофни бир йўл билан ўзлаштиради: моддий ва маънавий ўзлаштириш. Моддий ўзлаштириш – табиатни ўзгартиришда, уни энегрияси ва ашёлардан фойдаланишда намоён бўлади. маънавий ўзлаштиришда воқеликни тушунтириш ва тушунишга қаратилган ғояларни, таълимотларни, назарияларни ишлаб чиқишда намоён бўлади. Воқеликни маънавий ўзлаштириш иккита нарсага таянади: 1) нарсалар моҳиятини очиш, билиш, инъикос этиш, тегишли ғоялар ва назарияларни яратиш; 2) билишни объекти, воситаси ва натижаларини баҳолаш, уларни билиш ва амалиёт учун аҳамиятини белгилаш, англаш. Баҳолашни объектив мезонлари ва объектив шакллари, воситалари бўлади. Биринчи объектив мезон ва амалиёт, амалий натижадир. Бундан ташқари, турли ижтимоий-гуманитар фанларда баҳолашни ўзлари ишлаб чиққан мзонлар ва воситалари бор. Масалан, мантиқ фанида билдирадиган хукмларни чин ёки ёлғонлигини аниқлаш воситалари ишлаб чиқилган. Фалсафа ва фанда ишлаб чиқилган тамойиллар (масалан, физикада сақланиш, симметрия, фалсафада объективлик, толерантлик, тизимлилик тамойиллари) изланишда баҳолаш воситаси сифатида амал қилишлари мумкин. Ҳар бир фан билиш ва баҳолаш жиҳатларига эга. Фан методологияси, унинг тамойиллар баҳолаш ҳислатларига эга. Шундай ҳислат дунёқарашда ҳам мавжуд. Билиш билан ҳаётни, амалиётни боғловчи муҳим буғун – баҳолашдир. Юаҳолашсиз билиш, унинг натижасини татбиқ қилиб бўлмайди. Ижтимоий ҳаётда қадриятларни баҳолашлар анъаналар, мафкура, сиёсий муҳит катта таъсир кўрсатади. Фуқаролар жамияти шаклана бориши билан қайд этилган омилларни баҳолаш сифатида таъсир қилишлари камайиб боради. Глобал муаммоларни ўткирлашиб бориши, бир ижтимоий – сиёсий тартиботда бошқасига ўтиш қадриятлар муаммоси аҳамиятини оширади. Баҳолаш тарихи шакл ва воситалар орқали намоён бўлади. у жамиятни тараққиёти даражасига боғлиқ. Баҳолаш турли функцияларни (вазифаларни) бажаради: фадриятлар аҳамиятини ассолаш, фаолиятни бошқариш, сифатни аниқлаш ва бошқалар. Баҳолашни функцилари амал қилиши қадриятларни қадрлаш имкониятини беради, блиш натижаларини амалиётга татбиқ қилиши йўлини очади. В.П.Тугаринов «қадрият» ва «баҳо» тушунчаларини бир биридан фарқлаш зарурлигини уқтиради. Қадрият реал ёки орзудаги ҳодиса (бор нарса ёки идеал)дир, баҳо эса шу ҳодисага муносабатни билдиради. У ёки бу ҳодисани қадриятларга мансуб ҳисоблаш, яъни уни қадриятларга қўшиш ёки қўшмаслик aнa шу муносабатга, ижобий ёки салбий баҳога боғлиқ.

Қадриятларнинг ҳаётдаги ўрни ва аҳамияти баҳолаш туфайли белгиланади. Баҳолаш эса инсонларнинг эҳтиёжлари, манфаатлари, мақсадлари, қизиқишларидан келиб чиқади. Маълумки, жамият аъзоларининг эҳтиёжлари, манфаатлари, мақсадлари хилма хил бўлиб, кўпинча улар бир бирига зид келиши мумкин. Шунинг учун ҳам муайян ижтимоий гуруҳлap, миллатлар, синфлар учун олий қадрият бўлиб ҳисобланиб келинган табиат ва жамият ҳодисалари бошқалар учун қадрият бўлмаслиги ҳам мумкин ва аксинча. Фикримизни исботлаш учун қуйидаги мисолга мурожаат этамиз. Маълумки, собиқ СССР давлати хукмронлик қилган даврларда КПСС мафкурасининг таъсири остида диний таълимотлар, шу жумладан ислом таълимоти ҳам, меҳнаткаш халқ оммаси онгини заҳарловчи афюн деб ҳисобланиб, диний қадриятлар оёқ ости қилиб келинган эди. Айни чоғда, марксизм-ленинизм таълимоти олий қадрият деб ҳисобланиб келинди. Собиқ СССР пароканда бўлгандан кейин эса, кўп йиллар мобайнида сажда қилиб келинган марксизм-ленинизм таълимоти илгарги аҳамиятини йўқотди. Бугунги кунда эса, миллат ва халқларнинг диний эътиқоди, маросим ва анъаналари, миллий қадриятлар сифатида ўзининг асл ҳаётий сифатини тиклаб олмоқда. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкин: табиат ва жамият ҳодисаларини қадрият туркумига киритиш ва киритмаслик кишиларнинг эҳтиёжлари, манфаатлари, орзу-истаклари, мақсадлари билан белгиланади. Инсон нафақат қадриятларни яратади, балки уларни баҳолайди, сиёсий тахлилдан ўтказади. Шу боис, “қадрият” тушунчаси “баҳолаш” тушунчаси билан боғланган. Буҳолаш гносеологик категория бўлиб, уни эстетик ва ҳиссий – эмоционал тамонлари ҳам мавжуд. Буҳолаш гносеологик категория бўлиб, уни эстетик ва хиссий- эмоционал пайтда, қадриятни ўзи ҳам моддий, ҳам маънавий (идеал) бўлиши мумкин. Фалсафада таъкидланишича баҳолаш иккиламчи ҳислат, у қадриятга бўлган муносабатдан келиб чиқади. Айрим фалсафий йўналиш намоёндалари (янги кантчилик, экзистенциализм) билиш ва баҳо беришни қарама – қарши томонлар сифатида талқин этишган . Билиш “бу нарса нима?” деган саволга, баҳолаш эса “бу нарса биз учун қандай аҳамиятга эга” деган саволга жавоб беради. Баҳо бериш билиш жамиятига эга эмас, у фақат субъектни баҳоланаётган ҳодисага нисбатан, қўллаб –қувватлаш ёки инкор қилиш шаклида, муносабатини билдиради холос. Бундай фикрга қўшилиш қийин. Тўғри баҳолашда субъектив жиҳат бўлади. Гап баҳолаш заминида қандай маълумот, билимни ётишида фан ва амалиётда билиш ва баҳолаш бир –бири билан боғланган ҳолда “қўл ушлашиб” боради. Қадриятни белгилаш ва билиш натижасида боғловчи билим юзага келади. Бунда билиш ва баҳолаш бирлашади. Баҳолашни қандай турлари мавжуд?

Илмий баҳолаш. Фанда илмий тадқиқот натижаларини илмий баҳолаш. Уларни янги ҳақиқатни қўлга киритиши, амалиётга татбиқ қилиш имкониятини белгилаш. Илмий натижаларни баҳолаш турли шаклда содир бўлади. Буни заминида тадқиқот натижаларини қандай аҳамияти борлиги, қандай функцияларни бажариши ётади. Сиёсий баҳолаш . Бу маълум ҳодисадарни сиёсий ҳаётда қандай ўринни эгаллаш мумкинлигини қандай аҳамияти борлигини англаш, белгилашдир. Сиёсий баҳолашни йўналишини ижтимоий, гуруҳий ва бошқа уюшмаларни манфаатлари, мақсадлари ва ҳаракат дастурлари белгилайди. Этик (ахлоқий баҳолаш ). Бунда одамларнинг ҳатти –харакатлари қабул қилинган нормалар асосида баҳоланади. Аҳлоқий қоидалар ва идеаллар (эзгулик) инсонни ҳатти –харакатини баҳолаш учун масштаб ва мезон функциясини бажарадилар. Эстетик баҳолаш . Воқеликни бадиий образини ишлаб чиқиш орқали ўзлаштириш, айни пайтда, унга баҳо беришни тақозо этади. Нафосат идеаллари асосида бадиятни яратиш жараёнида образларга баҳо берилади. Баҳолаш эса санъат, эстетик фаолият натижаларида образдаги камолот даражаси аниқланади, эстетик эҳтиёжни қондириш миқёси белгиланади. Ҳаётга, мулоқатга билишдан баҳо бериш яқинроқ туради. Шундай бўлсада, билиш ва буҳолаш, инъикос ва қадрият ўртасида диалектик алоқадорлик мавжуддир. Бу диалектик алоқадорлик шунда намоён бўладики, билиш ва баҳолашни юзага келтирадиган эҳтиёжлар бир –биридан фарқ қилади, мазмунан турли томонга йўналтирилган бўлдаи. Лекин бири иккинчисини тақозо этади. Билишда қонуният, моҳият очилади, уни мазмуни инсонга, уни баҳо беришига боғлиқ бўлмайди. Бу жараёнда билиш объектини образи, модели шаклланади. Баҳолашда эса субъективлик жиҳати устун бўлади, унда предметга хос бўлган инсон эҳтиёжини қондирадиган ҳислатни миқёси белгиланади. Белгилаш учун эса баҳоловчи билим керак. Демак, билимни гносеологик (инъикос этувчи) ва аксиологик (баҳо берувчи) жиҳатлари бўлади. Билишни аксиологик жиҳати боғловчи билишда ифодаланади. Билишни аниқлик даражасини билишда унинг натижаларини ишлаб чиқаришга татбиқ қилиш заруриятчилиги пайдо бўлганда баҳолаш эҳтиёжи вужудга келади. Баҳолашда билимни долзарблиги, аҳамияти, аниқлиги, мантиқийлиги ва бошқа ҳислатлари аниқланади. Юқорида айтиб ўтиганидек, баҳолаш учун билим керак. Лекин баҳолашни биринчи навбатдаги вазифаси ўрганиш, тадқиқот олиб бориш эмас. Билим гносеологик муносабат доирасидан ташқарига чиққанда баҳоланади.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Маънавият юксалиш йўлида. Т.: 1998. 2. Туленов Ж. Қадриятлар фалсафаси. Т.: 1998. 3. Билиш фалсафаси. Т.: Унв. 2005. 4. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005. 5. Хўжамуродов Н. Маънавий қадриятлар ва миллий ўзликни англаш. Т.: 1991.

Похожие

Аксиологик онг ва қадриятли дунёқараш

Билимнинг баҳоси ва қадри

Билимнинг баҳоси ва қадри

Қадриятлар фалсафаси фанининг объекти ва вазифалари

Қадриятларнинг моҳияти ва мазмуни