Қадриятлар фалсафаси тарихи - Философия - Рефераты

Қадриятлар фалсафаси тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB

Қадриятлар фалсафаси тарихи Режа : 1. Қадриятлар муаммосининг фалсафий – тарихий таҳлили. 2. Халқ оғзаки ижодида шаклланган умумнсоний қадриятлар. 3. Марказий Осиё фалсафасида қадриятлар тўғрисидаги қарашлар. “Авесто”. Ислом дини. 4. Марказий Осиё мутафаккирлари асарларида қадрият масалаларининг қўйилиши. 5. Тасаввуф фалсафаси ва жадидчилик ғояларида қадриятлар таснифи ва таърифи.

Таянч тушунчалар : Фалсафа, аксиология, тарих, мерос, маданият, урф- одат ва анъаналар, халқ оғзаки ижоди, фалсафаий ахлоқий таълимотлар, “Авестон”, ислом дини таълимоти, моддий ва маънавий мерос, тасаввуфий қадриятлар. 1-масала . Қадриятларнинг моҳияти мазмуни, намоён бўлиш шакллари билан боғлиқ муаммоларни таҳлили узоқ тарихга эга. Кишилар қадим замонларданоқ ўзларини ўраб турган олам, ундаги нарса, воқеа ва ҳодисалар, одамлар ўртасидаги муносабатларга баҳо берганлар, уларнинг қадри тўғрисида фикр юритганлар. Замонлар ўтиши жамият ривожи давомида бу борадаги муаммолар кўпайган, уларни ҳал қилишнинг аҳамияти ортаверган. Қадриятлар мавзуси бир қатор дунёқарашларнинг асосида ётган, уларнинг марказий қисмини ташкил қилган. Кўпгина фалсафий оқимлар ва мутафаккирлар ҳам бир мавзуни четлаб ўтмаганлар. Антик дунё тарихчиларидан Герадод, Ктезий, Полиэн, Хорес, Митиланский ўрта аср тарихчиларидан Хамза Исфахоний, Табирий, Беруний, Балъалий, Маъсудий, Низомий, Арузий, Самарқандий ва бошқаларнинг асарларида халқ оғзаки ижоди, ундаги умуминсоний қадриятларга оид қимматли материал ва маълумотлар берилган. Абу Райхон Беруний “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”, Махмуд Қошғарийнинг “Девони луғатит-турк” асарларида қадимги қахрамонлик қўшиқлари, хикматлар, урф-одатларида акс этган ахлоқий қоидалар улуғланган. Уларда ижодкор халқ ўзининг мехнати ва истирохатини, шодлиги ва қайғусини, йил фасллари ва табиат лавҳаларини тасвирлайди, мақола ва ҳикматли сўзларда эзгу ҳислатлар тарғиб қилинади. Номлари цивилизациямиз тарихида абадий битилган Хоразмий, Фаробий, ал-Бухорий, ат-Термизий, Беруний, Ибн Сино, Нажмиддин Кубро, Яссавий, Нақшбанд, Улуғбек, Навоий, Машраб, Бедия, Беҳбудий, авлоний каби мутафаккирлар ижодида бу мавзунинг изизлари бор, теран қирралари очилган. Масалан, Фаробий фозил шаҳар кишилар ва Навоий комил инсон комил инсон қадриятлари, А. Авлоний эса яхши ва ёмон ҳулқлар тизимини ташкил қиладиган қадрият шаклларини ўзаро алоқадорликда изоҳланганлар. Гуманитар фанлар муаммоси сифатида қадриятлар назарияси ва фалсафаси IXI асрни охири ва ХХ аср бошида шаклланди. Қадриятлар назарияси ва фалсафаси ҳаёт ва тарихнинг маъноси, билишнинг йўналиши ва асоси инсон фаолиятининг тубмақсади ва ҳаққонийлиги, шахс ва жамиятнинг ўзаро муносабати каби масалаларни ҳал қилишгв уриниш йўлида вужудга келди ва ривожланади. 2-масала . Қадриятлар муаммосининг фалсафий –тарихий тахлили заминимизда яратилган қадимги нақллар, ривоятлар, афсона, хикоя, достонларга, яъни халқ оғзаки ижоди намуналарига бориб тақалади. Халқ

оғзаки ижодида кўпроқ умумбашарий ва умуминсоний қадриятларга эътибор берилган, уларнинг моҳияти, мазмуни турлича талқин қилинган. Спитамен, Алпомиш, Тўмарис ва Широқ тўғрисидаги достонларда ватанпарварлик, халқ ва юрт озодлиги учун фидойилик руҳи бадиий тасвирланган. Қадимги одамлар борлиқ тўғрисида ўйлаганларида, афсона, хикоя ёки достонлар сўйлаганларида оламнинг қадри, унинг чексизлиги, коинот ва одамзот алоқалари, инсон умрининг маъноси, мазмуни ҳақида ҳамда инсоний фазилатлар, ботирлик, оқиллик, хокисорлик, яхшилик, вафодорлик, ватанпарварлик кабиларни улуғлаб қадрият даражасига кўтарганлар, хатто уларнинг баъзиларини илоҳийлаштирганлар. Она Ватанни севиш уни ардоқлаш ва ҳимоя қилиш туйғуси бугун ёки кеча юзага келган эмас. У инсоният тарихи каби қадимий, муқаддас туйғудир. Бу қадимийликнинг ғоявий эстетик иродаси халқ қўшиқлари, афсона ва достонларда ўзининг ўчмас муҳрини қолдирган. Улар кишиларни ўша фидойиликлар рухида тарбиялаб, ватанпаварликни авлоддан-авлодга муқаддас мерос сифатида етказади. Тарихий маълумотларга қараганда, хозирги Ўрта Осиё халқларининг ота-боболари ўз эркларини химоя қилиб, чет эл босқинчларига қарши курашганлар ва бу жанговор кураш табиий равишда уларнинг оғзаки бадиий ижодиётларида ўз аксини топган. Халқнинг кўп асрлик хаётий тажрибаси ва маиший турмуш тарзининг ифодаси бўлган мақоллар ўз моҳиятига кўра улкан бадиий қадрият хисобланади. Мақолаларда халқнинг ҳаётга, табиатга, инсон, оила ва жамиятга муносабати, ижтимоий-сиёсий, маънавий –маърифий, ахлоқий, эстетик ва фалсафий қарашлари акс этган. Юсуф Хос Хожиб, Ахмат Яссавий, Рабғузий, Лутфий, Алишер Навоий, Бобур, Мунис, Огахий, Нодира, Муқимий, Аваз, Садриддин Айний, Абдулла Қодирий, Ғофур Ғулом ва ўнлаб ижодкорлар ўз асарларида жуда кўплаб халқ мақолларини келтиришган, умуминсоний ғояларни баён қилишда улардан фойдаланишган. Махмуд Қошғарийнинг “Девони луғатит турк” асарида 400 га яқин мақола ва маталлар, Гулханийнинг “Зарбулмасал” асари таркибида 300 дан ортиқ мақол бор. Мақоллар кўп асрлик хаётий тажрибалар, доимий кундалик кузатишлар хулосасини тугал фикр тарзда қатъий қутбийликда ифодалаган. Халқ мақолларида дўстлик, дўстнинг яхшилигини унутмаслик, мехр- оқибат ва инсонпорварлик, тўғри сўзлик, эрк ва эрксизлар, шунингдек андишасизлик, ёлғончилик каби салбий иллатлар моҳияти мантиқий таҳлил этилади. 3-масала . Аждодларимизнинг қадимги китоби Авесто диний-фалсафий меросимизнинг энг ёрқин намунаси, қадимги халқларимизнинг умуминсоний

қадриятлари ёритиб берилган асардир. Авесто зардуштийликнинг муқаддас китоби бўлгалигидан, унда бу диннинг қадриятлар тизими ўз ифодасини топган. Шу билан бирга китобда умуминсоний қадриятларга, уларнинг инсон маънавияти ва амалий фаолияти учун ахамиятига катта ўрин берилган. Асарда яхшилик, баркамоллик, хурфикрлилик, инсонпарварлик каби хислатлар Ахурамазда қиёфаси орқали кўрсатилган. Китоб муаллифлардан бири Заратуштра (Зардушт) фикрича, одамлар яхшилик, ёруғлик кучларига эргашиши, яхшиликни ёмонликдан, адолатни хақсизликдан фарқлаб олиши, ҳаёти давомида Ахурамазда томонида бўлиши лозим. Инсоннинг бу жараёндаги қадри эса, яхшиликнинг ғалабаси учун курашда бефарқ турмаслигида, яшаш тарзида, маънавий қиёфасида, ижтимоий фаолиятида ўз ифодасини топади. Марказий Осиёда қадриятлар тўғрисидаги қарашлар ривожида 8-12 асрлар катта ахамиятга эга. Бу даврда араб истилоси амалга оширилган, ислом расмий хукмрон динга айланган, ижтимоий-сиёсий хаётда муайян тинчлик хукм сураётган эди. Ислом дини Осиёда фақат арабларнинг дини бўлиб қолмади, у кўпгина шарқ халқларининг хам умумий динига айланди. Алохида эътироф этиш керакки, Қуръонда таърифлаб берилган илохий қадриятлар халқларимиз тарихи ва маданиятига ниҳоятда катта таъсир кўрсатган. Бу таъсирнинг аҳамиятини турлича баҳолаш, таҳлил қилиш мумкин, аммо унинг ўтмишда хам муайян қадрга эга эканлигини инкор қилишнинг иложи йўқ. Заминимизда яшаган хар бир мутафаккир, олим, аллома ижодида ислом дини илоҳий қадриятларининг таъсири яққол сезилиб туради. Шу билан бирга исломнинг юртимизда тарқалиши ва араб истилоси даврида кўпгина миллий қадриятларимизнинг йўқотиб юборилганини алохида қайт қилмоқ керак. Бу тўғрида Беруний “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар” асарида афсус билан ёзиб қолдирган. Кези келганда яна шуни алохида таъкидлаш керакки, ватанимиз цивилизациясининг қадриятлари араблар дунёси маданиятининг ривожига хам катта акс таъсир кўрсатганлиги шубҳасиз. Хоразмий, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек каби мутафаккирлар, ал-Бухорий, ат-Термизий,Кубро, Аҳмад Яссавий, Нақшбанд каби илоҳиёт илмининг забардаст алломалари, Лутфий, Навоий, Бобур, Бедил, Машраб каби зотларнинг камолотида нафақат ислом балки цивилизациямиз маданияти ва қадриятларининг таъсири беқиёс. 4-масала . Буюк мутафаккирлардан бири Муҳаммад Мусо ал – Хоразмий халифа ал – Маъмун ташкил қилган “Байтул хикма” да катта мавқега эга бўлган. У илгари сурган ғояларда қадриятларнинг умуминсоний жиҳатлари изоҳланган. Хоразмий олимнинг қадри, ўтмишлари фикрларини келажакка ҳокисор етказиб беришда, деб хисоблар эди. Мутафаккир қуйидагича ёзади: “Ўтмиш

даврларда ўтган олимлар фаннинг турли тармоқлари... соҳасида асарлар ёзиш билан ўзларидан кейинги келадиганларни назарда тутардилар... Улардан бири ўзидан аввалгилардан қолган ишларни амалга оширишда бошқалардан ўзиб кетади, уни ўзидан кейинги келувчиларга мерос қолдиради, бошқаси ўзидан аввалгиларнинг асарларини шархлайди, бу билан қийинчиликларни осонлаштиради... ўзидан аввалгилар ҳақида яхши фикрда бўлади, такаббурлик қилмайди ва ўзи қилган ишидан мағрурланмайди” . Бу сўзлар бугун Шарқ олимлари учун умумий талаб, камолот мезони, ҳозирги интелектуал мулк эгалари маънавий қиёфасининг асосий хусусияти сифатида намоён бўлади. Шарқ маданияти тарихида муҳим ўрин тутган аллома Абу Наср Фаробий (873 -959) ҳам қадриятлар масаласига катта эътибор берган. Фаробийнинг қадриялар тўғрисидаги фикрларини “Мадина ал- фозила” таълимотида яққол кузатиш мумкин. Қомусий олим сифатида Фаробий Фозил жамият тўғрисидаги таълимотида юксак ғоялар, адолатли ижтимоий муносабатлар қарор топган даврда вужудга келадиган маънавий-ахлоқий қадриятларнинг умумий тизимини изоҳлаб берган. Фаробий бундай жамиятда диний қадриятлар ҳам муайян аҳамиятга эга бўлишини, аммо унда калом (теология) ва фиқҳ (ҳуқуқшунослик) вакиллари кишиларнинг маънавий –аҳлоқий камолоти учун жавоб берадиган соҳаларни бошқаришлари, ижтимоий муносабатларнинг асосий соҳалари эса файласуф –ҳукмдорлар томонидан бошқариб борилишини таъкидлайди. Мутафаккир диний қарашлар ғоявий соҳада энг асосий аҳамият касб этган ўша даврда, нафақат Аллоҳ ғоясини, балки инсон, жамият ва илм-фан қадриятларини фалсафий билимларнинг асосий мавзуларидан бири сифатида қарай олган дастлабки шарқ файласуфларидан биридир. Қадриятлар мавзусини Абу Райхон Беруний (973-1048) ҳам четлаб ўтмаган. Унинг фикрича, маънавий қадриятларнинг вужудга келиши ижтимоий муносабатлар, кишиларнинг яшаш тарзи, моддий эҳтиёжлар, қизиқишлари, манфаатлари, талаб ва мақсадлари билан узвий боғланган. Масалан, кишилар ўртасидаги ҳамкорлик одамларнинг бирлашиш эҳтиёжлари кўплиги, ҳимоя қилиш қуроллари камлиги, душманлардан ўзини ҳимоя қилиш зарурати туфайли вужудга келган деб таъкидлайди. Беруний хунар, савдо –сотиқ мамлакатлараро маданий – илмий алоқаларни кучайтириш, унинг ролини оширишнинг тарафдори эди. Шу билан бирга у араб босқинчилигини, уларнинг юртимиз маданий ёдгорликларини йўқотиш соҳасидаги сиёсатини қоралайди, маданий тараққиётда ворисликнинг зарурий эканлигини таъкидлайди. Қадриятлар муаммоси Абу Али Ибн Синонинг (980 -1037) ҳам диққат марказида турган. Олим асарларининг катта қисми фалсафий муаммоларга бағишлаб ёзилган, афсуски, уларнинг кўпчилиги (масалан «Адолат”, номли фалсафий энциклопедияси, «Шарқ фалсафаси”, “Яхши иш ва гуноҳ”

асарлари) бизгача етиб келмаган. Қадриятлар муаммоси Ибн Синонинг “Донишнома”, “Соломон ва Ибсол” каби бизгача етиб келган асарларида ҳам ўз ифодасини топган. Унинг назарида ўз ибтидосини Аллоҳдан олган борлиқ ва табиат инсонни ўраб турувчи абадий макондир. Шу жиҳатдан унинг қадри беқиёс, инсон эса ҳамма бойликларни табиатдан олади, ундан ўзига даво топади. Ибн Сино инсон, уни ўз-ўзидан ирода қилиши ҳақидаги фанларнинг аҳамиятини тўғри таъкидлайди. Ибн Сино маънавий- аҳлоқий қадриятларнинг аҳамиятига катта эътибор берган. Унингча одамнинг қадри бошқалар билан ҳамкорлиги, яхши ахлоқий фазилатларга эга бўлишга интилиши, донологи, бошқаларга яхшилик қила олишидадир. 5-масала . Қадриятлар мавзусининг таҳлилини халқимиз ҳаётида катта мавқега эга бўлган тасаввуф оқимининг асосий намояндалари илгари сурган қарашларисиз тасаввур қилиш қийин 1 . Тасаввуф ғоят мураккаб ва серқирра диний-фалсафий оқим бўлиб, унинг қадриятлар тизимида энг асосий ўринни Аллоҳ, у билан боғлиқ илоҳий қадриятлар шариат, тариқат, ҳақиқат ва маърифат ғоялари эгаллайди. Лекин тасаввуф фалсафасини фалсафасини фақатгина ана шу жиҳатлари билан таърифлашнинг ўзи етарли эмас. бу борада чет эл исломшунослари, собиқ совет даври олимларининг асарлари анчагина. “Бироқ ҳанузгача тасаввуф таълимоти батамом ўрганилган ва унинг тарихи, дунёқараши, хусусида аниқ, яхлит хулосалар чиқарилган, деб айта олмаймиз” 2 . Биз тасаввуф оқимини атрофлича тавсифламоқчи эмасмиз, бунга ишимизнинг хажми имкон бермайди. Аммо, мавзунинг тарихи нуқтаи назиридан қуйидаги мулоҳазани баён қилмоқчимиз. Қадриятлар муаммосини юртимизга тегишли фалсафий – тарихий тахлили Хоразмий, Фаробий, Беруний, Ибн Синолар мероси билангина чегараланиб қолмайди. Унинг ал- Бухорий, ат-Термизий, Нажмиддин Кубро, Аҳмад Я ссавий, Нақшбандий каби забардаст намоёндалари бўлган тасаввуф таълимотига ҳам тўғридан тўғри алоқаси бор. Ўу билан бирга жаҳон маданиятига бебаҳо дурдоналар қўшган Ҳофиз, Саъдий, Жомий, Навоий каби алломаларнинг бу борадаги қарашларини тилга олмай бўладими? Уларнинг бутун жаҳонга машғур бўлган “Саодатнома”, “Гулистон” ва “Бўстон”, “Баҳористон”, “Хамса” каби маънавий қадриятларимизнинг тамал тошларини қўйган асарларининг ҳар бирига алоҳида тадқиқотларни бағишлаш мумкин. ўтмиш маданиятининг ҳассос намояндалари Мансур Халож, Боязид Бистомий, Имодиддин Насимий, Бобораҳим Машрабларнинг дунёвий, маънавий ахлоқий қадриятларга муносабати, бу борадаги бутун Шарқ халқлари орасида машҳур бўлган қарашлари тўғрисида ҳам шундай фикрни айтиш мумкин. 1 Комилов Н. Тасаввуф ёки комил инсон ахлоқи.-Т.: Ёзувчи, 1996.276-б. 2 Ўрта Осиё халқлари хурфкрлилиги тарихида. –Т.: Фан, 1990. 104-бет.

Юқорида номлари тилган олинган асарларга келганда эса дунёда уларга қиёслайдиган, маънавий – ахлоқий қадриятларнинг умумий тизимлари изоҳланган китоблар бармоқ билан санарли. Ушбу анъана юртимиз маданияти тарихида асло тўхтаб қолгани йўқ ва бу борада А. Донишнинг «Ўғилларга насиҳат” (19 аср бошлари) асарларини эслаш кифоя. Холбуки, бу икки кейинги асар ҳам шу сахадаги ўнлаб китоблар жумласига киради. Тасаввуфнинг энг асосий намояндаларидан бири А.Яссавий (1105- 1166) диний, маънавий-ахлоқий қадриятларнинг ўша замонга мос келадиган тизимининг намоён бўлиши ва амал қилиш шартларини ислом дини нуқтаи назаридан таърифлаб берган. Суфийлик асосларини тарғиб қиладиган “Девони хикмат” мажмуасида А. Яссавий маънавий қадриятларнинг асосий шакллари – поклик, ҳаё, бардош ва сабр – қаноат, чидвм, беозорлик, хокисорлик каби хислатларга таъриф берган. Совет даврида Яссавий қарашлари танқид қилинар эди. Аслида, Яссавий тариқати Шарқ халқлари орасида кенг тарқалган, маънавий меросимизга жуда катта таъсир кўрсатган. Бизнингча, Яссавий таълимоти ва тасаввуфнинг маънавий қадриятлари мўғил истилосидан озодликка эришиш, Темур давлатини ўрнатиш, унда сиёсат юритишдаги ассий ва етакчи ғоялардан бири воситасини ўтаган. Бундан ташқари, бу таълимот муғиллар истилосидан олидинги давр қадриятларини, темурийлар даври билан боғлайдиган маънавий асослардан бири бўлганлиги шубҳасиз. Қадриятлар муаммоси таҳлилида нақшбандия тариқати, Баҳоуддин Нақшбанд (1388 йилда вафот этган), Хўжа Аҳрор (1409-1492) ва Ҳусайин Воиз Кошифий каби илоҳиёт илми алломалари илгари сурган ғоя ва қарашларнинг ҳам ўз ўрни бор. Нақшбандия тариқати Шарқда кенг ёйилган, А. Жомий, А. Навоийлар ва бошқа мцтафаккирлар ҳам унга чуқур хурмат билан қараганлар. Навоий “Хожа Баҳоуддин Нақшбанд” номли асар ҳам ёзган. Нақшбандийликнинг вужудга келишида Яссавий таълимотининг таъсири сезилиб туради. Аммо нақшбандлик тариқати ўзининг кўпгина жиғатлари билан бошқа оқимлардан фарқ қилади. Нақшбандияда Аллоҳ висолига етишиш учун дунёдан воз кечиш ёк тарки дунё қилиш эмас, балки “қўл ишда,кўнгил Аллоҳда” бўлмоғи, поклик, ҳаё, камтаринлик комил инсоннинг асосий фазилатлари бўлиши лозимлиги уқтирилади. XIX асрнинг охирлари ва ХХ аср бошларида юртимизда “қадимлар” ва “жадидлар” оқимлари вужудга келди. Ҳаётда рўй бераётган турли ўзгаришларни ўрганиш, умуммиллий қадриятларимизни жаҳон тараққиёти талаблари нақтаи назаридан таҳлил қилиш борасида Исмоилбей Гаспирали, М.Беҳбудий, Сўфизода, Саидрасул Азизий, Мунавварқори, Абдулла Авлоний, Чўлпон, Фитрат каби илғор кишилар катта ютуқларга эришдилар. Қадриятлар билан боғлиқ муаммолар жадидларнинг диққат марказида турган, улар шарқона қадриятларнинг таҳлили борасида ҳам қимматли фикрларни баён қилганлар. Бу борада Абдулла Авлоний (1878 - 1937)

алоҳида ўрин тутади. Унинг “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” китобида ўзига хос маънавий қадриятлар тизими таърифлаб берилган. Асарда фатонат, назофат, ғайрат, риёзат, шижоат, қаноат, илм, сабр, интизом, миқёси нафс, виждон, ватанни севмоқ, ҳаққоният, назари ибрат, иффат, ҳаё, идрок, зако, лафз, иқтисод, виқор, итоат, садоқат, адолат, муҳаббат, авф каби қадриятлар – “хши хулқлар” деган умумий ном остида таҳлил қилинади. “Ёмон хулқлар” га эса ғазаб, аҳолат, разолат, адоват, ҳасосат, ғийбат, ҳақорат, ҳасад, зулм каби хусусиятлар мисол бўлади. Агар ушбу асарда тилга олинган қадрият номларига диққат қилинса, ўша даврда юртимизда маънавий тушунчаларнинг кўлами қанчалик кенг бўлганлигини, тилимизнинг нақадар бойлигини кузатиш мумкин. Юқоридаги атамалар орасида биз аллақачон эсимиздан, тилимиздан ва балки дилимиздан ҳам чиқариб юборган тушунчаларга дуч келамиз. Тарихнинг ғилдираги ғайри туркий айланиб, бизни неча ўнлаб йиллар улкан меросимиздан жудо қилгани, расмий маънавият соҳасини шарқона қадриятлар тизими эмас, балки қуруқ шиорлар эгаллаб олганлиги кишини ачинтиради холос. “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” дарслик сифатида битилган ва унда шарқона таълим – тарбиянинг мазмуни, асосий талаблари ҳам таърифлаб берилган бўлиб, бу китоб халқларимиз маданиятига янада қаттароқ таъсир кўрсатиши мумкин эди. Афсуски, 30- йилларда бошланган сиёсий жараёнлар Авлонийлар авлодининг бой меросини ўз домига тортди. Китобнинг тақдири ҳам шундай кечди, у таъқиқлаб қўйилди, хатто кутубхоналардан ҳам топиш қийин бўлиб қолди. Фақат республикамиз мустақил бўлганлигидан кейингина уни чоп этиш (“Ўқитувчи” нашриёти, 1992 йил) имкони туғулди. Анна шунга ўхшаш фикрни М.Беҳбудий, Сўфизода, Чўлпон, Фитратларнинг асарлари тўғрисида ҳам айтиш мумкин.

Адабиётлар 1. Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шаҳри. Т., 1993. 2. И. Жабборов. Ўзбек халқи этнографияси. Т.: Фан, 1994. 3. А. Бобомуродов, Ислом одоби ва маданияти. Т.Н, 1995. 4. Б. Неъматов. Берунийнинг инсонпарварлик ғоялари. 2006.16-бет.// Фалсафа ва ҳуқуқ (махсус сони). 5. Зоҳидий А. Туркистонда Ўрта аср араб-мусулмон маданияти. Т., 1993. 6. Р. Носиров. Ибн Синонинг табиий-илмий ғоялари. // Фалсафа ва ҳуқуқ. 2005/2, 8-бет. 7. К. Жакбаров. IX - XII аср Моворауннахр фалсафий фикрда ижтимоий идеал ва комил инсон муаммоси.Т.: 2000. 8. З. Асқаров. Амир Темур ва унинг сиёсий-ҳуқуқий, маънавий-маърифий қарашлари.// Фалсафа ва ҳуқуқ. 2006 №2, 35 бет. 9. Имомназаров М. Миллий маънавиятимиз назариясига чизгилар. Т.Шарқ, 1998. 10. Комилов Н. Тасаввуф ёки комил инсон ахлоқи. Т.Ёзувчи, 1996. 11. Маънавий ахлоқий қадриятлар мутафаккирлар талқинида. Андижон, 2003

Похожие

Қадриятлар фалсафаси фанининг объекти ва вазифалари

Фалсафий тафаккур тарихи. Шарқ фалсафаси

Маданий - маънавий қадриятлар

Моддий – иқтисодий қадриятлар

Фалсафада қадриятлар муаммоси