Yig’iq, o’lchamli elektr zanjirlardagi o’tkinchi jarayonlar - Энергетика - Рефераты

Yig’iq, o’lchamli elektr zanjirlardagi o’tkinchi jarayonlar

Загружено в:

21.05.2023

Скачано:

0

Размер:

5259 KB

Yig’iq, o’lchamli elektr zanjirlardagi o’tkinchi jarayonlar Reja: 1. Umumiy tushunchalar 2. O’tkinchi, turg’unlashgan va erkin holatlar haqida tushunchalar 3. Induktiv g’altakni o’zgarmas kuchlanishga ulash 4. Induktiv g’altakni sinusoidal o’zgaruvchan kuchlanish manbaiga ulash 5. Qoldiq tokka ega bo’lgan induktiv g’altakdagi qisqa tutashuv 6. Kondensatorni rezistor orqali o’zgarmas kuchlanish manbaiga ulash 7. Kondensatorni rezistor orqali sinusoidal o’zgaruvchan kuchlanishga ulash 8. Zaryadlangan kondensatorni rezistorga ulash 9. Kondensatorning R, L zanjirga zaryadsizlanishi 10. Murakkab zanjirlardagi o’tkinchi jarayonlarni hisoblash 11. Ixtiyoriy shakldagi kuchlanish ta‟sir etgan zanjirdagi o’tkinchi jarayonlarni hisoblash (Dyuamel integrali) 12. Chiziqli elektr zanjirlardagi o’tkinchi jarayonlarni operator usulida hisoblash

Umumiy tushunchalar Elektr zanjirlarning bitta turg’unlashgan holatdan boshqasiga o’tishini xarakterlovchi jarayon “o’tkinchi jarayon” deb ataladi. Elektr zanjirining asosiy ish holati (rejimi) quyidagi omillar: manbaga ulanishi va undan ajratilishi, zanjir o’lchamlarining keskin o’zgarishi (yuklamaning keskin ortishi yoki kamayishi), ishlayotgan zanjirga qo’shimcha manbalarning ulanishi, zanjir tarkibiy qismlarining qisqa tutashuvi, alohida tarmoqlarning uzilishi va boshqalar tufayli o’zgarishi mumkin. Elektr zanjirlarining ish holatlarini o’zgarishga olib keluvchi barcha sabablar oddiy ravishda kommutatsiya yoki kommutatsion jarayonlar natijasida vujudga keladi. Muhandislik hisoblarida, elektr zanjirdagi o’rganilgan holat kommutatsiya sodir bo’lgan ondan (zanjirga yuklama ulangandan yoki uzilgandan) keyin boshlanadi, deb taxmin qilinadi. Ammo bunday taxmin zanjir faqat birgina aktiv qarshilikdan iborat bo’lgandagina to’g’ri, agar zanjirda bitta bo’lsa ham energiya to’plovchi element (induktivlik yoki sig’im) bo’lsa, bunday taxmin noto’g’ri hisoblanadi. Gap shundaki, induktivlik va sig’im uchun bir turg’unlashgan holatdan boshqasiga o’tishi, shu elementlarning magnit va elektr maydonlarida to’plangan elektromagnit energiyasining miqdor jihatidan o’zgarishiga bog’liq. Energiyaning son jihatidan chekli miqdorga o’zgarishi bir zumda sodir bo’la olmasligi tufayli, zanjirning turg’unlashgan holatdan boshqasiga o’tishi ma’lum (noldan farq qiladigan) vaqtni talab etadi. Elektr zanjirlarining o’tkinchi holati reaktiv element: L va C larning xususiyatlaridan kelib chiquvchi kommutatsiya qoidalari (qonunlari) orqali izohlanadi. 1. Kommutatsiyaning birinchi qonuni. Har qanday induktivlikka ega tarmoqdagi tok va magnit toki kommutatsiya paytida o’zining kommutatsiyaga qadar bo’lgan qiymatini saqlaydi va bundan so’ng ana shu qiymatlaridan boshlab o’zgaradi. Bu hol matematik ravishda quyidagicha ifodalanadi: i L (0 + ) = i L (0 - ) yoki Φ (0 + ) = Φ (0 - ). Buni induktiv g’altakni o’zgarmas kuchlanish manbaiga ulash misolida ko’rib chiqamiz. Agar ilgari (kommutatsiyaga qadar) g’altakdan tok o’tmagan bo’lsa [i L ( -

0)=0 va Φ ( - 0)=0], kommutatsiya paytida g’altakdan o’tayotgan tok va uning hosil qilgan magnit oqimi nolga teng bo’ladi [i L ( + 0)=0 va Φ ( + 0) - 0]. Bu miqdorlarning noldan to barqaror qiymatlari i' va Φ ' gacha birdaniga ortib ketishi nazariy jihatdan mumkin emas. Chunki buning uchun tok va magnit oqimining o’zgarish tezliklari cheksiz katta bo’lishi kerak; boshqacha qilib aytganda, kommutatsiya paytida u L (0)=(Ldi/dt)=∞ bo’lishi lozim. Elektr zanjirining muvozanati nuqtayi nazaridan esa Kirxgofning ikkinchi qonuni buziladi. Energetik nuqtayi nazardan bu qonun g’altak magnit maydoni energiyasi 1/2Li 2 ning birdaniga ma’lum miqdorga o’zgarishi mumkin emasligidan kelib chiqadi, chunki bu holda manbadan cheksiz katta quvvat talab qilinadi. 2. Kommutatsiyaning ikkinchi qonuni. Har qanday tarmoqda sig’imdagi kuchlanish va zaryad kommutatsiya paytida o’zining kommutatsiyaga qadar bo’lgan qiymatini saqlaydi va bundan so’ng ana shu qiymatlaridan boshlab o’zgaradi. Bu hol matematik ravishda quyidagicha ifodalanadi: u c ( + 0) = u c ( - 0) yoki q ( + 0) = q ( - 0) Buni sig’im C ni o’zgarmas kuchlanish manbaiga ulash misolida ko’rib chiqamiz. Agar kommutatsiyaga qadar kondensatorda hech qanday zaryad bo’lmasa [U C ( - 0) =0 va q( - 0)=0], kommutatsiya paytida kuchlanish kabi zaryad ham nolga teng bo’lib qolaveradi [U C ( + 0)=0 va q(+0)=0]. Kuchlanish U C va zaryad q ning t=0 paytda birdaniga o’zgarishi mumkin emas. Chunki bunday holda bo’lishi tufayli zanjirning muvozanat holati buziladi. Energetik nuqtayi nazaridan bu qonun kondensator elektr maydoni energiyasini ning birdaniga sakrab o’zgarishining mumkin emasligi bilan tasdiqdanadi; chunki manbadan bu holda cheksiz katta quvvat talab qilinadi. O’tkinchi, turg’unlashgan va erkin holatlar haqida tushunchalar

Yuqorida ko’rsatilib o’tilganidek, elektr zanjirining bir turg’unlashgan holatdan boshqa holatga o’tishi bir zumda sodir bo’lmasdan, energiya manbai bilan zanjirning energiya to’plovchi elementlari orasida energiyaning taqsimlanish jarayoniga ketgan vaqt qadar davom etadi. Modomiki, chegaraviy oniy vaqtda (kommutatsiya paytida t=0) elektromagnit energiyasining oniy miqdorlari kommutatsiyaga qadar bo’lgan va undan keyingi turg’unlashgan rejimlarda o’zaro teng emas ekan, demak, zanjirda ana shu energiya farqini kompensatsiyalovchi kuch mavjud bo’lishi kerak. Masalan, rezistor R va induktiv L ketma-ket ulangan zanjirni o’zgarmas kuchlanish U 0 manbaiga ulash t=0 chegarada bir-biriga teng bo’lmagan ikkita turg’unlashgan tok o’zaro ―tutashuvi‖ kerak. Bular tegishlicha kommutatsiyaga qadar va undan keyin I tur (-0)=0 va i tur =U o /R qiymatlarga ega. Kommutatsiyaning birinchi qonuniga binoan i(-0)=i(0)=0; demak, o’tkinchi tok vaqt bo’yicha o’zgaruvchan yana bitta erkin tashkil etuvchi i erk (t) ga ega bo’ladi. Uning oniy qiymati t=0 paytida i erk (0)=-U o /R bo’ladi. Bu holda kommutatsiya qonuni induktivlik tarmoq uchun quyidagicha yoziladi: i( - 0) = i(0) =i tur (0) +i erk (0) = 0 Vaqt o’tishi bilan tokning erkin tashkil etuvchisi kamaya borib, t=∞ bo’lganda nolga teng bo’lishi kerak. Chunki bu vaqt ichida zanjirda energiyaning qayta taqsimlanishi va o’tkinchi jarayon tugallanadi. Tok erkin tashkil etuvchisining yoki oddiy qilib aytganda, erkin tokning o’zgarish va so’nish tezligining qonuni tashqi ta’sirning miqdori va xarakteriga bog’liq bo’lmay, zanjir o’lchamlariga bog’liqdir. Bu qonunni va undan kelib chiqadigan miqdorlarni aniqlash uchun berilgan zanjirning differensial muvozanat tenglamasi tuzilgan va yechilgan bo’lishi kerak. Misol tariqasida aktiv qarshilik R, induktivlik L va sig’im C ketmaket ulangan zanjirning kuchlanish manbai u(t) ga ulanishini ko’rib chiqamiz (1-rasm). Berilgan zanjirning elektr muvozanat tenglamasi Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan, (9.1)

bo’ladi; bunda: i – tokning t=0 dan to t=∞ gacha bo’lgan vaqtdagi oniy qiymati yoki oddiy qilib aytganda, o’tkinchi tok; u(t) – manba kuchlanishining analitik ko’rinishdagi, vaqtga bog’liq uzluksiz funksiyasi (masalan, u=U m Sin( ω t+ ψ u ). Zanjirda o’tkinchi jarayon tugashi bilan manba kuchlanishining o’zgarish qonuni u(t) ga bo’ysungan turg’unlashgan majburiy rejim boshlanadi. U holda (9.1) ning o’rniga quyidagini yozish mumkin. 9.1-rasm Ammo o’tkinchi tok i majburiy i tur turg’un va erkin i erk tashkil etuvchilardan iborat, ya’ni i=i tur +i erk bo’lsa, unda (9.1) dan (9.2) ni yoki URerk+ULerk+UCerk=0 ni hosil qilamiz, ya’ni kuchlanishlar tushuvi erkin tashkil etuvchilarining yig’indisi yoki kuchlanishning erkin tushuvi nolga teng. Demak, kuchlanish manbai zanjirda erkin tebranishlar hosil qilmaydi. Aslida bunday erkin tebranishlar kommutatsiya paytida zanjirdagi energiya jamlovchi elementlarning tashqi ta’siriga bo’lgan reaksiyasi natijasida paydo bo’ladi. Shunday qilib, zanjir elementlaridagi o’tkinchi kuchlanishlarni xuddi tok kabi, turg’unlashgan va erkin tashkil etuvchilardan iborat deb qarash mumkin, ya’ni uR=uRerk+uRtur; UL=uLerk+uLtur; UC=uCerk+uCtur Endi 1-rasmda ko’rsatilgan zanjirdagi

o’tkinchi jarayon ifodasini olish uchun, (9.3) tenglamaning yechimiga murojaat qilamiz. Buning uchun (9.3) tenglamani avval quyidagi ko’rinishga keltirib olamiz. va ω 2 o belgilar kiritib, tavsifiy tenglamaga o’tamiz: α 2 + 2 δα + ω 2 0 =0 (9.5) Uning ildizlari esa . Shunday qilib, bir jinsli differensial tenglama (9.4) ning umumiy yechimi: ierk=A1e α 1t+A2e α 2t bo’ladi; bunda: A 1 va A 2 – kommutatsiya qonunlarining chegaraviy (boshlang’ich) shartlardan kelib chiqadigan integrallash doimiylari. Erkin tokning o’zgarish qonuni i erk (t) tavsifiy tenglamaning ildizlari α 1 , α 2 ning qiymati va xarakteriga bog’liq. Ammo i erk (t) funksiya doimo t →∞ da nolgacha so’nuvchi egri chiziq bilan ifodalanadi. Zanjirlar murakkab bo’lgan sari o’tkinchi jarayonlarni hisoblash yanada yuqori tartibdagi differensial tenglamalarni yechishga olib keladi. Masalan, shunday zanjirning k- tarmog’idagi o’tkinchi tok n-tartibli differensial tenglama bilan ifodalanadi: Erkin tok esa quyidagicha bo’ladi: i erk = A 1 e α 1t + A 2 e α 2t +• • • + A n e α nt (9.7) Zanjirdagi o’tkinchi jarayonlarni hisoblashning differensial tenglamalarini tahlil qilishga asoslangan usul ―klassik usul‖ deyiladi. Bu usulni quyidagi misollarda ko’rib chiqamiz.

Induktiv g’altakni o’zgarmas kuchlanishga ulash 2-rasmda vaqt t=0 da o’zgarmas kuchlanish U 0 ga ulanadigan r, l o’lchamlarga ega induktiv g’altak sxemasi berilgan. Ana shu zanjirdagi o’tkinchi jarayonni tekshiramiz. Zanjirning differensial tenglamasi ri + L bo’lib, unga mos bir jinsli tenglama quyidagi ko’rinishga ega. Bu tenglama yordamida erkin tok i erk aniqlanadi uning tavsifiy tenglamasi quyidagicha bo’ladi: L · α + r = O birgina haqiqiy va manfiy α =-r/L ildizga ega. Demak, erkin tok quyidagi qonun bo’yicha o’zgaradi: i erk bunda: – so’nish koeffitsiyenti, unga teskari qiymat ( sek) – vaqt doimiysi. 2-rasm. Integrallash doimiysi A ni aniqlash uchun boshlang’ich shartlarga murojaat qilamiz, ya’ni kommutatsiyaga qadar zanjirdan tok o’tmagan [i(-0)=0]. Demak, zanjirni ulash paytida ham u nolga teng bo’lgan i(0)=0. Zanjirda o’tkinchi jarayon (protsess) tugagandan so’ng, faqat g ning qarshiligi bilan aniqlanadigan va miqdori jihatidan barqaror bo’lgan tok i tur = U 0 :r bo’ladi. Shuning uchun: i (0) = i tur + A = 0 Shunday qilib, A=-U 0 /r bo’lib, o’tkinchi tok i esa:

zanjirning ayrim elementlaridagi o’tkinchi kuchlanishlarni (9.8) tenglamaga ko’ra, quyidagicha aniqlash mumkin: (9.9) (9.10) 3-rasmda ko’rsatilgan i va u L ning o’zgarish grafiklari noldan boshlanuvchi va qandaydir o’zgarmas miqdorga intiluvchi yoki teskarisi bo’lgan bir xilda (monoton) o’zgaruvchi eksponentalarni ifodalaydi. Agar t=0 da u L (t) egri chiziqqa o’rinma o’tkazsak, u t o’qida vaqt doimiysi τ ga teng kesmani ajratadi; chunki istagan vaqtda bo’ladi. Haqiqatdan ham, kuchlanish u L (t) ning birinchi hosilasi u L '(t) t=0 da bo’ladi; bundan ctg β = U°/ τ , τ = U 0 tg β . Bu esa grafikdan ham ko’rinib turibdi. Vaqt τ ichida o’tkinchi kuchlanish ning oniy miqdori e=2,718... marta kamayadi, ya’ni t= τ bo’lganda, . Bundan keyingi t vaqtda o’tkinchi kuchlanish yana o’shancha marta kamayadi. Shu sababli yig’indi vaqt t=k τ davomida u L miqdor e k marta kamayadi. Vaqt doimiysi t faqat t=0 nuqtada o’rinma ostidagi chiziqning uzunligi bo’lib i( t) = i tur + i erk = - (9.8) 9.3 - rasm.

qolmasdan, ixtiyoriy t=t 1 : da ham i erk uchun 3-rasmda ko’rsatilgandek grafik usulda topiladi. O’tkinchi miqdorlar i(t) va u L (t) ning o’zgarish grafiklariga ko’ra, zanjirdagi o’tkinchi jarayonning davom etish vaqti faqat nazariy hisoblashlarda cheksizga teng. Amalda esa zanjirdagi turg’unlashgan holat bir necha τ teng, nisbatan juda qisqa vaqt oralig’ida sodir bo’ladi. Masalan, 2-rasmdagi zanjir parametrlarining miqdorlari tegishlicha: r=50 Om va L=0,1 Gn ni tashkil etsa, kuchlanish U 0 =200 V da zanjirdagi turg’unlashgan tok 1 tur =I 0 =U 0 /r=200/50=4A ni tashkil etadi. Nazariy jihatdan tok bunday qiymatga zanjir ulangandan keyin t=∞ vaqtdan so’ng erishadi, chunki bunda: τ = L/r = =0,002 sek. Amalda esa o’tkinchi tok t=5 τ =0,01 sek. dan so’ng i=4(1-e 5 )= 4 * 0,99325 = 3,97 A miqdorga erishib, turg’unlashgan qiymatidan 1 % dan kamroq farq qiladi. Ammo shunday r, L elementli zanjirdagi L ning induktivligi kattaligi (masalan, yirik elektromagnitlar yoki katta quvvatli elektr mashinalarning va transformatorlarning chulg’amlari) va r qarshiligining kichikligi tufayli vaqt doimiysi sekundlar hisobida o’lchanib, bunday zanjirdagi o’tkinchi jarayonlar hatto bir necha sekund davom etishi mumkin. Induktiv g’altakni sinusoidal o’zgaruvchan kuchlanish manbaiga ulash Aktiv qarshiligi r va induktivligi L bo’lgan g’altakning sinusoidal kuchlanish u=U m Sin( ω t+ ψ i ) manbaiga ulashdagi o’tkinchi jarayonni ko’rib chiqamiz (4-rasm). Bunday zanjirning differensial tenglamasi quyidagicha bo’lib, xususiy yechimi turg’unlashgan tok ga teng bo’ladi; bunda: - zanjirning to’la qarshiligi; – kuchla- nish u va tok i tur orasidagi siljish burchagi.

Oldingi paragrafdan ma’lumki, tokning erkin tashkil etuvchisi i erk bo’ladi. Demak, zanjirdagi o’tkinchi tok quyidagi qonuniyat bo’yicha o’zgaradi: Integrallash doimiysi A ni aniqlash uchun boshlang’ich shartlarga murojaat qilamiz: kommutatsiyaning birinchi qonuniga ko’ra, ya’ni A=- . Shunday qilib, zanjirdagi o’tkinchi tok: (9.11) 4-rasm. G’altakning qismlaridagi o’tkinchi induktiv kuchlanishi quyidagicha: Induktivlikdagi o’tkinchi tok va kuchlanishlar uchun olingan ifodalarning to’g’riligiga vaqt t ga 0 dan ∞ gacha chegaraviy qiymatlar berib, ishonch hosil qilish mumkin. Masalan, vaqt t=0 bo’lganda (9.11) tenglamaning o’ng qismi nolga aylanadi, u esa induktivli tarmoqdagi tok uchun kommutatsiya qonuni bilan tasdiqlanadi: i(-0)=i(0)=0. O’tkinchi jarayon tugagandan so’ng (t=∞, i=i tur =U m /z Sin(ωt+ψyu-φ); chunki i erk =0. (9.12) tenglamaga ko’ra, kommutatsiya paytida U(t)

ya’ni vaqt t=0 da g’altak qismlaridagi kuchlanish zanjirga berilgan kuchlanishning oniy qiymatiga teng. 9.5-a rasmda ψ>0, φ > 0 va ψ - φ < 0 hollar uchun zanjirga berilgan kuchlanish u =U m sin(ωt+ ψi) ning (punktir chiziq) va o’tkinchi tok i ning (yo’g’on chiziq) egri chiziqlari ko ’ rsatilgan . Bulardan ko’rinadiki, erkin tok ning miqdori va yo’nalishi kommutatsiya paytidagi erkin turg’unlashgan tokning boshlang’ich fazasi ψ i = ψ u - φ ga bog’liq. Agar kommutatsiya paytida zanjirga berilgan kuchlanishning boshlang’ich fazasi ψ u siljish burchagiga teng bo’lib qolsa, u holda o’tkinchi tok i faqat turg’unlashgan tok i tur ning qiymatlaridan iborat bo’ladi, chunki 9.11tenglamaga binoan i erk =0. Bu, demak, zanjirni ulagandan so’ng, darhol unda hech qanday oraliq erkin tebranishlarsiz sinusoidal tok i= sin ω t turg’unlashadi va aksincha, demakdir. Agar zanjirni ulash da sodir bo’lsa, erkin tokning boshlang’ich chayqalishi o’zining mumkin bo’lgan eng yuqori qiymatiga erishadi (5-b rasm). Shu tufayli zanjirga berilgan kuchlanish davrining yarmiga teng bo’lgan vaqtdan so’ng, o’tkinchi tok ham o’zining eng katta qiymati i maks ga erishadi. Ammo nazariy jihatdan tokning bu maksimumi hatto vaqt doimiysi t ning eng katta qiymatlarida ham turg’unlashgan tok amplitudaviy qiymatini ikkilanganidan ortmaydi. 5-rasm. 1-misol. Parametrlari r L =10 Om va L=0,2 G bo’lgan induktiv g’altak t=0 da U 0 =100 V o’zgarmas kuchlanish manbaiga ulangan. O’tkinchi tok oniy qiymatining i(t 1 ) = 7,5 A bo’lish vaqti aniqlansin.

Yechish. Zanjirdagi o’tkinchi tok quyidagi qonun bo’yicha o’zgaradi: bunda: τ =L/r =0,02 sek, t 1 vaqtdagi o’tkinchi toki i(t 1 ) = 7,5 = 10 - 10e -50t bo’ladi; bundan e- 50tl = 0,25 yoki e 50ti = 4. Demak, t 1 = in 4 /50 = 1,385 /50 = 0,0277 sek. Qoldiq tokka ega bo’lgan induktiv g’altakdagi qisqa tutashuv Endi boshlang’ich (qoldiq) toki i(0)≠0 bo’lgan g’altakni qisqa tutashganda vujudga keluvchi o’tkinchi jarayonlarni ko’rib chiqamiz. Bu zanjir kommutatsiyaga qadar o’zgarmas tok manbai I 0 ga ulangan bo’lib, t=0 paytida qisqa tutashadi, deb faraz qilaylik (6-a rasm). Agar kommutatsiyaga qadar turg’unlashgan tok I 0 bo’lsa, kommutatsiyadan so’ng u nolga teng, chunki kontur manbadan ajralgan bo’lib, ilgari g’altakka tok I 0 olib kirgan magnit maydonning energiyasi W M 0 g’altakning aktiv qarshiligi r da issiqlik energiyasiga aylanib, asta-sekin nolgacha kamayadi. O’tkinchi jarayondagi zanjirning differensial tenglamasi: a) b) 6-rasm. o’tkinchi tok esa i=ierk Integrallash doimiysi A ni i( - 0)=i(0) shartidan topamiz, ya’ni A=I 0 , shunday qilib

(9.13) Induktiv g’altakdagi kuchlanish: (9.14) ya’ni u miqdori jihatidan qarshiligi r dagi kuchlanishning 7-rasm. tushuvi: ga teng, ishorasi qarama-qarshi bo’ladi. Kommutatsiya paytida o’tkinchi tokning avvalgi qiymati i(-0)=i(0)=I 0 ni saqlagan tok i dan farqli, g’altakdagi induktiv kuchlanish u L ( - 0)=0 dan u L ( + 0)=rI 0 gacha sakrab o’zgarishi mumkin (6-b rasm). G’altakdagi e.yu.k. e L ning qutb ishoralari kuchlanishga va tokning vaqt bo’yicha o’zgarishiga bog’liq: agar induktivlikka ega tarmoqdagi tok ortib borsa, e.yu.k. ning ishorasi e L =-u L manfiy (3rasm), kamayib borsa musbat bo’ladi (6-b rasm). Shunday qilib, induktiv g’altakni o’zgarmas kuchlanish manbaiga ulash va ajratish natijasida induktiv tarmoqdagi tokning har qanday o’zgarishi e.yu.k. ni hosil qilishga va uning zanjirdagi boshlang’ich muvozanat holatini saqlab turishga sabab bo’ladi. Endi induktiv g’altakni energiya manbaidan ajratganda undagi kommutatsiyaga qadar turg’unlashgan tok I 0 bilan uni ixtiyoriy R 0 qarshilikka qayta ulash jarayoni qator hollarda nazariy masaladan muhandislik ishlari muhim bo’lgan amaliy masalaga aylanishini ko’rib chiqamiz. Masalan, xususiy aktiv qarshiligi r L bo’lgan real induktiv g’altak turg’unlashgan tok I 0 =U 0 /r L va t=0 da ichki qarshiligi r V =R 0 >>r L bo’lgan voltmetrga qayta ulangan bo’lsin (7-rasm). U holda (9.13)

ifodaga binoan, kommutatsiya paytida (t=0) voltmetrning qismalarida ilgari zanjirga berilgan kuchlanish U 0 dan R 0 /r L marta ortiq bo’lgan kuchlanish u V (0)=R 0 I 0 bir zumda paydo bo’ladi. Bu kuchlanish faqat voltmetr uchun xavfli bo’lib qolmasdan, g’altak uchun ham xavflidir, buning sababi shuki, (9.14) tenglamaga binoan, g’altak qismalaridagi kuchlanishning qiymati birdaniga I 0 R 0 gacha ortib ketishi mumkin. G’altakni manbadan tokli zanjirni bevosita uzish bilan ajratish yanada xavfli, bunda I 0 tokli induktiv tarmoq R 0 ≈∞ qarshilikka ulangandek bo’ladi. Bunday hollarda g’altak qismalarida paydo bo’lgan xaddan tashqari katta elektr yurituvchi kuch (o’ta kuchlanish) uning chulg’amlari izolatsiyasini yemirishi mumkin. Chulg’amning induktivligi katta bo’lib, ammo aktiv qarshiligi kichik bo’lgan katta quvvatli elektr mashinalar hamda transformatorlar bilan kommutatsion ishlar bajarilganda, bu hodisa har doim hisobga olinishi kerak. Endi 6-a rasmdagi zanjirda qisqa tutashuv hodisasi sodir bo’lgandan keyin r qarshilikdan issiqlik tarzida ajralib chiqqan energiyani hisoblaymiz. Zanjir qisqa tutashuv paytidan boshlab to o’tkinchi jarayon tugaguncha tok i = I 0 e t τ qonuni bo’yicha o’zgarishi tufayli aniqlanayotgan energiya: bunda: qisqa tutashgan kontur r, L ning vaqt doimiysi. Issiqlikka aylanayotgan energiyaning katta-kichikligi boshlang’ich vaqt (t=0) da I 0 tokka ulangan induktiv g’altakning aktiv qarshiligiga bog’liq bo’lmay, magnit maydonning energiyasi W M miqdori bilan aniqlanadi. 2-misol. Parametrlari r = 40 Om va L=0,022 G bo’lgan induktiv g’altak t=0 vaqtda u=120 sin (314t 30°)V sinusoidal o’zgaruvchan kuchlanish manbaiga ulangan. Ammo t=0,01 sek. dan so’ng induktiv g’altak manbadan ajralib, zanjir qisqa tutashtirilgan. Shu ikkinchi kommutatsiyadan keyin g’altakning r L qarshiligida ajralgan issiqlik miqdori aniqlansin. Yechish. 1. G’altakning o’zgaruvchan tokdagi to’la qarshiligi:

2. Zanjirdagi turg’unlashgan tok va kuchlanish orasidagi siljish burchagi: 3. Zanjirdagi turg’unlashgan tok: 4. Tokning erkin tashkil etuvchisi: bunda: A 5. Zanjirdagi o’tkinchi tok: 6. Zanjir qisqa tutashtirilgandagi o’tkinchi tokning oniy qiymati: i( 7. Ikkinchi kommutatsiyadan keyin g’altakning r 1 qarshiligida ajralgan issiqlik energiyasi induktiv g’altakning magnit maydoni energiyasiga teng: chunki qisqa tutashuv paytidagi birlamchi tok: I 0 = i (t 1 ) = 1,5 A Kondensatorni rezistor orqali o’zgarmas kuchlanish manbaiga ulash 9.8-a rasmda vaqtning t=0 paytida R, C elementlari ketma-ket ulangan zanjirni o’zgarmas kuchlanish U 0 manbaiga ulash sxemasi ko’rsatilgan. Endi ana shu

zanjirdagi o’tkinchi jarayonni tekshiramiz. Buning uchun sig’imdagi kuchlanish u c ni o’zgaruvchan hisoblab, zanjirning differensial tenglamasini tuzamiz: bunda – kondensator C qoplamalaridagi o’tkinchi tok. Sig’imdagi o’tkinchi kuchlanish u c =u ctur +u cerk ni bilgach, erkin holat uchun zanjir tenglamasini tuzamiz: RC Bunga mos tavsifiy tenglama RC· α + 1 = 0 dan chastota o’lchami 1/sek. ga ega bo’lgan α = ni ildizini topamiz. So’nish koeffitsiyenti ning ishorasiga ko’ra, sig’imdagi erkin kuchlanish u cerk vaqt o’tishi bilan (nazariy jihatdan t=∞ da) nolgacha kamayadi. Integrallash doimiysini aniqlash uchun sig’imli zanjir qismi uchun kommutatsiya qonunlaridan kelib chiqadigan boshlang’ich shartlardan foydalanamiz. Shunga binoan u c (-0)=u c (0) bo’ladi, ya’ni: u c ( - 0) = 0 = u ctur (0) + u cerk (0) = U 0 + A yoki A = -U 0 a) b) 8-rasm. chunki kommutatsiyaga qadar sig’imdagi kuchlanish nolga teng edi [u c (0) = 0]. O’tkinchi jarayon tugagandagi turg’unlashgan kuchlanish u ctur =U 0 , chunki

o’zgarmas tokdan kondensatorning qarshiligi ∞ ga teng, zanjirdagi tok i tur = 0. Shunday qilib, sig’imdagi o’tkinchi kuchlanish bunda: τ =RC – o’tkinchi jarayonning intensivligini tavsiflovchi vaqt doimiyligi (sek.). t qanchalik katta bo’lsa, kondensator C ning zaryadlanishi shunchalik sekin boradi va aksincha. O’tkinchi tok i = C (9.15) tenglamaga binoan: (9.16) tenglamadan zanjirning qisqa tutashuvi paytida tok i ( =U 0 /R) maksimal bo’lishi, manbaning barcha kuchlanishi qarshilik R da tushishi, sig’im esa qisqa tutashgan simdek bo’lib qolishi ko’rinib turibdi. 8-b rasmda tekshirilayotgan zanjirdagi o’tkinchi kuchlanish va toklar grafiklari ko’rsatilgan. Grafiklardan, sig’imdagi kuchlanishdan farqli o’laroq, o’tkinchi tok i kommutatsiya paytida noldan U 0 /R qiymatgacha sakrash bilan ortishini bilsa bo’ladi. 3-misol. Sig’im C=100*10- 6 F bo’lgan kondensator qarshiligi R=40 Om rezistor orqali U 0 =200 V o’zgarmas kuchlanish manbaiga ulangan. Agar ulangandan keyin t 1 =0,001 sek. vaqt o’tgan bo’lsa, kondensatorning zaryadi va kuchlanishi qancha bo’ladi? Yechish. t 1 vaqtda sig’imdagi o’tkinchi kuchlanish: (bunda: τ –r · C–40 · 10 -4 =0,004 sek.) O’sha vaqt davomida sig’imda to’plangan zaryad: q(t 1 ) = Cu c (t 1 ) =10 -4 · 44 = 4,4 · 10 -3 Kl

Kondensatorni rezistor orqali sinusoidal o’zgaruvchan kuchlanishga ulash R, C elementlari ketma-ket ulangan zanjirni sinusoidal kuchlanish u = U m Sin( ω t + ψ u ) manbaiga ulashda (9-rasm) hosil bo’lgan o’tkinchi kuchlanish va toklarning o’zgarish qonunlarini aniqlash kerak, deb faraz qilaylik. O’tkinchi kuchlanish u c =u ctur +u cerk ikkita tashkil etuvchidan iborat bo’lib, ulardan birinchisi zanjirdagi turg’unlashgan tok i tur ga bog’liq, ikkinchisi esa u - ga teng. Zanjirdagi turg’unlashgan tok bo’ladi; bunda: – zanjirning to’la qarshiligi; φ =arctg (-1/R ω C) – o’tkinchi jarayon tugagandan zanjirdagi kuchlanish bilan tok orasidagi siljish burchagi. Sig’imdagi turg’unlashgan kuchlanish: chunki u tokdan π /2 burchakka orqada qolayapti. Shunday qilib, o’tkinchi kuchlanish vaqt jihatidan quyidagi qonun bo’yicha o’zgaradi: Integrallash doimiysi A ni aniqlash uchun 9.6-mavzuda keltirilgan boshlang’ich shartlardan foydalanamiz: yoki Kuchlanish u c uchun quyidagi ifodaga egamiz:

Bundan o’tkinchi tok ni topamiz. 9-rasm. 9-b rasmda ko’rsatilgan o’tkinchi miqdorlarning egri chiziqlaridan sig’imdagi o’tkinchi kuchlanish u c o’tkinchi jarayon davomida o’zining oniy qiymati bo’yicha (xuddi r, L zanjirda kuzatilayotgandek) turg’unlashgan rejimda ushbu kuchlanish amplitudasidan ancha ortishi mumkin, lekin nazariy jihatidan ikkilangan amplituda qiymatidan kamligicha qoladi. Ammo bu kuchlanishning o’zgarish qonuni (9.17) formulaga ko’ra, berilgan kuchlanishning boshlang’ich fazasi qilib ψ u = φ + lansa, nisbiy o’ta kuchlanish umuman paydo bo’lmasligi mumkin. Bu holda erkin tebranishlar tamomila bo’lmaydi, chunki ucerk=0 sig’imdagi turg’unlashgan rejim kommutatsiyadan so’ng birdaniga sodir bo’ladi. Binobarin, o’tkinchi tok i ning paydo bo’lishi va uning xarakteri erkin tashkil etuvchisining o’zgarish qonuni bilan bog’liq. (9.18) tenglamaga binoan, bu erkin tashkil etuvchining maksimal qiymati:

sinusning argumenti faqat ga bog’liq bo’lmay, yoki X c /R nisbatlarga ham bog’liq. Bordi-yu, ψ - φ = 0 bo’lsa, t=0 kommutatsiya paytida o’tkinchi tok: ya’ni turg’unlashgan tok U m /Z ning amplituda miqdoridan X c /R marta ortiq (9- v rasm). Bu esa sig’imi o’zgarmas va o’zgaruvchan kuchlanish manbaiga ulashdagi farqdan iborat. X c /R kattalik tegishli muhandislik hisoblarida e’tiborga olinadi. Tok tebranishining eng katta amplitudasi har qanday sharoitda ham I m =U m /R qiymatdan ortib ketmaydi. Zaryadlangan kondensatorni rezistorga ulash Faraz qilaylik, boshlang’ich (qoldiq) kuchlanish U 0 ga ega bo’lgan kondensator C qarshiligi R ga teng rezistorga ulanadi (9.10-rasm). Sig’imdagi turg’unlashgan holatda tok va zaryadning nolga tengligini bilgach, o’tkinchi yoki erkin kuchlanish i o uchun quyidagi ifodani yozamiz: (9.19) Zanjirdagi o‗tkinchi tok esa: = (9.20) 9.10 - rasm.

Integrallash doimiysi boshlang’ich shartlar, ya’ni u c ( - 0)=u c (0)=U 0 dan aniqlanadi. Demak, u c (0)=A=U 0 bo’ladi yoki Ikkala o’tkinchi miqdorlar vaqt o’tishi bilan eksponenta qonuni bo’yicha so’nishi va t=∞ da nolga teng bo’lishi yaqqol ko’rinib turibdi. Ammo kuchlanish u c dan farqli o’laroq, o’tkinchi tok oldidagi manfiy ishora kondensatorning zaryadsizlanishini bildiradi. O’tkinchi kuchlanish va toklarning o’zgarish egri chizig’i 9.10-b rasmda ko’rsatilgan. O’tkinchi jarayon (ya’ni t=0 dan t=∞ gacha) davomida qarshilik R da ajralib chiqqan issiqlik energiyasi: Demak, kondensatorning zaryadsizlanishi paytida undan ajralib chiqayotgan issiqlik energiyasi miqdori zaryadsizlanish qarshiligining miqdoriga bog’liq bo’lmay, kondensatorning zaryadsizlanishigacha unda to’plangan elektr energiyasi W E =C U 0 2 /2 ning miqdoriga bog’liqdir. 4-misol. Sig’imi C=400 mkF bo’lgan kondensator boshlang’ich kuchlanish U 0 =400 V gacha zaryadlanib, so’ngra energiyaning manbaidan ajratilgan. Agar kondensatorning ichki qarshiligi r 0 =100 kOm bo’lsa, uning o’z-o’zidan zaryadsizlanishi natijasida kuchlanishi U 0 '=10 V ga pasayguncha qancha vaqt o’tadi? Yechish. 1. Sig’imdagi o’tkinchi kuchlanish: chunki 2. t 1 vaqtda kuchlanish u c = U 0 ' = 10 B, demak, u c (t 1 ) =400e 025t1 = 10 =40, ln 0,025 t =ln 40; bundan t 1 : =40ln 40 = 148 sek. = 2 min. 28 sek.

Kondensatorning R, L zanjirga zaryadsizlanishi Zaryadi nolga teng bo’lmagan [q 0 (0)≠0] S sig’imli kondensatorning rezistor R r va induktivligi L ga teng g’altakka ketma-ket ulanishi 9.11rasmda ko’rsatilgan. Kondensatorning zaryadsizlanish qonuni va R, L hamda C parametrlarning qiymatlari turlicha bo’lganda o’tkinchi jarayonlar qanday bo’lishini ko’rib chiqaylik. O’tkinchi jarayon tugagandan so’ng kondensatorning elektr maydon energiyasi (0) rezis- tor R da tamomila issiqlik energiyasiga aylanadi. Shu tufayli zanjirdagi tok va kuchlanishlarning turg’unlashgan qiymatlari nolga teng. Demak, barcha o’tkinchi va erkin miqdorlar o’rtasida hech qanday farq bo’lmaydi. O’zgaruvchan miqdor erkin o’tkinchi tok i bo’lsa, zanjirning differensial tenglamasi quyidagicha yoziladi: R belgilashlarini (9.21) ga kiritib, shunga mos Ushbu 2 δ = /L va ω tavsifiy tenglama tuzamiz: uning ildizlari: 11-rasm. √ √

Demak, o’tkinchi tok . Kommutatsiya paytida induktivlik L tokning sakrab o’zgarishiga yo’l qo’ymasligi sababli, i(0)=0 yoki A 1 +A 2 =0, yoki A 1 :=-A 2 =A. Kommutatsiyaning ikkinchi qonuniga binoan, xuddi shu vaqtda u c (0)=U o ≠0 bo’ladi. Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan, u R +u L +u C =0. Demak, t=0 vaqt uchun ya’ni yoki Bundan A = -U 0 :L( α 1 - α 2 ) bo’lib, o’tkinchi tok: (9.23) Induktiv g’altakdagi o’tkinchi kuchlanish: Sig’imdagi o’tkinchi kuchlanishni zanjirning elektrik muvozanat tenglamasi dan aniqlaymiz. Shunga ko’ra, (9.25) chunki R: L = - ( α 1 + α 2 ) = 2 δ . Endi (9.23) - (9.25) ifodalar orqali tasvirlangan i(t), u L (t) va u c (t) egri chiziqlar ko’rinishining (9.22) tavsifiy tenglama ildizlari bilan bog’liqligini ko’rib chiqamiz.

Boshqacha aytganda, zanjirdagi o’tkinchi jarayon tamomila R, L va C parametrlarning miqdorlari nisbati bilan aniqlanadi. Bu nisbatning uchta variantini ko’rib chiqamiz: 1. α 1 va α 2 ildizlar haqiqiy va turlicha, ya’ni δ2 - ω 0 2 > 0 2. α 1 va α 2 ildizlar haqiqiy va teng, ya’ni δ 2 - ω 0 2 = 0 3. δ2 - ω 0 2 <0 bo’lganda, ildizlar qo’shma (bog’liq) komplekslardan iborat. Dastlabki ikki variantda kondensatorning zaryadsizlanishi nodavriy ravishda o’tsa, uchinchi variantda bu jarayon davriy (yoki tebranma) bo’ladi. A. Kondensatorning nodavriy ( aperiodik ) zaryadsizlanishi . Endi o ’ tkinchi jarayonni δ>ω 0 yoki yoxud R >2 yoki R > R kr hollar uchun tekshiramiz ( bunda kondensatorning nodavriy tarzda zaryadsizlanishini saqlab qoladigan chegaraviy qarshilik ). Shunday qilib, haqiqiy va turlicha ildizlarga ega bo’lamiz: shu bilan birga, va (9.23) ifodaga kiruvchi ayirma (e a 1 t - - e α 2 t ) ning so’nish koeffitsiyentlaridan keskin farq qiluvchi ikkita eksponentaning ayirmasini ifodalaydi (12-a rasm). Ammo ( α 1 - α 2 ) > 0; U 0 >0 va L>0 bo’lgani uchun, tok i ning (9.23) ifodadagi ishorasi istalgan vaqt uchun manfiyligicha qoladi. Shuning uchun i(t) egri chiziq (punktir chiziq) yoki boshqacharoq mashtabda chizilgan Ri(t) egri chiziqlar, vaqt o’qi t ostida joylashgan bo’lishi kerak (12-b rasm). Sig’imdagi o’tkinchi kuchlanish tokdan farqli o’laroq, miqdor jihatidan hamma vaqt musbat bo’lib, maksimumga ega bo’lmay, nolgacha bir xilda kamayib boradi.

Kuchlanish u c ning musbatligi va o’tkinchi tok i ning manfiyligi zanjirdagi kondensatorning zaryadsizlanishini bildiradi. Bunday bir tomonlama zaryadsizlanish ―odavriy zaryadsizlanish‖ deyiladi. G’altak qismalaridagi kuchlanish u L ning (u c va i lardan farqli ravishda) vaqt bo’yicha o’zgarishi birmuncha boshqacharoq. a) b) 12-rasm. O’tkinchi kuchlanish u L (0) =- U0 qiymatdan boshlab, nolgacha keskin kamayadi [u L (t 1 )=0], so’ngra qandaydir ma’lum maksimumga erishib, yana nolgacha monoton kamayib boradi (9.12-b rasm). Funksiya u L (t) ning ekstremal qiymatlariga mos t 1 va t 2 vaqtlar quyidagi shartlardan aniqlanadi: 1. yoki yoki bundan 2) yoki yoki , bundan . Demak, u L =L di /dt bo’lgani tufayli, u L =(t 1 )=0 da t=t 1 bo’ladi va tokning maksimum bo’lgan paytiga mos keladi. Umuman, tekshirilayotgan zanjirdagi erkin jarayon vaqtini ikkita o’ziga xos davrga ajratish mumkin: a) 0 < t < t 1 :, bo’lganda, tok i mutlaq qiymati jihatidan o’zining maksimumigacha ortadi; kuchlanish u c esa U R =Ri va u L =L di /dt kuchlanishning tushuvi bilan muvozanatlashadi (kondensatorning elektr energiyasi aktiv qarshilik R da issiqlik energiyasiga aylanib, bir qismi g’altakda magnit energiyasi tarzida to’planadi).

b) t 1 : <t < ∞ bo’lganda, tok i nolgacha monoton kamayib borib, kuchlanishlar u c va u L esa kuchlanish tushuvi u R =Ri bilan muvozanatlashadi (kondensatordagi qoldiq elektr energiyasi kabi, g’altakda qisman to’plangan magnit maydon energiyasi rezistor R da issiqlik energiyasiga aylanadi). B. Nodavriy zaryadsizlanishning chegaraviy holati. Yuqorida ko’rsatilganidek, R = R kr bo’lganda ham nodavriy zaryadsizlanish ro’y beradi. Ana shunda fizik jarayon o’zgarmasa ham, ammo ildizlar α 1 = α 2 =- δ [ δ = ω 0 ] ning nisbatlari miqdori birmuncha boshqacha bo’lishini ko’rsatib o’tamiz. Xolbuki, o’tkinchi miqdorlar uchun olingan (9.23), (9.24) va (9.25) ifodalarning sur’at va maxrajlari nolga teng bo’lganida noaniqlikka olib keladi. Lopital qoidasidan foydalanib, bu noaniqliklarni yechamiz. Unda (9.23) ni quyidagicha yozish mumkin: ya’ni α 1 ni o’zgaruvchi hisoblab, uni α 2 = - δ ga intiluvchi deb faraz qilamiz. (9.26) ifoda bo’yicha u L va u c ni aniqlaymiz: 1)= (9.28) Kondensatorning zaryadsizlanish xarakteri nodavriy bo’lib, i, u L va u c larning vaqt bo’yicha o’zgarish qonuni 12-rasmda ko’rsatilgan egri chiziqlarga o’xshash bo’ladi. Bunda oldingi holdan farqli, t 1 =1/ δ , t 2 =2/ δ bo’ladi. V. Kondensatorning davriy (tebranma) zaryadsizlanishi. (9.21) tenglamaning ildizlari qo’shma kompleks bo’lganda δ < ω 0 yoki r < 2 hollar uchun kondensatorning zaryadsizlanish xarakterini tekshiramiz. Demak:

Bunda θ burchak 90 o <Ɵ<180 o , chunki Bularni (9.23) ifodaga qo’yib, quyidagini hosil qilamiz: lanish Sig’imdagi o’tkinchi kuchlanish: bo’lgani uchun Grafikda (13-rasm) bu o’tkinchi miqdorlar tebranish davri T=

- δ t bo’lib, amplitudalari vaqt o’tishi bilan e qonun bo’yicha kamayuvchi sinusoidalarni ifodalaydi. Bunda Ri, u L va u c oniy qiymatlarning istalgan vaqtdagi yig’indisi nolga teng. 13-rasmdagi egri chiziqlardan ko’rinadiki, tok i bilan reaktiv elementlardagi kuchlanish u L va u C lar orasidagi fazaviy siljish turg’unlashgan holatdagidek 900 ga teng bo’lmay, Ɵ > 90 0 bo’ladi. Buning sababi shuki, o’tkinchi kuchlanish u va tok i ampli-- δ t bo’ladi. Shu tufayli haqiqiy tudalarining ko’paytma koeffitsiyenti e amplitudalari vaqt bo’yicha sinusoida yarim to’lqini asosining o’rtasidan chapga siljigan bo’ladi. Shunga qaramasdan, tok maksimal bo’lgan paytlarda kuchlanish u L noldan o’tadi, kuchlanish u C ning maksimumi esa vaqt bo’yicha tok i ning nolga teng bo’lgan paytlariga mos keladi. Buning sababi shuki, vaqtning istalgan paytida va Shunday qilib, kondensatorning avvaldagi zaryadsizlanishidan (R > R kp da) farqli o’laroq, o’tkinchi tok i vaqt o’tishi bilan o’zining oniy miqdorini ham, yo’nalishini ham takror o’zgartiradi. 13-rasm.

14-rasm. Tokning sig’imi orqali musbat yo’nalishi kondensatorning zaryadsizlanishini bildirsa, o’tkinchi jarayon g’altak magnit maydoni energiyasining davriy ravishda kondensatorning elektr maydoni energiyasiga o’tishi bilan kuzatiladi va aksincha. Tokning ikkala yo’nalishidagi davriy tebranishda uchraydigan qarshilik R ning miqdori qanchalik kichik bo’lsa, kondensator bir sikl tebranishda shunchalik kam energiya yo’qotadi, o’tkinchi jarayon shunchalik uzoq davom etadi. Kondensatorning bunday zaryadsizlanish jarayoni davriy yoki tebranma o’tkinchi harakati deyiladi. Tebranma o’tkinchi jarayonning so’nish darajasini o’tkinchi miqdorning o’zaro bir davr T =2 π : masofada joylashgan ikkita qo’shni maksimumlarning nisbati bilan aniqlash mumkin. Bu nisbat tebranish dekrementi deb ataladi va u bo’ladi. Ko’pincha tebranishning logarifmik dekrementi dan foydalaniladi, T≈T 0 da ln Δ = π d bo’ladi. Bunda: d=R: – konturning so’nish koeffitsiyenti . Demak, erkin tebranishlarning so’nish tezligi sig’imdagi boshlang’ich kuchlanish u c (0) bilan aniqlanmasdan, zanjirning parametrlari R, L va C bilan aniqlanadi. Agar R=0 bo’lsa, erkin tebranishlar cheksiz uzoq davom etadi. Haqiqatan R=0 bo’lganda, δ =0; α 12 = + j ω 0 ; ω ’= ω 0 Ɵ=90 0 ga egamiz. Demak, o’tkinchi tok: induktivlik va sig’imdagi kuchlanishlar mos ravishda:

Zanjirda bo’ladigan barcha so’nmas tebranishlarning burchak chastotasi ω va davri T bo’lgan so’nmas (sinusoidal) tebranishlardir (9.14- rasm). Murakkab zanjirlardagi o’tkinchi jarayonlarni hisoblash 15-rasmda e.yu.k. e 1 manbaga ega bir konturli zanjirga t=0 vaqtda R 2 , L 2 tarmoq orqali ikkinchi o’zgaruvchan e.yu.k. manbai e 2 =E 2m Sin ( ω t+ ψ 2 ) ulanadigan murakkab holat ko’rsatilgan. Zanjirning parametrlari, shuningdek, e.yu.k. e 1 = E 1m sin( ω t + ψ 1 ) ning miqdori berilgan bo’lib, kommutatsiya natijasida zanjirda paydo bo’lgan o’tkinchi tok va kuchlanishlarni topish talab etiladi. Qo’yilgan masalani kontur toklari i I va i II (toklarning yo’nalishi yoysimon chiziqlar bilan ko’rsatilgan) usuli bilan yechamiz. Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan, zanjirning elektr muvozanati tenglamasi quyidagicha bo’ladi: Modomiki, (9.32) va (9.33) differensial tenglamalar chiziqli ekan, differensiallash operatsiyasi d/dt ni p simvoli bilan, integrallash operatsiyasi ∫ dt ni esa 1/p simvoli bilan almashtirib, olingan tenglamalar sistemasini qayta yozamiz:

15-rasm. (9.34) sistemaning birinchi tenglamasidan olingan tokning qiymati: ni ikkinchi tenglamaga qo’yib, quyidagini hosil qilamiz: (9.35) tenglamaning ikkala qismini p ga ko’paytirib, murakkab bo’lmagan o’zgarishlardan so’ng, quyidagiga ega bo’lamiz: yoki: bu yerda:

Shunday qilib, (9.36) tenglama birinchi kontur toki i ga nisbatan 3tartibli differensial tenglamadir. Bu tokning kommutatsiyadan keyingi turg’unlashgan qiymati I tur =I lm sin( ω t+ ψ i1 ) (9.36) tenglamaning xususiy yechimi bo’lib, uning amplitudasi I 1m ni va boshlang’ich fazasi ψ i ni topamiz. O’tkinchi tok i I ning erkin tashkil etuvchilari (9.36) tenglamaning o’ng qismisiz yechish yo’li bilan topiladi. Buning uchun avval uning tavsifiy tenglamasini tuzamiz: α 3 α 3 + α 2 α 2 + α 1 α + α o = 0 (9.37) O’tkinchi tok i I =i Itur +i Ierk ekanligini bilgach, quyidagiga ega bo’lamiz: Integrallash doimiylarini aniqlash uchun quyidagi shartlardan foydalanamiz: 1) 3) Birinchi shartga ko’ra, kommutatsiyaga qadar turg’unlashgan tokning qiymati ma’lum bo’lishi lozim; bu esa quyidagicha: bu yerda: Shunday qilib, (9.38) ga binoan, birinchi shartga ko’ra, t=0 da Bundan Ikkinchi konturning turg’unlashgan toki qiymati (kommutatsiyadan keyingisi) ma’lum deb,

(9.40) tenglamadan uning amplitudaviy qiymati I 2m ni va boshlang’ich fazasi ψ i2 ni topamiz. Ana shu munosabatdan ikkinchi konturning erkin tokini aniqlaymiz: Shu tufayli, ikkinchi boshlang’ich shart quyidagini bildiradi: C 3 sig’imli tarmoqdagi turg’unlashgan (kommutatsiyadan keyingi) tok: Demak, sig’imdagi turg’unlashgan kuchlanish: sig’imdagi erkin kuchlanish esa: (kommutatsiyaga qadar) turg’unlashgan kuchlanish qiymati: Shu sababli uchinchi boshlang’ich shart quyidagini bildiradi:

(9.41) (9.39), (9.40) va (9.41) tenglamalarni birgalikda yechish integrallash doimiysi A 1 A 2 va A 3 larni va shu bilan birga, barcha erkin o’tkinchi tok va kuchlanishlarni aniqlash imkonini beradi. Ixtiyoriy shakldagi kuchlanish ta‟sir etgan zanjirdagi o’tkinchi jarayonlarni hisoblash (Dyuamel integrali) Passiv zanjirlarni o’zgarmas (yoki sinusoidal) kuchlanishga ulanganda bo’ladigan o’tkinchi jarayonlarni hisoblash nisbatan oddiy, chunki kommutatsiyadan keyin turg’unlashgan va shuningdek, erkin tok va kuchlanishlar oddiy hamda yaxshi o’rganilgan qonunlar bo’yicha 16-rasm. o’zgaradi. Lekin manbaning kuchlanishi vaqt jihatidan ixtiyoriy qonunga ko’ra o’zgarsa (16-rasmda ko’rsatilganidek), masala birmuncha murakkablashadi. Ammo ana shu kuchlanishga ulanadigan passiv zanjirning strukturasi ma’lum bo’lsa, u holda bu masalani quyidagicha hal qilish mumkin. Masalan, shu zanjir t=0 vaqtda qandaydir o’zgarmas kuchlanish u 0 ga ulangan, deb faraz qilaylik. Zanjir iste’mol qiladigan o’tkinchi tok shu kuchlanishning o’tkinchi o’tkazuvchanlik deb ataladigan Y(t)ga ko’paytmasini ifodalovchi qandaydir vaqt funksiyasi bo’lsin: i (t) = Y (t) U o

Funksiya Y(t) faqat zanjirning strukturasiga bog’liq bo’lib, berilgan kuchlanish U 0 ning miqdoriga bog’liq emas. Masalan, passiv ikkiqutblik ketma-ket ulangan R va L elementlardan iborat bo’lsa, va tok i(t) ning o’zgarish qonuni ushbu zanjir o’tkinchi o’tkazuvchanligining o’zgarish qonuni Y(t) = 1/R(1-e- Rlt ) da aks ettirilgan bo’ladi. Kuchlanish U 0 ni yagona (ya’ni 1 V ga teng bo’lgan) impuls bilan almashtirsak, i(t) = 1 Y (t) = Y (t) ga ega bo’lamiz. Y(t) istalgan paytda o’tkinchi tok i(t) ning oniy qiymatini son jihatdan aniqlaydi. Xuddi ana shu xususiyat berilgan kuchlanishning uzluksiz funksiyasi u(t) ni (16-rasm) vaqtning ma’lum Δ X oralig’idan so’ng ikkiqutblikka beriladigan pog’onali funksiyaning elementar impulsi. Δ u ga sakrashli to’g’ri burchaklar bilan almashtirishga imkon beradi. Boshlang’ich shartlarni nolli bo’lganda, shaxobchalardagi barcha tok va kuchlanishlarni nolga tenglashtirib, zanjirning yuqoridagi Δ u impulsga ulanishidagi o’tkinchi jarayonni vaqt jihatidan bir necha burchaklarga yoyamiz. Kuchlanish u(0) ning birinchi sakrashi o’tkinchi tok i(t) ning u (0)Y(t) ga teng birinchi tashkil etuvchisini beradi. Oraliq Δ X vaqtdan so’ng Δ u ga sakrash bo’lib, o’tkinchi tokni Au*Y(t - Δ x) tashkil etuvchi bilan to’ldiradi. Oraliq x vaqtdan so’ng, o’tkinchi tok ni hosil qiluvchi navbatdagi sakrash paydo bo’ladi va h.k. (bu jarayon t→∞ da ham davom etadi). Kuchlanish u(t) ning zanjirga natijaviy ta’siri quyidagi o’tkinchi tok bilan ifodalanadi: Orttirma Δ u va Δ x lar qanchalik kichik bo’lsa, (9.42) ifoda o’tkinchi jarayonning haqiqiy manzarasini shunchalik aniq ifoda etadi. Δ x → 0 bo’lsa, Endi (9.42) ifodaning o’rniga quyidagini yozish mumkin:

i(t)=u(0) 17-rasm. Olingan ifoda ―Dyuamel formulasi yoki integrali‖ deb ataladi va zanjir ixtiyoriy shakldagi kuchlanish u(t) ga ulanganda, yuqorida keltirilgan o’tkinchi tokning o’zgarish qonuniyatini aniqashga imkon beradi. 5 Vaqt jihatdan uzluksiz o’zgaruvchan kuchlanish u(t)= U ning ta’sirida 17-rasmdagi (U 0 =100 V, U 1 =220 V va T = 0,02 sek.) R, C zanjirda hosil bo’ladigan o’tkinchi tok aniqlansin. Agar zanjirning parametrlari R = 10 3 Om va C = 80 mk Ф bo’lsa, o’tkinchi jarayon davomida R qarshilikda issiqlik tarzida ajralib chiqqan energiya miqdori ham hisoblansin. Yechish. 1) Zanjir R, C ning o’tkinchi o’tkazuvchanligi quyidagicha: Y(t) = bunda: τ = RC = 0,08 sek. 2) Zanjirning kirish qismlaridagi kuchlanishning o’zgarish qonuni: u(t)= yoki bu ham vaqtning noma’lum oralig’i x ning funksiyasida: u(x)= 3) Dyuamel formulasiga binoan quyidagini hosil qilamiz: ∫

Zanjirni ulash paytida iste’mol qilinayotgan tok maksimal bo’ladi, ya’ni i(0) = 0,26 - 0,16 = 0,1 A o’tkinchi jarayonning oxirida u nolga teng, ya’ni i(∞)=0. Chiziqli elektr zanjirlardagi o’tkinchi jarayonlarni operator usulida hisoblash O’tkinchi jarayonlarni klassik usul bilan hisoblashda asosiy qiyinchilik shundaki, zanjir murakkablashgan sari, uning muvozanat holatini anglatuvchi differensial tenglamaning darajasi ortib boradi. Bu esa integrallash doimiysi A 1 , A 2 ,..., A k larni aniqlash bilan bog’liq bo’lgan hisoblash ishlarining ortib borishini bildiradi. O’tgan asrning o’rtalarida rus matematigi M.Ye. Vashchenko- Zaxarchenko chiziqli differensial tenglamalarni yechishni Laplas almashtirish formulasiga asoslangan simvolik usulini tavsiya etadi. Uning mohiyati shundan iboratki, vaqt funksiyasi f(t) ning integrallash va differensiallash o’rniga, uning operator tasviri deb ataladigan funksiyasi B(r) bilan algebraik amallar bajariladi. Agar sistemaning muvozanat holatini ifodalovchi differensial tenglama chizig’i bo’lsa, bunday o’tishning haqqoniyligi isbotlangan. Bunda tenglama hadlarining koeffitsiyentlari o’zgarmas yoki o’zgaruvchan bo’lishi mumkin. Shunday qilib, orginal deb ataluvchi har qanday vaqt funksiyasi f(t)ni unga ekvivalent bo’lgan kompleks o’zgaruvchan p=s+j ω argumentli F(p) funksiya bilan almashtirish mumkin. Shu bilan birga, original funksiya f(t) ning tasvir funksiyasi F(p) ga teng bo’lmay, balki mos bo’lishini esda tutish lozim. Bu hol matematik ko’rinishda quyidagicha ifodalanadi:

f (t) Berilgan funksiya f(t) ning tasviri F(p) ―Laplas almashtirishi‖ deb ataladigan formula bilan aniqlanadi. Bu formula bo’yicha almashtirishni har qanday t<0 da faqat nolga teng va pirovard oraliq vaqtda Dirixle shartini qanoatlantiruvchi f(t) funksiyalar uchungina bajarish mumkin. Bunda vaqtning

istalgan paytida original funksiya f(t) ning mutlaq qiymati bo’yicha u bilan solishtiriladigan boshqa funksiya Me s°t dan kichikligicha qolishi s0t; bu yerda S > S 0 > 0). Bu shartlarga rioya kerak (ya’ni [f (t)] < Meqilish Laplas integralini aniq qiymatli funksiya deb qaralishiga imkon beradi. Original f(t) dan uning tasviri φ (p) ga o’tish uchun ―Karson-Xevisayd almashtirishi‖ deb ataluvchi formula dan ham foydalaniladi, bu formula (9.44) formuladan operator ko’paytiruvchi bilan farq qiladi. Bunda φ (p)= pF(p) ekanligini ko’rish qiyin emas. Ammo bu yerda va bundan so’ng (hisoblash masalalarida) biz asosan Laplas almashtirishlaridan foydalanamiz. Oddiy funksiyalarni Laplas formulasi bo’yicha almashtirish Berilgan oddiy funksiya f(t) = U 0 bo’lganda, uning tasviri F(p) ni topish talab etiladi deb faraz qilaylik. Unda (9.44) formulaga binoan, bo’ladi, ya’ni o’zgarmas kattalikning tasviri shu kattalikning operatori p ga bo’linganiga teng. Shuningdek, eksponensial funksiya f(t) = e at ning tasviri:

ya’ni Xuddi shunga o’xshash, quyidagilarni ham isbot etish mumkin: 1) 2) 3) 4) 5) Quyidagi jadvalda o’tkinchi jarayonlarni hisoblashda ko’p uchrab turadigan vaqtli funksiyalar va ularning tasvirlari ko’rsatilgan. Jadval vaqtli funksiyalardan ularning tasviriga bevosita o’tish imkonini beradi. Tasvirlar bilan tegishli operasiyalar bajarilgandan so’ng, originallar f 1 (t); f 2 (t) va boshqa funksiyalarning originallariga qayta o’tish mumkin. Endi vaqt jihatidan x ga siljigan original funksiyaning (bunday funksiya o’tkinchi o’tkazuvchanlik Y(t-x) ko’rinishida Dyuamel integralida uchragan edi) tasvirini ko’rib chiqamiz. Shunday qilib, agar f (t) ’ F (p) bo’lsa, 9.44-formulaga binoan, bo’ladi, ya’ni f (t px F (p) (bunda t-x = t > 0 – yangi koordinatalar - x) = e- boshi t + x = 0 dan hisoblanadigan shartli vaqt, shuningdek, (t-x) noldan kichik bo’lmasligi kerak). 1-jadval

φ φ Funksiya hosilasi va integralining Laplas bo’yicha tasviri Berilgan hosila funksiyasining tasvirini topish talab etiladi, deb faraz qilaylik. ( formulaga binoan, Qismlar bo’yicha integrallash qoidasi

dan foydalanib, (9.46 ) ifodannng o’rniga quyidagini yozamiz: chunki ga binoan, . Agar f(0) = 0 bo’lsa, u holda (t) = pF(p) bo’ladi, ya’ni f(t) dan hosila olish uning tasvirini operator p ga ko’paytirish bilan barobar. Xuddi shunga o’xshash, original f(t) ning ikkinchi hosilasi quyidagi tasvirga ega ekanligini ham ko’rsatish mumkin: f(t) funksiyadan n – hosila Chunonchi, vaqtning t=0 paytida funksiyaning o’zi va uning barcha hosilalari 0 ga teng bo’lsa, f (n ) (t) 0 = p n F (p) bo’ladi. Agar endi f(t) funksiyadan integral olinadigan bo’lsa, uning Laplas bo’yicha tasviri, (9. formulaga binoan, φ Bo’laklab integrallash qoidasiga binoan, (9.47) ni quyidagicha qayta yozamiz:

φ (p) Shuning uchun ya’ni funksiya integralining tasviri funksiya tasvirining operator p ga bo’linganiga teng. Biroq shuni hisobga olish lozimki, boshlang’ich shartlar nolga teng bo’lmagan f(0)≠0 holda, funksiyaning integralida bu o’zgarmas kattalik f(0) ham qatnashuvi lozim. U holda (9.47) ifodaga φ (t) tarzida funksiyani kiritish kerak bo’ladi. Uning tasviri esa quyidagicha ifodalanadi: Sig’imdagi kuchlanish ni aniqlashda bunday ko’rinishdagi integral ilgari ham uchragan edi. Agar umumiy holda u c (0)=0 bo’lsa, bu kuchlanishning tasviri: Kirxgof va Om qonunlarining operator shaklidagi tasviri Kirxgofning birinchi qonuniga ko’ra, zanjir tugunidagi toklar oniy qiymatlarining yig’indisi nolga teng: Ammo har qanday tarmoqdagi uk(t) tokni 1k(r) kabi operator shaklda ifodalash mumkin. Shunday ekan, Kirxgofning birinchi qonunini operator shaklida quyidagicha yoza olamiz:

Kirxgofning ikkinchi qonuniga ko’ra, berk konturning ayrim qismlaridagi kuchlanishlar yig’indisi shu konturdagi e.yu.k. larning yig’indisiga teng: Demak, yuqoridagiga o’xshash, operator shaklida quyidagini yoza olamiz: Bu tenglama esa, Kirxgofning ikkinchi qonunini operator shaklida ifodalaydi. Endi kuchlanish u(t) ta’siridagi R, L, C zanjirga qaytamiz (1-rasm). Bu zanjirning differensial tenglamasi quyidagicha bo’ladi: Ri Umumiy holda vaqt bo’yicha o’zgaruvchan tok i(t) ning differensial tenglamasi (9.48) dan Laplasning operator tasviri bo’yicha algebraik tenglamasiga o’tish mumkin: Buni 14-mavzuda bayon qilinganini hisobga olgan holda, quyidagicha qayta yozish mumkin: chunki (9.44) formulaga binoan, i(t) I(p) va u(t) U (p) bo’ladi. (9.49) tenglamadan quyidagini aniqlaymiz:

(9.50) Bunda: I(p) va U(p) – zanjirning tegishli kirish qismlaridagi tok va kuchlanishning operator shakli; – operator qarshilik. Shunday qilib, (9.50) tenglama Om qonunining operator shaklidagi ifodasidir. Ayrim boshlang’ich shartlarda: Bu esa R, L, C zanjirni i(0) tok va i(0) kuchlanish nolga teng bo’lgan holda u(t) kuchlanishga ulash jarayonini tasvirlaydi. Qarshiliklari bo’lgan ikkita parallel tarmoq kuchlanish U(p) ga ulangandagi umumiy operator tok holda zanjirning to’la o’tkazuvchanligi Y(p) ning U(p) ga ko’paytmasi, deb bo’lmaydi, chunki kasrlarning sur’atlari I 1 (p) va I 2 (p) boshlang’ich shartlari nolga teng bo’lmasa, o’zaro teng bo’lmaydi; ammo i 1 (0), u c1 (0), i 2 (0) va u c2 (0) lar nolga teng bo’lsa, bunda: Y 1 (p) va Y 2 (p) – tarmoqlarning operator o’tkazuvchanliklari. Bu holda butun zanjirning ekvivalent operator qarshiligi quyidagicha bo’ladi:

O’tkinchi jarayonlarni operator usuli bilan hisoblashga doir misollar O’tkinchi jarayonlarning ilgari klassik usul bilan hisoblangan ba’zi misollarini ko’rib chiqamiz. 1. r, L zanjirni o’zgarmas kuchlanishi U 0 ga ulash (9.2-rasm). Zanjirdagi o’tkinchi tok i(t) Om qonuniga binoan, operator shaklida bo’ladi. Bu esa originalga mos keladi: 2. r, L zanjirni sinusoidal kuchlanishga ulash (4-rasm). 1-jadvalga binoan, zanjirga berilgan kuchlanish u(t) ning funksiyasi quyidagi tasvirga mos keladi: Demak, operator shaklidagi o’tkinchi tok bo’ladi. Ko’rib turibmizki, bu ifoda originaldan bevosita tasvirga o’tish uchun imkon bermaydigan va qisqartirib bo’lmaydigan murakkab tasvirdir: (bunda n>m). Bunday hollarda oliy matematika kursida ma’lum bo’lgan yoyish teoremasidan foydalaniladi. Uning mohiyati shundaki, ildizlar o’zaro teng bo’lmagan ko’p hadli funksiya F 2 (p) ning ildizlarini yoyib, uni oddiy kasrlarning yig’indisi tarzida ifodalash mumkin:

bunda: A 1 , A 2 , ..., A n – yoyish koeffitsiyentlarini ifodalovchi oddiy haqiqiy sonlar; p 1 , p 2 , ... , p n F 2 (p) = 0 – tenglamaning ildizlari. Koeffitsiyent A k quyidagicha aniqlanadi: (bunda Lopital qoidasidan yana foydalaniladi, chunki da 0/0 turidagi noaniqlik hosil bo’ladi). Ko’rib chiqilayotgan misolda tekshirilayotgan operator funksiya quyidagi kasrni ifodalaydi: maxrajning F 2 (p) ildizlari: p 1 = - j ω , p 2 =j ω va p 3 =- r/L. Demak, (9.51) ga binoan, bizning misolda yoyish koeffitsiyentlari quyidagicha bo’ladi:

moduli, shu sababli Z = r+ jωL, r = Z Cosφ va ωL= Z sinφ). Endi (9.50) ifodaga binoan, 1-jadvaldan oddiy kasrlar yig’indisining har bir tashkil etuvchisiga mos originalni tanlaymiz, shunda: Bu ifodaning ilgari (9.4) ifodada olingan natijalari bilan bir xilligi ko’rinib turibdi. 3. R, C zanjirni qisqa tutashtirish. (10-rasm). Zanjirning o’tkinchi rejimdagi differensial tenglamasi: Bunga mos algebraik operator tenglama ( bunda : √ – zanjirning to ’ la qarshiligi yoki ze jφ ning

bo’ladi. [u c (0) had boshlang’ich shart nolga teng bo’lmaganidan paydo bo’ldi; chunki kommutatsiyaga qadar sig’im zaryadlangan bo’lib, boshlang’ich kuchlanish u c (0) =U 0 edi]. Shuning uchun zanjirdagi operator tok: 9.1-jadvaldan operator shu funksiyaning originalini topamiz: bunda RC = τ . Bu 8-mavzudagi (9.20) ifoda bilan bir xilligi yaqqol ko’rinib turibdi. 4. R, L zanjirga kondensatorning aperiodik zaryadsizlanishi (11- rasm). Zanjirning differensial tenglamasi. Bunga mos algebraik operator tenglama ekanligi boshlang’ich shartdan ma’lum. Demak, bunda: F 1 (p) = 1 va F 2 (p) = p 2 + 28 δ p + ω 2 yoyish teoremasiga moslashtirilgan funksiyalar. F 2 (p) = 0 ning ildizlari: Funksiya F 2 (p) ning birinchi hosilasi esa F’ 2 (p) = 2p + 2 δ , shuning uchun yoyish koeffitsiyentlarini quyidagicha aniqlaymiz: va Endi funksiyaning originalini yangi va unga ekvivalent tasvirdan izlaymiz:

chunki Funksiya I(p) ning tasviriga qaraganda, uning originali bo’ladi; bu esa 9.9-mavzudan olingan (9.23) ifodaga mos keladi.

Adabiyotlar : 1. A. Karimov. Nazariy elektrotexnika. I qism. – Toshkent, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 1998. 4. Г.В.Зевеке, O.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 8. M.Ibadullaev. Nazariy elektrotexnika asoslari (masala va mashqlar to’plami). – Toshkent: ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2015. 9. C.F.Amirov, M.C.Yoqubov, N.F.Jabborov Elektrotexnikaning nazariy asoslari. I-III qism. – Toshkent. ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2007. 10. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. –М., 2007.

Похожие

Qisqa tutashuv o’tkinchi jarayonining istalgan momentidagi vaqti uchun toklarni aniqlash

Elektr zanjirlar nazariyasiga oid tushuncha va qonuniyatlar

Elektr yuritma asoslari

Almashtirilgan elektr sxema

Elektr gidravlik qurilmalar