Абу Мансур Ал-Мотуридий карашларида дунёвий илм ва эътикоднинг узаро нисбати тугрисида - Философия - Рефераты

Абу Мансур Ал-Мотуридий карашларида дунёвий илм ва эътикоднинг узаро нисбати тугрисида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105.5 KB

Абу Мансур Ал-Мотуридий қ арашларида дунёвий илм ва эъти қ однинг ўзаро нисбати тў ғ рисида Она Ватанимизнинг муста қ иллиги шарофати туфайли миллий қ адриятларимизнинг тикланиши ва ўтмишда яшаб ўзларининг самарали ижодий фаолияти билан исломий а қ идаларнинг турли жаб ҳ аларини тад қ и қ этишда жонбозлик кўрсатган алломаларнинг ҳ аёти ва бой маънавий меросини ҳ ар томонлама теран ўрганиш миллий ифтихор туй ғ уси шаклланишининг му ҳ им омили ва негизидир. Бу борада Президентимиз И.А.Каримовнинг “Ислом динининг маданий қ адриятлари ва аньаналари, жа ҳ он ми қ ёсида ислом дини қ олдирган жуда улкан маънавий мерос нафа қ ат минта қ амиз тарихий ривожланишига кўп жи ҳ атдан қ ўшилган ҳ иссасини, балки унинг ҳ озир шаклланиб бораётган сифат и ҳ атдан янги қ иёфасини ҳ ам белгилаб бермо қ да” 1 ,-деган фикри му ҳ им амалий ва назарий-методологик а ҳ амият касб этмо қ да. Ислом дини ва маданиятининг ривожида Ўрта Осиё ҳ ал қ лари диний ва дунёвий илмлар а ҳ лининг сало ҳ ияти салмо қ лидир. Улар туфайли ҳ адисшунослик, фи қ х ва калом со ҳ алари юксак чў ққ иларга эришди. Ҳ адис со ҳ асининг ривожида Абдулло ҳ Му ҳ аммад ибн Исмоил ал-Бухорий (ваф.870 й.), Муслим ибн ал-Хажжож (ваф.874й.), Абу Исо Му ҳ аммад ибн Исо ат- Термизий (ваф.892 й) каби му ҳ аддисларнинг хизмати баракали бўлди. Абу Лайс ас-Ссамар қ андий (ваф.983 й), шунингдек, Махмуд аз-Замахшарий (1945-1044 й) ва Фахр ул-ислом Абу ал- Ҳ асан ал-Паздавий (ваф.1089й), Алоуддин ас-Самар қ андий (ваф.тахм. 1145 й), Бур ҳ ониддин ал-Мар ғ иноний ар-Риштоний (ваф.1197й) кабиларсиз фи қ х илмининг такомилини кўз олдига келтира олмаймиз. Фик ҳ ва ҳ адисшунослик билан ёнма-ён калом илми шаклланиб ва ривожланиб борди. “Илм ул-калом” ўрта асрлар шароитида диний-фалсафий 1 И.А.Каримов Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : ҳавфсизликка тахдиди, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари// Ўзбекистон буюк келажак сари.Т: Ўзбекистон, 1998.446-бет

таълимот сифатида юзага келиб, унда диний жамоа манфаатлари учун ўта му ҳ им ва эътиборли бўлган қ онун- қ оидалар, талаблар а қ л мезони асосида тал қ ин этилар, кескин ба ҳ с-мунозаралар олиб борилар эди. Аслида файласуфлар Қ адимги Юнонистоннинг мумтоз файласуфлари Су қ рот, Афлотун, Арасту қ арашларига таянсалар, калом а ҳ ли-мутакаллимлар эса Қ уръони карим ва ҳ адислардан ил ҳ омланар эдилар. Лекин уларни бир-бирига я қ инлаштирадиган жи ҳ ат-бу фикр-муло ҳ азалар юритишда та қ лидчиликка эмас, балки а қ лга , манти ққ а мурожаат этишлари эди. Абу ал- Ҳ асан ал- Ашварий (ваф. 935 й) биринчилардан бўлиб суннийликдаги моликия ва шофиъия маз ҳ аблари асосида ислом а қ идаларини калом билан уй ғ унлаштиришга уринган бўлса, Абу Мансур ал-Мотуридий эса бу масалани ҳ анафия маз ҳ аби негизида тал қ ин этишга асос яратди. Абу Мансур Му ҳ аммад ибн Му ҳ аммад ал-Мотуридий ас-Самар қ андий ҳ аёти сомонийлар сулоласининг ҳ укмронлиги даврига тў ғ ри келади. Самар қ анд дастлаб ушбу давлатнинг пойтахти эди. Аммо IX асрнинг охиридан бошлаб Исмоил Сомоний (874-907й.) ҳ укмронлик қ илган даврда давлатнинг пойтахти Бухорога кўчирилди. Биро қ , шунга қ арамасдан, Самар қ анд, Бухоро билан бир қ аторда Мовароунна ҳ рннинг асосий и қ тисодий ва маданий маркази бўлиб қ олди. IX асрнинг иккинчи ярми - Х асрнинг биринчи ярмида Мавароунна ҳ рда, жумладан Самар қ андда и қ тисодий ва маданий - маърифий ҳ аёт анча юксалган бир давр эди 2 . Абу Мансур ал - Мотрудий ҳ аёти ва ижоди тў ғ рисидаги маълумотлар кам учрайди. Уларга асосланиб фикр - муло ҳ аза юритадиган бўлсак, мутакаллим Самар қ анднинг Мотуруд қ ишло ғ ида тахминан 870 йилда таваллуд топган. Унинг тў ғ рисидаги илк маълумотлар унинг шогирди Абу ал - Муъин ан - Насафий (вафоти 1114й.)нинг “Табсират ул - адилла” 3 ва Абу ал - Юсуф ал - Паздавий (ваф. 1100 й.)нинг “Усул ад-дин” асарларида келтирилган. Аллома 944 - йилда Самар қ андда вафот этган. Бу сана кўпчилик 2 Қаранг: Самарқанд тарихи. 1-том. Т.; Фан, 13-14 бетлар. 3 Бу борада батафсилроқ қуйидагини қаранг: Оқилов С.С. Абу-л-Муъин ан - Насафий ва унинг мотуридийа таълимоти ривожига қўшган ҳиссаси. “ Табсирату-л адилла” асосида. Тарих фан. номзоди дисс . Автореферати . Т .; 2005 й .

тад қ и қ отчилар томонидан маъ қ ул топилган бўлса - да, немис олими Улрих Рудолф уни қ атор ўринли тахминларга асосланган ҳ олда қ абул қ илади. Ал - Мотурудий ўз устозлари Абу Бакр А ҳ мад ал - Жузжоний, Абу Наср А ҳ мад ал - Ийодий, Наср ибн Яхо ал - Балхий ва Му ҳ аммад ибн ал - Фадллардан ислом ило ҳ иёти сир - асрорини ўрганди, аста - секин муста қ ил ижод йўлига кириб борди. Ислом оламида “ Ҳ идоят йўли имоми”, “Мутакаллимлар имоми” мартабасига эришган ва калом со ҳ асида Самар қ анд мактабини яратган буюк мутакаллим Абу Мансур ал - Мотурудий Али Русту ғ фаний, Ис ҳ о қ ибн Му ҳ аммад ас - Самар қ андий, Абд ал - Карим ибн Мусо ал - Паздавий каби и қ тидорли шогирдларни етиштирди. Абу Мансур ал - Мотуридий яратган мерос салмо қ лидир. У якка худолик, Қ уръоннинг шар ҳ и, ило ҳ иёт усули, диалектика услуби, муътазилийлар, шариат масалаларига оид ўндан зиёд асарлар яратган. Уларнинг ичида “Китоб ат-тав ҳ ид” ва “Китоб таьвилот ал - Қ уръон” алломани бутун жа ҳ онга маш ҳ ур қ илди. Шар қ шунослик институтининг қ ўлёзмалар хазинасида мутакаллимнинг қ аламига мансуб “Рисола жонвор дорий” асари са қ ланмо қ даки, бу ал - Мотуридийнинг илмий қ изи қ ишлар доираси кенг бўлганлигидан далолат беради. Таъкидлаш лозимки, ило ҳ иёт, калом масалаларини шархлашда ал- Мотуридий ба ғ ри кенг, диний жазавага, бето қ атликка ўрин қ олдирмайдиган, ўта эхтиёткор мутафаккир - тад қ и қ отчи бўлганлиги доимо сезилиб туради. У ўзгалар ну қ таи назарини синчиклаб текшириб чи қ ишга доимо шай бўлиб, ўзига ма қ бул келадиган диний ва дунёвий қ арашларни қ абул қ илишни маъ қ ул кўрган. Мотуридийнинг тамойили ўзига хос бўлиб, у ило ҳ иёт масалаларининг ечимида шошма-шошарликни хуш кўрмас, ўртача мўътадил йўлга амал қ илиш зарурлигини, ило ҳ иёт масалаларидаги барча жарёнларни а қ л - заковат ила кузатиб бориш керак эканлигини унутмасликни талаб қ илар эди. Доимо ҳ ар хил даъволарда ило ҳ ий ва ҳ ий ва а қ л, Алло ҳ ва олам каби ўта мушкул масалаларда а қ л буюк неъмат эканлигига таянган фикр - муло ҳ азалар юритишдоирасини қ ўллаб- қ увватлаб келди. Улрих Рудолфнинг

таъбирича, унинг қ арашлари ило ҳ иёт анъаналари билан рационализм, яъни инсон а қ ли даъволарининг устивориги тамойилларининг ўзаро муштарклигига асосланган тафаккурнинг ўзига хос кўринишидир, десак хато қ илмаймиз. Шуб ҳ асизки, борли қ масаласини ҳ ал этишда Алло ҳ нинг мавжуд эканлиги, унинг якка-ю ягона эканлигини асослаб бериш му ҳ им саналади. Мотуридий Алло ҳ мавжудлигини исботлашда белги - аломатлардан келиб чи қ иш йўналиши ўта самарали восита эканлигини жуда яхши англаб етганлигини кўрамиз. Унинг комил ишонч билан таъкидлашича, “биз яратувчини оламнинг ҳ ар қ аричидаги унга ишора қ илувчи белгилардан биламиз. Айни ва қ тда Мотуридий ўз фикрини тўлдирар экан, тў ғ риро ғ и яширин шаклда унга иккинчи тахминни ҳ ам қ ўшиб қ ўяди: инсонга ўз ихтиёрида бўлган воситалар ёрдамида Аллох томонидан қ ўйилган белгиларни очиш ва англаш истеъдоди ато этилган” 4 . Мотуридий Ало ҳ нинг ягоналиги масаласига ало ҳ ида эътибор қ аратиб, қ атор далилларни келтиради. Шулардан баъзиларини кўрсатиб ўтиш жоиздир. Масалан, баъзи одамлар назарида у энг ю қ ори ма қ омда туради. У ҳ амма жойда буюклик, баланд мартабалик, афзаллик тимсолидир. На қ ллардан маълумки, Алло ҳ ўзини барча одамларга турли хил воситалар ор қ али аён қ илади. Ило ҳ нинг бирдан орти қ ча бўлиши Алло ҳ нинг ва ҳ ийига тўс қ инлик қ илади. А қ лнинг далилларига қ араганда, иккита ёки ундан зиёд ило ҳ бўлса, улар бир-бирига монеълик қ илиши ани қ . Умуман олганда, Абу Мансур Мотуридий оламнинг яратилганлигини исботлаш ма қ садида ўн еттита далил келтиради. Уларга Алло ҳ нинг Қ уръони каримда ўзи ишончли гуво ҳ лик берганлигидан таш қ ари ҳ еч кимнинг абадий яшаётганлигига даъво қ илмаслиги; моддий ашёларнинг бош қ а нарсага қ арам эканлиги; тирик ва нотирик мавжудотларнинг бир-бирига бо ғ ли қ эканлиги; ҳ иссий идрок объектининг қ арама- қ арши кайфиятларга эгалиги; оламда эзгулик ва ёмонликнинг бир ва қ тнинг ўзида мавжудлиги; ёзилган 4 Улрих Рудолф .Ал-Мотуридий ва Самарқанд суннийлик илоҳиёти. Т. 2001. Б. 296

мактубнинг, бўлинган нарсанинг кимсасиз рўёбга чи қ маслиги ва ҳ акозолар далиллар сифатида келтирилади. Мотуридий барча мавжуд нарса-ашёларнинг ўз сабабига эга эканлигини рад этмайди. Сабабсиз о қ ибат бўлмаганидек, о қ ибатсиз сабабнинг бўлиши ҳ ам асло мумкин эмас. Л екин сабаб - о қ ибатлар занжири макон ва замонда абадий тарзда давом этавермайди. Уларнинг охири, поёни бор. Алло ҳ уларнинг ягона сабабидир. Демак, Алло ҳ дан ўзга яратувчининг бўлиши мумкин эмас. Бош қ а барча нарса - ашёлар унинг томонидан яратилган, лекин уларнинг ўзлари яратиш фаолиятидан ма ҳ румдир. Ал - Мотуридийда билинадиган ва биладиган, объект ва субъект тушунчалари бир - бирдан ажратилмайди, чунки улар яратилган жаб ҳ алардир.Таш қ и дунё, яъни коинот бир та қ им ҳ икмат, нозиклик ва далилларга тўда ҳ олда яратилган бўлиб, улар а қ лни қ ўллаб, тушунарли ма қ омда англаш ва билиш даражасида инсон зотига та қ дим этилган. Инсон ва унинг а қ ли ҳ ам яратилган бу коинотнинг му ҳ им таркибий парчаси, қ исмидир 5 . Бундай ҳ олда инсон истаса ва истамаса-да , ашёвий олам мавжуддир. У бирон кимсанинг хаёлий дунёси эмас. Идрок этилган, сезиб ҳ ис қ илинган, тушунилган, яъни инсон зе ҳ ни қ аршисида идрок этилган, сезилган, тушунилган нарсалар фа қ ат зе ҳ ндан муста қ ил равишда нарса- ашёлар сифатида мавжуддир. Ашёлар оламининг реал мавжудлиги ҳ еч қ андай шуб ҳ ага ўрин қ олдирмайди. У Алло ҳ томонидан яратилган. Бундан таш қ ари, у бе ҳ удага яратилмаган, чунки яратилишдан ани қ -равшан ма қ сад кўзда тутилган. У ушбу ашёлар олами /аён олам/ ор қ али ўзининг мазмун-мо ҳ иятини, яратувчи аслида ягона Алло ҳ эканлигини, у ўзининг қ удрат, қ арам, ра ҳ м-шав қ ат со ҳ иби эканлигидан барча а қ л-фаросатли бандаларга мудом хабар бериб туради. Илмнинг қ ўлга киритилиши учун инсоннинг фав қ улотда фаол бўлиши ва у ўзи ҳ ам коинотнинг бир қ исми бўлиши учун оламни англаш ва тушуниши лозимдир. 5 Қаранг: Ebu Mansur Maturidi. Kitob et-Tevhid. Istanbul, 1979.S.4

Абу Мансур ал-Мотуридий ило ҳ иётида билиш назарияси му ҳ им ва етакчи мавзу даражасида кўриб чи қ илганлиги маълум. Умуман олганда, илм икки хил кўринишда бўлиб, Алло ҳ нинг илми (“ал - илм билло ҳ ”) ва Алло ҳ ни инсон томонидан билиш (“илм Алло ҳ ”)дан тубдан фар қ ланади. Мутакаллим Алло ҳ нинг тўла муста қ иллиги ҳ амда ило ҳ ий феълларни а қ лий идрок этиши мумкинлиги билан бо ғ ли қ ҳ ар икки жи ҳ атни етарли даражада эътиборга олган фалсафий концепцияни ишлаб чи қ ишга азму қ арор қ илганлиги я ққ ол сезилиб туради. У Алло ҳ мутла қ ва шаксиз сифатидир. Алло ҳ шунчакиамр ёки манъ этиш билан чегараланиб қ олмасдан, балки айнан шу сифатларнинг қ айсиниси яхши-ю, қ ай бири эса ёмонлигини ҳ ам белгилаб беришини назарда тутади. Улардан тур ғ ун ва а қ л билан англаб бўладиган муайян меъёрлар шаклланган, чунки Алло ҳ хикмат со ҳ иби сифатида унга зид равишда иш тутмайди. Мотуридий ҳ икматнинг мазмун - мо ҳ ияти ҳ а қ ида орти қ ча фикр - муло ҳ аза юритмайди. Унинг фикрича, ҳ икматнинг асоси унинг ўзида намоён бўлади.Унинг излари оламнинг ҳ амма ерида учрайди. Алло ҳ ўз ҳ укмларини бандалардан сир тутмайди, аксинча, улар ҳ амма учун тушунарли тарзда баён этиб берилган. Буни оламнинг мутаносиб бош қ арилишида, ахло қ ий меъёрларнинг а қ л меъёрлари талабларига тўла мос келишида я ққ ол кўриш мумкин. Ило ҳ ий ҳ икмат ўзини шу қ адар хилма - хил кўринишларда намоён этадики, инсон унинг изларини англаб, асл мо ҳ иятига ета олади. Ило ҳ ий ҳ икмат икки хил йўл билан намоён бўлади. Улардан бири фазл бўлса, иккинчиси эса адл йўлидир. Алло ҳ нинг фазлини ани қ ми қ дор кўмагида ифодалаб бериш имконияти йў қ , чунки Алло ҳ нинг фазли меъёрсиз бўлиб, у ни ҳ ояси йў қ нарсадир. Шунинг учун ҳ еч қ ачон ило ҳ ий амалда энг кўп фазл (ал - афзал) ўз ифодасини топади, деб бўлмайди. Адл эса, аксинча, маълум қ оидага риоя қ илади. Аммо бу қ оида Алло ҳ бирон - бир улкан нарса, масалан, улкан самара (ал - асла ҳ ) содир қ илаётганлигини кўзда тутмайди. Алло ҳ кўпро қ шунинг учун ҳ ам одилдирки, у ҳ ар бир нарсага бу нарса қ андай муносабатга лойи қ бўлса, унга нисбатан ҳ удди шундай муносабат

билдиради. Бунинг исботи учун мутакаллим иккита таърифни келтиради. Биринчиси ва қ ис қ аро ғ ида айтилишича, ҳ аким бўлиш тў ғ ри йўл тутишдир. Иккинчиси эса деярли қ онундек жаранглайди ва унда айтиладики, Алло ҳ ҳ акимдир, чунки У “ ҳ ар бир нарсани ўзининг хос жойига қ ўяди” 6 . Табиийки, Мотуридий олдида яратилган аён олами, унинг қ андай негизлардан ташкил топганлиги масаласи кўндаланг бўлиб туради. Улрих Рудолфнинг таъкидлашича, Мотуридийнинг ушбу масалага бўлган муносабатига назар ташласак, унинг атом категориясига беписандлик билан қ араганлигини кўрамиз. “У атомизмни ё қ тирмайди, аммо тан қ ид ҳ ам қ илмайди, шунчаки уни ўз муло ҳ азалари доирасидан чи қ ариб ташлайди” 7 . У “Китоб ат-тав ҳ ид”да муайян моддий жисмни ҳ осил қ илиш учун нечта заррача зарур эканлиги тў ғ рисида бирон - бир фикр - муло ҳ аза билдирмайди. Лекин шундай бўлишига қ арамасдан, у ўз асарида атомни белгилаш учун хизмат қ илган бош қ а тушунчани, яъни жа ҳ ар ёки жав ҳ ари во ҳ идни тилга олади. Лекин унда бу сўз бош қ ача маъно касб этади. Кўп ҳ олларда бу сўз ор қ али шунчаки жисм ёки жисмоний мо ҳ ият назарда тутилади. Аксарият ҳ олларда Мотуридий ило ҳ иётчилигида жав ҳ ар ва хил қ а (табиий мойиллик, ту ғ ма табиат) истило ҳ лари муайян даражада бир - бирини тўлдирувчи ва изо ҳ ловчи тушунчалар сифатида ишлатилиб келинади. Улар дастлабки сифатлар тари қ асида мутакаллимнинг назарда яратилган оламнинг жисмоний қ иёфасида му ҳ им ўрин тутган. Улар барча катта - кичик жисмларнинг таркибий қ исмлари ҳ исобланган. Жисмлар ўзаро бир - бири билан ало қ ага киришганда яна таш қ арига чи ққ ан. Масалан, жисмларнинг бир-бирига таъсири о қ ибатида исси қ лик пайдо бўлади, скунатдан эса ўз навбатида сову қ лик юзага келади. Шунинг билан бирга табойиъ ўз - ўзидан бирон - бир ҳ одиса ёки ашёни яратувчи қ андайдир куч эмаслигини доимо назарда тутмо қ лозим. Улар аслида фа қ ат ўз таъбига риоя қ илиш ва бош қ а таъблардан қ очиш мумкин, холос. Шундай экан, табойиъ муста қ ил равишда ҳ еч қ андай моддий жисмларга бирлашмайди, чунки бу уларнинг табиий 6 Улрих Рудолф . Ал - Мотуридий ва Самарқанд суннийлик илоҳиёти . Б . 331 7 Ўша жойда . 278- б .

фаолиятидан қ исман бўлса-да, кечишни та қ озо қ илади ва шунинг учун уларнинг табиатига зиддир. Лекин шунга қ арамасдан, жисмларнинг реал мавжудлиги қ удратли Холи қ нинг мавжудлиги тў ғ рисидаги ҳ укмрон тамойилнинг ўринли эканлигини исботлайди. У табойиъни яратибгина қ олмасдан, балки уларни доимо назорат ҳ ам қ илиб туради. У айнан шу йил билан тартибли ва бар қ арор оламнинг му ҳ офазаси таъминлайди, деган фикр - муло ҳ азада мутакаллим қ атъий туради. Мутафаккирнинг фикрича, табълар ҳ а қ и қ атан ҳ ам моддий оламнинг таркибий унсурлари сифатлари бўлиб хизмат қ илар экан, уларсиз бирон-бир муайян жисмни тасаввур этиш мумкин эмас. Шундай экан, улар Мотуридий таълимотининг борли қ муаммоси жаб ҳ асидан қ андай ўрин эгаллаганини ани қ лаб олиш лозимдир. Унингча, Холи қ томонидан яратилган барча нарсалар икки кўринишда намоён бўлади. Булардан бири акциденциялар - энг содда унсурлар - элементлар сифатида гавдаланса, иккинчиси эса улардан ташкил топган моддий жисмлардир. Ал-Мотуридийнинг гносеологик таълимоти на қ адар эътиборли бўлишидан қ атъий назар, унинг асосий ма қ сад - муддаоси ҳ ар бир қ адамда Алло ҳ нинг қ удрати ва бу оламнинг яратилишини ҳ ар томонлама асослаб беришдан иборатдир, десак хато қ илмаймиз. Б унда Мотуридий на қ л, ҳ иссий далил ва а қ л каби учта усулга таянади. На қ л олам яратилганлиги ҳ а қ ида қ атъий хабар беради, ҳ иссий идрок буни тасди қ лайди, а қ л эса буни рад этиб бўлмайдиган хулосалар воситасида асослаб беради. Охир - пировардида мазкур қ оида шуб ҳ али ва исботталаб, деб даъво қ илувчи ҳ ар қ андай киши табиатан жуда нодон ёки жуда қ айсар бўлиши керак, деганга я қ ин хулоса ясаш лозим бўлади. Абу Мансур ал - Мотуридийга кўра, билим (илм) қ адимги илм ва ҳ адис илмидан иборатдир. Ҳ адис илми ҳ айвон билими ва инсон илмидан таркиб топади. Ҳ айвон билими зарурий ва фитрат билим шаклларида ифода этса, инсон билими эса зарурий ва касбий билим, касбий билим ўз навбатида тарихий истидло ҳ ий билим сифатида тал қ ин этилади. Қ адимги илм диний адабиётларда Алло ҳ нинг илми сифатида қ ўлланилади.

Инсон илми мутла қ бўла олмайди, у изохий бир билимдир. Хадис илми - ило ҳ ий билимнинг таш қ арисидаги бир шуурга таянган билимдир. Ҳ айвонларга хос билим зарурий ( ҳ ис - туй ғ уларга асосланган билим ва фитрат билим эса инстинктга таянган) илмни билдиради. Инсон билимига келсак, у инсон истак - хо ҳ иши, фаолияти ва иродасидан қ атъий назар юзага келган билимдир. Абу Мансур ал-Мотуридий беш сезгини а қ л учун тушунча (идрок) йўли бўла оладиган даражада яратилган эканлигини илгари суради. Сезгилар ва хабар а қ лга кўмакчи бўлгани каби, а қ л ҳ ам ўз навбатида ҳ ис - туй ғ улар ва хабарни назорат қ илувчи, тў ғ ри ёки янглиш эканлигини ани қ ловчи тушунча сифатида англанилади 8 . Сезги аъзолари ор қ али барча ҳ ис қ илинадиган нарса - ашёлар (улар аён олам кўринишлари)ни, ўзида қ арама - қ арши кайфият ва мижозларни бирлаштирган ва таш қ и таъсирга берилган ва яратувчига бўйсунган нарсаларни биламиз. Бу дунёнинг айрим қ исмлари фазо ва ва қ т ну қ таи назаридан инти ҳ олидир. Бундан таш қ ари, бир бутун нарсалар ҳ ам абадий бўла олмайди. Бизга маълум бўлган нарса воситасида номаълум нарсани билиш мураккаб вазиятга олиб келади. Улрих Рудолф “Китоб ат - тав ҳ ид”га мурожаат қ илиб, кўринадиган нарса (мисл) ва ўхшаш нарса (назир) ўзаро муносабати масаласи бирмунча қ алтис ва нозик тус олишини у қ тиради. Мотуридий улар ўртасидаги қ иёсга асосланишга умид бо ғ лайди. Унингча, бу янглишдир, чунки бу о ғ ир о қ ибатлар билан бо ғ ли қ бўлиб, бу борада табиий ва идрок этиладиган нарса тамойил сифатида (асл) қ абул қ илиниб, кўринмайдиган нарса унинг о қ ибати (фар) сифатида қ абул қ илинмо қ да. Бундан шундай хулоса келиб чи қ адики, инсон томонидан фоний ва бо қ ий оламларни тал қ ин этишнинг ўзгача усул ва воситалари мавжуд эмас. Йў қ нарсани эса кашф этиш ҳ еч кимнинг қ ўлидан келмайдиган ишдир. Демак, Мотуридийнинг номаълум нарсани бизга маълум бўлган нарса ор қ али 8 Қаранг: Ebu Mansur Maturidi/ Kitob et - Tevhid. Istanbul, 1979. S. 4

билишга азми қ арор қ илишдан бош қ а имконияти йў қ . Б у эса, ўз навбатида , Арасту ва унинг тарафдорлари танлаган йўлдир. Билишда хабарнинг ўрни ҳ ам бе қ иёсдир. Мотуридийга кўра, хабар янглиш ёки ёл ғ он бўлиши э ҳ тимоли бўлган сўздир.Хабарлар икки хилдир. Биринчиси - бу Алло ҳ дан пай ғ амбарга келган ва ҳ ий. У хабар расул деб аталади. Ва ҳ ий - ўзида ҳ еч қ андай шуб ҳ ага ўрин қ олдирмайдиган билиш йўли, воситаси сифатида қ абул қ илинмо қ да. У тў ғ ри билим беришга қ одирдир. Бош қ ача қ илиб айтганда, ва ҳ ий Алло ҳ дан келган билим, хабардир. Хабарнинг иккинчиси кишилардан етиб келган ҳ ар хил хабарлардир. Бундан таш қ ари, хабарнинг яна икки кўринишда намоён бўлишини назарда тутиш лозим. Бу мутавотир ва а ҳ ад хабарлардир. Мутавотир хабар пай ғ амбардан бевосита келтирилган хабар бўлса, унга орти қ ча далилларни кўрсатишга ҳ еч қ андай ҳ ожат қ олмайди, чунки у ҳ ар қ андай ёл ғ он-яши қ ва шуб ҳ адан йиро қ хабардир. Шуни ҳ ам ало ҳ ида таъкидлаш жоизки, бош қ а ҳ олларда мутавотир, яъни тилдан-тилга бевосита етказиладиган хабар “ ҳ а қ и қ атан ҳ ам тў ғ ри ва қ атъий бир билим бера олиши учун содда ва ишончли шаклда на қ л қ илиниши етарли бўлмасдан, балки унинг асосида кўриш ва эшитиш каби туй ғ уларга таянган бир хабар бўлиши ҳ ам зарурдир” 9 . Мутавотир хабар даражасига ета олмаган эхтимолий, тахминий хабар а ҳ ад хабар деб аталади. Мотуридий а ҳ ад хабар қ анчалик даражада янглиш бўла олиши э ҳ тимолидан қ атъий назар, баъзи со ҳ аларда уни қ абул қ илиш лозим эканлигини у қ тиради. Қ иёс ва ижти ҳ однинг ўзаро уй ғ унлашуви амалий билимда ўз ўрнига эга бўлиши зарур. Эъти қ одга доир билимларда эса масаланинг нозиклигидан келиб чи қ иб, китоб ва мутавотир хабарнинг бўлиши шарт саналади. Бундан кўринадики, хабарнинг билим манбаи бўла олиши масаласи мунозаралидир. Лекин биз бунга асосланиб, хабарни инкор эта олмаймиз 10 , деб у қ тиради мутакаллим. Чунки ҳ ар бир манба ўз мо ҳ иятига кўра, бир-биридан фар қ қ иладиган билим беради. Билиш манбаларидан бири иккинчисининг гарови бўла олмайди ва унинг жойини боса олмайди. 9 Ö zcan Hanifi. Maturidi`da bilgi problemi.S.66 10 Қаранг: Ebu Mansur Maturidi. Kitab et-tevhid.S.7

Абу Мансур ал-Мотуридий а қ л ва назарга ало ҳ ида эътибор билан қ арайди. А қ л та ҳ лил қ иладиган ва бирлаштирадиган, умумлаштирадиган қ обилият сифатида тушунилади. Бунда а қ л фаолиятига берилган таъриф Арастудан олинганлиги я ққ ол кўзга ташланиб туради. А қ л айириш зарур бўлган нарсаларни бир - биридан айириш, бирлашиши зарур бўлган нарсаларни бир - бири билан бирлаштириш маъносида тал қ ин этилади. Шундай жараён аслида тафаккур ва назар воситасида амалга оширилади. Мутакаллим кўп ҳ олларда соф а қ лни эмас, балки назарни, “илм-н-назар”ни, яъни назарий билимни билиш асоси деб эътироф этади. Назар - бу “а қ лни қ ўллаш ва ундан фойдаланиш” 11 маъносида қ ўлланилади. А қ лга бу даражада ишонч ҳ осил қ илишнинг боиси шундаки, билим даъво қ иладиган жаб ҳ алар ўн саккиз минг оламни ташкил этади. Ал- Мотуридийнинг қ арашларидан келиб чи қ адиган бўлсак, билиш манбалари хилма-хил бўлиб, уларнинг хеч бири ягона ва ишончли асос бўла олмайди ва бундай му ҳ им маъсулиятни ўз зиммасига юклай олмайди. Сезгиларга тааллу қ ли бўлмаган ғ айб олами асосида муайян фикрга келиш учун эса истидлол (дунёвий) билимга (умумий тарзда далил келтириш, фикр юритиш, бирон - бир далилга таянган нарсадан хулоса чи қ ариш, бирон - бир жумбо қ ни далил асосида англаб олишга кўмаклашишга) ёки пай ғ амбарнинг хабарларига э ҳ тиёж сезилади. Шундай қ илиб, жонли мушо ҳ ада ва а қ лий билиш, истидлолий билим ва тахминий билим, ило ҳ ий ва дунёвий билим нисбати янада мураккаблашиб, гёки боши берк кўчага кириб қ олгандек туюлади ва о қ ибатда илмдан кўра билимсизликни маъ қ ул кўриш ма қ садга мувофи қ дек кўрилади. Лекин аслида мутакаллимнинг ўзи бош қ ача фикрдадир. Унингча, имон-эъти қ од куфрдан фар қ ланганидек, илм ҳ ам жа ҳ олатдан тубдан фар қ қ илади. Имон учун мавзу деб ҳ исобланган нарсалар билиш учун ҳ ам му ҳ им мавзу бўла олади. Демак, илмнинг имон тасди ғ и эканлигини эътироф этган киши яна ўзи таъкидлаган 11 Ebu Mansur Maturidi. Kitab et-tevhid.S. 10

нарсага қ арши чи қ са, у ишонган нарсасига ҳ ам қ арши чи ққ ан, унинг айнан ўшандай эмаслигига ишонишнинг ўзгинасидир. Бундан таш қ ари, бутун коинотни яратган Алло ҳ , мутло қ ҳ а қ и қ ат ва а қ л со ҳ иби саналмиш Тангри таоло уни илм ва а қ л нуридан ҳ оли бир тарзда яратиши мутакаллим манти ғ ига мутла қ о зиддир. Бордики бундай бўлганда. Унинг томонидан яратилган мўъжизаларни, Унинг ҳ усни мутла қ , мутла қ ҳ а қ и қ ат эканлигини тушунишга, фахмлашга инсон қ одир бўлмас эди. Қ олаверса, у мо ҳ ият ну қ таи назаридан ҳ ар қ андай ҳ айвондан тубдан фар қ қ илмаган бўлар эди. Лекин а қ л Алло ҳ томонидан инсон зотига берилган имконият холос. Ундан самарали фойдаланиш, бу имкониятнинг қ адрига етиш пировард натижада ҳ ар бир инсоннинг фаоллиги, и қ тидори ва жи ҳ отига бо ғ ли қ дир. Аксинча, у кайфият ва таъб жи ҳ атидан ундан фар қ қ иладиган тилсиз ва а қ лсиз ма ҳ лу қ лар даражасига тушиб қ олиши ҳ еч гап эмас. Ал-Мотуридийнинг а қ лга бўлган муносабатига назар ташлар эканмиз, унда ўзига хос икки жи ҳ атни ил ғ аб олишимиз қ ийин эмас. Биринчидан, мутакаллим эски мўътазилийлар анъаналарни тарк этмайди, улар андозаларига таянган ҳ олда фикр-муло ҳ азалар юритади. Иккинчидан эса, Мотуридий улар эришган муайян юту қ лар билангина қ аноат ҳ осил қ илмасдан, янгидан-янги масалаларга мурожаат қ илади, самарали далиллар излашни канда қ илмайди. Бу ҳ ол Мотуридий билиш таълимотини Ашъарий қ арашларидан кескин фар қ лайди, чунки “Ашъарий инсон тафаккурининг бу қ адар муста қ иллигини тан олмас ва а қ лни қ атъий равишда хабарларнинг талабаларига тобеъ қ илиб қ ўяр эди” 12 . Лекин шунга қ арамасдан, Мотуридийнинг таъкидлашича, а қ лнинг қ атор афзалликлари билан бирга унга хос камчилиги сезилиб туради. У фикр юритиш бе қ иёс йўл-йўри қ лари ва самарали имкониятларни яратиб бериш билан бирга эъти қ од учун но ҳ уш саналган ба ҳ с-мунозара эшигини ҳ ам кенг очиб беради. Бу эшик тир қ ишидан кутилмаган бир вазиятда шуб ҳ а ҳ ам кириб келади. Ана ўшанда инсон Алло ҳ нинг далилларига бўйин эгади ва унинг 12 Улрих Рудолф . Ал-Мотуридий ва Самарқанд суннийлик илоҳиёти. Б . 265

фикри бандаси учун а ҳ амиятли ҳ олга келади ва му ҳ им а ҳ амият касб эта бошдайди. Демак, Мотуридийга кўра, биз нарса-ашёларнинг таш қ и қ иёфасини била оламиз. Унинг ички мо ҳ ияти ва баъзи нозик жи ҳ атларини бизнинг мушо ҳ ада қ увватимиз акс эттира олишга ожизлик қ илади. Бош қ ачаро қ қ илиб айтганда, бизнинг билимларимиз атиги бизга я ққ ол кўриниб турган олам доирасида қ олади. Мотуридийнинг бу муло ҳ азаларини, ашёларнинг нозик томонларини, мо ҳ ият ва ҳ а қ и қ атнинг ўзини ўрганиш учун Алло ҳ га давомли дуо қ илмо қ нинг сабаби айнан шудир, демо қ лозим бўлади. Олам ва Алло ҳ ни билишда истидлолий ( дунёвий ) билишнинг а ҳ амияти Мотуридий учун самарали кўринади . Аммо у қ андай далилни пеш қ илмасин, унинг фаолияти билимларимизга азалдан му ҳ рланган нисбийлик там ғ асини четлаб ўта олмайди. Шундай экан, биз пировард о қ ибатда Алло ҳ ни эмас, фа қ ат Алло ҳ ҳ а қ ида биламиз, дейди Мотуридий ўзининг “Китоб ут-тав ҳ ид” асарида. Абу Мансур ал-Мотуридий а қ л, илм ва исломнинг ўзаро муштараклигини кўрсатиб беришга азми қ арор қ илганлиги шуб ҳ асиздир. Бу борада Ф.Роузенталнинг “Ило ҳ иётчилар бу икки атамаларни тенглаштиришга қ арши шуб ҳ алар билдирган бўлмасинлар, “илм-бу ислом” 13 , -деган фикри бирмунча мунозарали кўринади. Айнан шу масалани Мотуридийнинг ну қ таи назаридан қ арасак, ўзга манзаранинг гуво ҳ и бўламиз. Унга кўра, имон билим бўлмасдан, балки қ албий бир тасди қ дир. Куфрнинг лу ғ авий маъноси такзибдир. Лекин билимсизлик, жа ҳ олат такзиб эмас. Демак, жа ҳ олат имоннинг зиди бўла олмайди, чунки у билимнинг зидидир. А слида имон на неъмат, на рахмат ва на билимдир. У билимга таянган тасди қ дир, холос. Мутакаллимнинг қ арашларида илм, ҳ икмат ва а ҳ ло қ -одоб фаолият билан ҳ амнафасдир. Билиш имкониятларига эга бўлган ҳ олда у қ майдиган ва билмайдиган киши маъзур тутилмайди ва у “сафи ҳ ” деб номланади. Сафи ҳ 13 Роузентал Ф.Торжество знания . Концепция знания в средневековом исламе. М.: Наука;1978.С.21

хикматнинг зидидир. У билимдан келиб чи қ иб иш кўрмасликни, ҳ аракат қ илмасликни ифодалайди. Ҳ икмат эса илм ва фаолият ўзаро бирлигини билидиради. Мотуридийга кўра, ҳ икмат со ҳ иби бўлган киши ҳ ам бу дунёда, ҳ ам у дунёда ҳ алосликка эришади. Ҳ икмат илмнинг ҳ ар икки дунёда ҳ ам хайратли неъмат эканлигини у қ тиради. Инсон тана аъзоларининг кўзга табиий бўлиб кўринганидек, фаолият ва илм ҳ ам табиийдир. Билиб қ илинган оз иш билмасдан қ илинган кўп ишдан фойдалидир. Мутакаллим фойдаланилмаган, инсоннинг саъй - ҳ аракатига таъсир этмаган ва унинг йўналишини кўрсатиб бера олмаган илмни кераксиз деб билади. Унга кўра, илмига амал қ илмаган ва унинг таяниб ҳ аракат қ илмаган киши ўзида илм бўлишига қ арамасдан, жо ҳ ил инсон саналади. Муайян фаолиятнинг инсонга савоб қ озонтира олиш учун унинг а қ лга монанд кўрилган фаолият бўлиши лозим. А қ лга мос келмайдиган ҳ ар қ андай фаолият савоб қ азонтирмайди. Жаннат а ҳ лининг феъллари а қ лга монанд феъллардир. Жа ҳ аннам а ҳ ли феъллари эса а қ лан ёмон феъллардир. А қ л далиллари қ амровига кўра, биронта нарсанинг яхши ёки ёмон бўлиши а қ л томонидан тайин этилмайди. Мутакаллимнинг таъкидлашича, “а қ л яхшилик ва ёмонлик, гўзаллик ва чиркинлик тушунчалари ва тадбир ибораларида асос қ илиб олинган мезондир. Инсон ўзлигини, бош қ а ҳ айвонлардан а қ л - фаросат жи ҳ атдан устун эканлигини са қ лаган ҳ олда, а қ л сояси ва пано ҳ ида яхшиликни ёмонликдан, фойдали нарсани зарарли нарсадан, ифлосни озодаликдан. Гўзалликни чиркинликдан, мўъжизакор ҳ икматни жо ҳ иллик ва нотавонликдан ажратиб олади” 14 . Мутакаллимнинг ало ҳ ида таъкидлашича, со ғ лом дин илм ва далилларга таянган диндир. Масъулиятли ва ҳ ар бир яхши ва ёмон саъй - ҳ аракати учун у дунёда кечирилмаслигини билган инсон ёмонликдан узо қ лашади ҳ амда бу дунёда ҳ ам, у дунёда ҳ ам бахт - саодатга эришади 15 . Хуллас, шуни айтиш лозимки, Абу Мансур ал-Мотуридий калом, ило ҳ иёт со ҳ асига ўзига хос улу ғ вор вазминлик олиб кирди, диний бето қ атлик 14 Ebu Mansur Maturidi. Kitab et-tevhid.S. 136 15 Ö zcan Hanifi. Maturidi`da bilgi problemi.S. 165

ру ҳ иятига диний донишмандликни қ арама- қ арши қ ўйди, инсон ва оламни Алло ҳ га я қ инлаштирди, диний жазава, фис қ у-фасотларга а қ лий етукликни қ арши қ ўйа олган буюк мутафаккир эканлигига у ёзган асарлар етарли асос бўла олади.

Похожие

IX – XII (9 - 12) асрларда Араб – мусулмон оламида Уйгониш даври

IX – XII (9 - 12) асрларда Араб – мусулмон оламида Уйгониш даври

Дунёвий ва диний тамойиллар узаро уйгунлигининг инсон маънавиятидаги урни

Марказий Осиёда фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

VI-VIII (6-8) асрларда Марказий Осиёда диний-фалсафий фикрлар