Ток ва кучланиш трансформаторлари - Энергетика - Рефераты

Ток ва кучланиш трансформаторлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116.0888671875 KB

Ток ва кучланиш трансформаторлари Режа: 1. Ток трансформаторлари. 2. Кучланиш трансформаторлари. 3. Бўлинган чулғамли трансформаторлар. 4. Трансформаторларга қўйиладиган асосий талаблар, уларни манбага улаш. 5. Узгармас ток машиналарининг тузилиши ва ишлаш принципи, магнит занжирини хисобла ш.

Ток трансформаторлари Ток ва кучланиш трансформаторлари асосан электр ўлчов асбобларини ва реле ҳимояси элементларини юқори кучланишли тармоқдан ажратиш, юқори кучланишли тармоқдаги ток ва кучланишни стандарт ўлчов асбоблари ёрдамида ўлчаш учун токни 1-5А га, кучланишни эса 100В гача пасайтириш учун хизмат қилади. Ток трансформаторларининг иккиламчи чулғамини қуввати 5  100 ВА гача ва кучланиш трансформаторлари эса, 25  1000 ВА гача тайёрланади. Ток трансформаторларининг бирламчи чулғами исте o молчи билан кетма-кет уланади, иккиламчи чулғами эса ўлчов асбобларига ёки электротехнологик қурилмаларини ҳимоя қилиш асбобларига уланади. Ток трансформаторининг иккиламчи чулғамига уланган асбобларнинг ички қаршиликлари кичик бўлиши керак, шунинг учун ток трансформаторлари асосан қисқа туташув режимида ишлайди. Ток трансформатори ишлаётганда магнит тизимидаги магнит оқими жуда оз бўлиб, магнит тизими тўйинмаган режимда бўлади. Ток трансформаторларининг иккиламчи чулғамини очиқ ҳолда бирламчи чулғамини манбага улаш, уларнинг иш муддатини қисқаришига олиб келади. Чунки, иккиламчи чулғамдаги токнинг магнитсизлантирувчи та o сири йўқолиб, магнит ўзакдаги магнит оқим кучайиб кетади, натижада иккиламчи чулғамда химоялаш материали учун хавфли бўлган катталикдаги электр юритувчи куч индукцияланиб, чулғамнинг ҳимоялаш материалларини ишдан чиқариши мумкин. Ток трансформаторлари 0,2; 0,5; 1,0; 3;10 аниқлик классларида тайёрланади. Кучланиш трансформаторлари 0,2; 0,5; 1,0 ва 3 классларда ва хар-хил конструкцияларда тайёрланади. Кучланиш трансформаторининг электр схемаси куч трансформаторлариникига ўхшаш бўлади. Ток трансфор-маторининг электр схемаси 30-расмда келтирилган.

30-расм. Ток трансформаторининг уланиш схемаси ва вектор диаграммаси Ток ва кучланиш трансформаторини лойиҳалашда бирламчи чулғамнинг Z 1 ва келтирилган иккиламчи чулғамнинг Z ` 2 тўла қаршиликларини имкони борича камайтириш тадбирлари ҳисобга олинади. Бўлинган чулғамли трансформаторлар Ишлаб чиқариш корхоналарининг бош пасайтирувчи подстанцияларида кўпинча икки чулғамли трансформаторлар билан бир қаторда паст кучланишли чулғами бўлинган трансформаторлардан ҳам фойдаланилади. Бўлинган чулғамли трансформаторларда иккита иккинчи чулғам бўлиб, уларнинг ҳар бири трансформаторнинг номинал қувватини 50% га ҳисобланган бўлади. Бўлинган чулғамларда кучланиш бир хил катталикда бўлмайди. Агар корхоналарда 6,10 КВли истеoмолчилар ўрнатилган бўлса, бўлинган чулғамли трансформаторларни қўллаш электр таoминоти системасида юқори самарадорликка эришиш имконини беради.. Бўлинган фазали трансформаторнинг чулғамлари орасида магнит боғланиш бўлмайди. Шунинг учун бу трансформаторни иккита мустақил икки чулғамли трансформатор деб ҳисобланса ҳам бўлади. Бўлинган фазали трансформаторларда иложи борича қавариқ устунли (броне устунли) магнит системани қўллаш керак, чунки икки устунли системада магнит оқимларнинг фарқи Ф 2 - Ф 3 конструктив элементлар орқали оқиб ўтиб транс-форматорларда қўшимча қувват исрофларини вужудга келтиради. Бўлинган чулғамли трансформаторларнинг қисқа туташув тўла

қаршиликлари икки чулғамли транс-форматорларникидан икки марта катта бўлганлиги учун қисқа туташув токлари икки чулғамли трансформаторларникига нисбатан кичик бўлади. Шунинг учун кейинги пайтларда бўлинган чулғамли трансформаторлар ишлаб чиқариш корхоналарида кенг қўлланилмоқда. Бўлинган фазали трансформаторлар тез ўзгарувчан истеoмолчилар ўрнатилган корхоналарда кўпроқ қўлланилади. Бунда трансформаторнинг битта чулғамига тез ўзгарувчан истеoмолчилар уланса, иккинчи чулғамга катталиги ўзгармас истеoмолчилар уланади. Трансформаторларга қўйиладиган асосий талаблар, уларни манбага улаш Трансформаторсозлик заводларида ишлаб чиқарилаётган трансформаторлар Давлат стандартларида кўрсатилган талабларга жавоб бериши шарт: Давлат стандартларида трансформаторларни ишлаб чиқаришда ва фойдаланишда кўрсатиладиган асосий талаблар келтирилган, бу талаблар трансформаторнинг қувватини куч-ланишининг ортиши билан ўзгариб боришини кўрсатади. Давлат стандартида шунингдек трансформаторларни синашда қўйиладиган асосий талаблар ҳам кўрсатилган. Трансформаторларни чулғамларини текширишда қўйила-диган талаблар ва трансформаторни юкланиш имкониятларини аниқлаш тартиби Давлат стандартида кўрсатилган. Трансформаторларни манбага улаш учун керакли улаш ва ҳимоялаш аппаратлари танланади. Бу элементларни танлашда трансформаторларни қандай режимда манбага уланишини ва иш режимини ҳисобга олинади. Уланиш токлари ортиб кетган ҳолатда релели ҳимоя схемалари уни манбадан ажратиб қўймаслиги каби масалаларни ҳисобга олиниши шарт. Танланган аппаратлар албатта трансформаторларда тўсатдан бўлиб ўтадиган қисқа туташув режимларида ҳосил бўладиган қисқа туташув токининг зарбдор қийматини ҳисобга олган ҳолда созланган бўлишлари шарт.

Узгармас ток машиналарининг тузилиши ва ишлаш принципи, магнит занжирини хисобла ш. Узгармас ток машиналарининг қўлланилиши. Электр машиналар ёрдамида механик энергияни электр энергиясига ва аксинча электр энергияни механик энергияга шунингдек, электр энергияни бир турдан иккинчи турга айлантириш мумкин. Механик энергияни электр энергияга ўзгартириш мақсадида электр генераторлардан фойдаланилади. Генераторларни буғ, гидравлик ва газ турбиналар, ички ёнар двигателлар ва бошқа двигателлар ёрдамида ҳаракатга келтирилади. Кўпинча электр станцияларида ишлаб чиқарилган электр энергия яна турли машина ва механизмларни ҳаракатга келтириш учун механик энергияга айлантирилади. Бундай мақсадларда электр двигателлардан фойдаланилади. Токнинг турига асосан электр машиналар ўзгармас ва ўзгарувчан ток машиналарига бўлинади. Электр машиналар ваттнинг жуда кичик қийматидан миллион киловаттгача ва ундан юқори қувватларда тайёрланади. Кўп қўлланиладиган электр машинларда энергиянинг ўзгариши магнит майдон таoсирида бўлади. Шунинг учун уларни индуктив электр машиналар дейилади. Шунингдек, энергияни электр майдон таoсирида ҳам ўзгартириш мумкин, бундай электр машиналарини сиғимли электр машиналар дейилади, лекин бундай машиналар кўп тарқалмаган. Магнит майдон ёрдамида электр майдонга нисбатан минг мартагача катта энергия ҳосил қилиниши мумкин. Бир хил ўлчамли индуктив ва сиғимли электр машиналаридан индуктив машиналар ёрдамида анча катта қувватга эришиш мумкин. Электр машинанинг асосий элементи бўлиб ҳисобланган ферромагнит ўзаклар ёрдамида кучли магнит майдон ҳосил қилиш мумкин. Узгарувчан магнит майдонларда уюрма токларини камайтириш мақсадида магнит ўзаклар юпқа электротехник пўлат тунукалардан тайёрланади. Электр машиналарининг чулғамлари ҳам асосий элементлардан ҳисобланиб, мис, алюминий ва уларнинг қотишмаларидан иборат бўлган электротехник материаллардан тайёрланади. Чулғамларни

ҳимоялаш мақсадида, турли электр ҳимоялаш материаллардан фойдаланилади. Электр машиналар генератор ва двигател режимида қўлланилиши мумкин. Электр машиналарида энергиянинг ўзгариши қувват исрофлари билан боғлиқ, шунинг учун электр машиналарининг фойдали иш коэффициентлари 100% дан кичик бўлади. Катта қувватли электр машиналарининг ФИК и 98  99.5% га тенг бўлиб, қуввати 10 Вт гача бўлган электр машиналариники 20  40 % гача бўлади. Электр машиналарни қувватларига нисбатан қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: 0.5 кВт гача жуда кичик машиналар ёки микромашиналар; 0.5  20 кВт - кичик қувватли машиналар; 20  250 кВт ўртача қувватли машиналар ва 250 кВт дан ортиқ қувватли машиналарга катта қувватли машиналар. Узгармас ток машинасининг тузилиши Оддий ўзгармас ток машинасининг схематик кўриниши 31-расмда кўрсатилган. Узгармас ток машиналари асосан икки қисмдан иборат: қўзғалмас қисми статор ва айланадиган қисми якордан иборат. Статор ўз навбатида ярмодан, асосий қутб ўзагидан, қўзғатиш чулғамидан, қўшимча қутблардан, қўшимча қутб чулғамлардан ва бошқа конструктив элементлардан иборат. Узгармас ток машиналарининг асосий қутбларини магнит ўзаги асосан қалинлиги 0.5  1 мм бўлган электротехник пўлатдан йиғилади ба o зи ҳолларда конструктив пўлатлардан ҳам тайёрланиши мумкин. Электр машиналарнинг магнит ўзаклари иссиқ ҳолда жуваланган Э41, Э42, Э43 маркали ёки совуқ ҳолда жуваланган Э310, Э320, Э330 маркали электротехник магнит юмшоқ пўлатлардан тайёрланади. Кейинги пайтларда электр машинасозлик заводларида электр машиналарнинг магнит ўзакларини тайёрлашда совуқ ҳолда жуваланган Э310, Э320, Э330 маркали пўлатлар кенг қўлланилмоқда.

Электр машиналарнинг магнит ўзакларидаги индукция асосан 1,2–1,5 Тл, иссиқ ҳолда жуваланган пўлатлар учун 1,5-1,7 Тл ни ва магнит ўзаги совуқ ҳолда жуваланган пўлатдан тайёрланган магнит ўзакларда индукция 1,0-1,5 Тл ни ташкил этади. Магнит оқими стационар режимларда ўзгармасдан қолганлиги сабабли ўзгармас ток машиналарида асосий қутб магнит ўзакларининг тунукалари бир-биридан лаклар билан ҳимоя қилинмайди. Катта қувватли ўзгармас ток машиналари-нинг ўтиш жараёнларини яхшилаш мақсадида асосий қутб ўзагининг ҳаво бўшлиғига яқин қисмида пазлар фрезаланиб, бу пазларга компенсация-ловчи чулғам секциялари жойлаштирилади. Бу секциялар ўзаро кетма-кет уланиб, чўткалар орқали якор чулғами билан ҳам кетма-кет уланади. Қў-шимча қутб ўзаклари яхлит ўзакдан тайёрланади ва иккита асосий ўзаклар ўртасига жойлаштирилади. Қўшимча қутб чулғамлари коммутация жараёнини яхшилашга хизмат қилади, шунинг учун компенсацияловчи чулғамларга ўхшаш якор чулғами билан кетма-кет уланади. Узгармас ток машиналарининг қўзғатиш чулғамлари мисдан тайёрланиб, асосий қутб ўзакларига ўрнатилади, яхшироқ совутиш учун чулғамни бир неча қисмларга бўлиниб, қисмлар орасида совутиш каналлари ҳосил қилинади. Узгармас ток машинасининг қўзғатиш чулғами ёрдамида асосий магнит оқим ҳосил қилинади. Узгармас ток машинасининг якори қуйидаги элементлардан: валдан, магнит ўзакдан, коллектордан, чулғамдан ва бошқа ёрдамчи элементлардан 31-расм. Оддий ўзгармас ток машинаси 1. Асосий қутб ўзаклари; 2. якор p ; 3. коллектор пластиналари; 4.

иборат. Узгармас ток машинасининг вали конструктив пўлатдан тайёрланади. Якорнинг магнит ўзаги қалинлиги 0.35  0.5мм бўлган электротехник пўлат тунукаларидан йиғилади, тунукалар бир-биридан махсус изоляцияловчи лаклар билан қопланади, лакнинг қалинлиги якорнинг кучланишига боғлик. Якорнинг магнит ўзагини яхшироқ совутиш мақсадида якорнинг ўқи бўйича магнит ўзак алоҳида пакетларга бўлинади Магнит ўзакнинг ўрта қисмини совутиш қийин бўлганлиги учун ўзакнинг ўртасида жойлашган пакетларни ўлчами кичик бўлади. Якорнинг пакетларга бўлинган магнит ўзагини совутиш учун радиал ва аксиал совутиш каналларидан фойдаланилади. Бу каналларнинг кенглиги 10 мм гача бўлади. Якорнинг чулғамлари мисдан тайёрланади. Чулғамларни тайёрлаш учун чулғамнинг ёйилган схемаси чизилади, ғалтакларнинг боши ва охири коллектор тунукаларига уланади. Коллектор ўзгармас ток машиналарида механик тўғрилагич вазифасини бажаради. Узгармас ток машиналарида коллектор мисдан тайёрланган алоҳида коллектор тунукаларидан йиғилади, сўнгра валга ўрнатилади. Коллектор тунукалари орқали ўзгармас ток ге-нераторларидан электр қувват исте o молчиларга электр чўткалар орқали узатилади, двигател режимида эса чўткалар орқали якор чулғамига электр қуввати келтирилади. Якорнинг валига ўзгармас ток машиналарининг совутиш системасини яхшилаш мақсадида ҳаво пуркагичи (вентилятор) ўрнатилади. Катта қувватли ўзгармас ток машиналарида подшипниклар алоҳида шитларга ўрнатилади. Катта қувватли ўзгармас ток машиналарида магнит ўзак сегментлар кўринишидаги электротехник тунукаларидан йиғилиши мумкин. Узгармас ток машиналарнинг ярмоси унинг корпуси ҳам бўлиб ҳисобланади. Машинанинг ярмоси асосан конструктив пўлатдан тайёрланади, ба o зи ҳолларда ярмони тайёрлаш учун чўян ҳам ишлатилади. Узгармас ток машиналарида, шунингдек, чўткалар ўрнатиладиган чўтка ушлагичлардан фойдаланилади. Чўткаларни коллектор юзасига тегиб туришини та o минлаш учун пўлат пружиналар қўлланади. Коллекторнинг

юзаси чўтканинг сирпаниши ва чўтка билан коллектор орасидаги ба o зи ҳолларда ҳосил бўладиган учқунлар та o сирида тез емирилади, емирилган коллекторни махсус теккислаш станокларида текисланади.

Узгармас ток машиналарининг ишлаш принципи Бизга маълумки, ўзгармас ток машинасининг статор ва якорларининг магнит ўзаклари ферромагнит материаллардан тайёрланади. Узгармас ток машинасининг якорини айлантирилганда, қўзғатиш чулғами хосил қилган асосий магнит майдон куч чизиқлари билан кесишган якор p чулғамларида электр юритувчи куч индукцияланади. Якор чулғамидаги электр юритувчи кучнинг йўналиши ўнг қўл қоидаси ёрдамида аниқланади. Магнит майдон ўзгармас бўлганлиги сабабли чулғамдаги электр юритувчи куч айланиш электр юритувчи кучи деб аталади. Якор чулғамининг битта ўтказгичидаги электр юритувчи кучeym= B ℓV (10-1) бу ерда: В - хаво бўшлигидаги магнит майдон индукцияси;  - ўтказгичнинг узунлиги; V = 2р  n - ўтказгичнинг чизиқли тезлиги. Секциянинг ўтказгичлари симметрик бўлганлиги сабабли, уларда бир хил катталикдаги электр юритувчи кучлар ҳосил бўлиб, улар контур бўйича қўшилади ва чизиқли тезлик билан айланаётган якор чулғамининг битта ўрамидаги электр юритувчи куч қуйидагича бўлади: Ey=2eym= 2B ℓV (10-2) Якор чулғамлари навбатма-навбат шимолий ва жанубий қутб ўзаклари остида бўлганлиги сабабли ҳосил бўлган электр юритувчи куч ўзгарувчан характерга эга бўлади (32.а-расм). Электр юритувчи кучнинг тарқалиш формаси вақтга боғлиқ равишда индукция В нинг ҳаво бўшлиғи бўйлаб тарқалиш характерига ўхшаш бўлади. Лекин якор чулғамидаги ўзгарувчан ток коллектор ёрдамида ўзгармас ток кўринишига келтирилиб, ташқи занжирга узатилади. Ъақиқатан ҳам якор билан бирга коллектор 90  га бурилганда якорни ўтказгичларидаги э.ю.к нинг йўналишини ўзгариши билан бир вақтда чўткалар о c тидаги коллектор пластиналари ҳам алмашади. Шунинг учун юқоридаги чўтка остидаги коллектор пластинаси доим шимолий қутб ўзаги остидаги жойлашган ўтказгич билан уланган бўлиб,

пастдаги чўтка остида жойлашган коллектор пластина билан эса жанубий қутб ўзаги остида жойлашган ўтказгич уланган бўлади. Шундай қилиб, коллектор ёрдамида якор чулғамидаги ўзгарувчан ток тўғриланиб, ташқи занжирга ўзгармас ток кўринишида узатилади. Якор чулғамидаги токнинг ўзгариш эгри чизиғини (32,а-расм) абсцисса ўқининг пастидаги ярим даврини ишорасини ўзгартириб, ташқи занжирдаги ток ва кучланишнинг эгри чизиғини ҳосил қилиши мумкин (32,б-расм). Ташқи занжирдаги токнинг пул o сацияланиши камайтириш учун анча мураккаб конструкцияда тайёрланган якор чулғами ва коллектор қўлланилади. Икки қутбли машиналарда электр юритувчи кучнинг частотаси якорнинг айланишлар сонига тенг f=n . Агар машинада жуфт қутблар сони р бўлса, у ҳолда электр юритувчи кучнинг частотаси f = рn бўлади . Фараз қилайлик, якори номинал тезлик билан айланаётган ўзгармас ток машинасини кўзғатиш ва якор чулғами ўзгармас ток манбаига уланган булсин ёки қутб ўзаклари ўзгармас магнитлардан иборат бўлсин. Қўзғатиш чулғами ҳосил килган магнит куч чизиқлари ҳаво бўшлиғини кесиб ўтади ва якорнинг чулғамида электр юритувчи кучни индукциялайди. Якор чулғамидаги кучланиш якор токини ҳосил қилади. Бу ток ўзининг магнит оқимини ҳосил қилади. Якорнинг магнит оқими билан қўзғатиш чулғамининг магнит оқимларини ўзаро та o сири натижасида айлантирувчи момент ҳосил бўлади. Агар бу момент валга қўйилган статик моментдан катта бўлса, якор аста секин айлана бошлайди ва ишлаб чиқариш механизмини ҳаракатлантиради. Узгармас ток машинасининг бу режими двигател режими деб аталади. Узгармас ток машинасидан электр 32 - расм. Ток ва электр юритувчи кучни эгри чизиқлари а) якордаги, б) ташқи занжирдаги

энергиясини олиш учун я o ни генератор режимида ишлаши учун унинг валига бирламчи двигател (электр двигателлар, ички ёнар двигателлари ва ҳ.к.) ёрдамида айлантирувчи момент я o ни механик қувват берилади. Механик қувват та o сирида айланаётган якорнинг чулғамлари қўзғатиш чулғами ҳосил қилган магнит майдон куч чизиқларини кесиб ўтади ва якор чулғамларида электр юритувчи куч ҳосил бўлади. Агар бу чулғамга чўткалар ёрдамида истеъмолчи уланса бу чулғам орқали электр токи оқа бошлайди ва исте o молчига электр энергияси берилади. Узгармас ток машиналарининг магнит занжирини ҳисоблаш Узгармас ток машиналарини лойиҳалашда ҳаво бўшлиғидаги магнит оқим билан кўзғатиш токи орасидаги боғланишни аниқлаш лозим бўлиб қолади, шунинг учун унинг магнит занжири ҳисобланади. Узгармас ток машиналарининг асосий магнит оқими деб ҳаво бўшлиғидаги магнит оқим Ф га айтилади, бу магнит оқим якор чулғамидаги электр юритувчи кучни индукциялайди. Узгармас ток машиналарининг магнит занжирини салт ишлаш режими учун ҳисобланади. Узгармас ток машиналарини магнит занжири симметрик бўлганлиги сабабли ва барча қутблар остидаги магнит оқим бир хил катталикга тенг бўлганлиги учун магнит занжирини ҳисоблашни бир жуфт қутб ўзаклари давомида бажарилади. Узгармас ток машиналарининг магнит занжири 33-расмда кўрсатилган, бу расмда пунктир чизиқлар ёрдамида ўртача магнит куч чизиқлари кўрсатилган. 33-расм. Узгармас ток машинасининг магнит занжирини схемаси

Магнит занжирни ҳисоблаш учун тўла ток қонунини қўлаш мумкин:∮ Hd ℓ=Σi (10-3) бу ерда, Н - магнит майдон кучланганлиги; d  - магнит куч чизиқларини элементар узунлиги;  i - магнит чизиғи билан қамраб олинган тўла ток. Бу интегрални ҳисоблаш мураккаб бўлганлиги сабабли, ўзгармас ток машинасининг магнит занжирини элементар бўлакларга бўлиб ҳисоблаш усули қўлланилиши мумкин. Бу усулда машинанинг магнит занжирини ҳаво бўшлиғига, якор тишлари, якор магнит ўзагига, қутб ўзаклари ва ярмо каби бўлакларга бўлиниб, мураккаб ечимга эга бўлган интеграл машинанинг ҳар бир бўлагидаги магнит майдон кучланганликларини йиғиндиси билан алмаштирилади. Бунда ҳар бир бўлакдаги магнит майдон кучланганлиги шу бўлакни ҳар бир нуқтасида бир хил қийматга эга деб ҳисобланади. 2Н   + 2H z h z + 2H a L a + 2H m h m + 2H я L я = 2 W қ i қ (10-4) бу ерда :  , h z , L a , h m , L я - лар ҳаво бўшлиғи, тишлар зонаси, якор магнит ўзаги, асосий қутб ўзаги ва ярмодаги магнит куч чизиқларининг ўртача узунлиги; Н  Н z , H a , H m , H я - ҳаво бўшлиғи, тишлар зонаси, якор магнит ўзаги, асосий қутб ўзаги ва ярмодаги магнит майдон кучланганлиги. Бўлакларнинг магнит юритувчи кучлари F - магнит майдон кучланганлиги орқали қуйидагича аниқланади: F = HL (10-5) Бундан фойдаланиб машинанинг магнит юритувчи кучи учун биз қуйидаги ифодани ёзишимиз мумкин: 2F  + 2F z + 2F a + 2F m + 2F я =2F қ = 2W қ i қ (10-6) бу ерда: W қ - қўзғатиш чулғамларининг ўрамлар сони; i қ - қўзғатиш токи. Хаво бўшлиғидаги магнит майдон ва магнит юритувчи куч Хаво бўшлиғидаги магнит юритувчи куч тўла магнит юритувчи кучи нинг (60  70%) ни ташкил этади. Ъаво бўшлиғидаги магнит майдоннинг тарқалиши жуда мураккаб характерга эга. Ъаво бўшлиғидаги магнит майдон формасига якор ва қутб ўзакларининг юзаларини текислиги,

якор ва қутб ўзакларидаги пазлар (34-расм) совутиш каналлари (35-расм) катта та o сир кўрсатишади. Якорнинг ташқи юзасидаги чулғамнинг секцияларини жойлаштириш учун ҳосил қилинган пазлар ҳаво бўшлиғининг магнит ўтказувчанлигини ўзгартиради. Якорнинг магнит ўзагини совутиш учун пакетларга бўлинган бўлса (34-расм) ва қутб ўзакларида компенсацияловчи чулғам секцияларини жойлаштириш учун пазлар ҳосил қилинганда ҳаво бўшлиғидаги магнит майдон формаси яна мураккаб характерда бўлади. Шунингдек якорни совутиш учун магнит ўзакдаги аксиал каналлар ҳам магнит оқимга та o сир кўрсатади. Хаво бўшлиғини ўтказувчанлигини бундай ўзгаришини ҳаво бўшлиғининг коэффициентлари K 1 , K  2 , K  3… - лар ёрдамида ҳисобга олиш мумкин. Шундай қилиб ҳаво бўшлиғидаги магнит юритувчи кучни қуйидаги ифода ёрдамида ҳисоблаш мумкин: Fδ= КδδВδ μ0 (10-7)35-расм. Пакетларга бўл-инган магнит ўзак остидаги магнит майдон34-расм. Тишли якорнинг ҳаво

бу ерда: K = K  1 K  2 K  3 … - ҳаво бўшлиғининг коэффициентлари; В  - ҳаво бўшлиғининг магнит майдон индукцияси;  0 - ҳаво бўшлиғининг магнит сингдирувчанлиги;  - ҳаво бўшлиғининг катталиги.

Якорнинг тишлар зонасини магнит юритувчи кучи Хаво бўшлиғидаги магнит майдонга ўхшаш мураккаб характерда тарқалган майдон бу тишлар зонасидаги майдон ҳисобланади (34-расм). Якорнинг тишлар бўлинмасини магнит майдони: Ф t =В  t 1ℓδ (10-8) бу ерда: t 1 – тишлар бўлинмасининг эни; ℓδ – ҳаво бўшлиғининг узунлиги. Бу оқим икки бўлакка бўлинади: Ф t =Ф zx +Ф пх (10-9) бу ерда: Ф zx - тиш орқали оқиб ўтаётган оқим; Ф пх - паз орқали оқиб ўтаётган оқим ; х - ҳисоблаш координатаси. Бу бўлакдаги магнит майдонни ҳисоблаш қийин бўлганлиги сабабли амалий ҳисоблашларни қаноатлантирувчи Симпсон усулидан фойдаланилади. Бу усулда тишни баландлиги бўйича учта қисмга бўлиниб, ҳар бир бўлакнинг кўндаланг кесимидаги майдон кучланганлиги ҳисобланади. Тишлар зонасидаги магнит юритувчи куч F z = H z h z (10-10) бу ерда: H z= (H z1+4H z2+H z3) 6 (10-11) H z1 - тишнинг устки қисмидаги магнит майдон кучланганлиги; H z2 - тишнинг ўрта кесмидаги магнит майдон кучланганлиги; H z3 - тишнинг пастки кесимидаги магнит майдон кучланганлиги; h z - тишнинг, баландлиги. Тишларнинг кўндаланг кесимларини ихтиёрий нуқталарида майдон кучланганлигини ўзгармас деб қабул қилинади.

Якор, қутблар ва ярмо магнит ўзакларидаги магнит майдон Якор, қутб ва ярмо ўзакларидаги магнит майдонлар нисбатан кичик бўлганлиги сабабли, уларнинг майдон кучланганликларини тажрибалар ёрдамида келтириб чиқарилган формулалар ёрдамида ҳисоблаш мумкин. Якорнинг магнит ўзагида магнит майдон иккига бўлинади, ўзакдаги магнит майдоннинг ўртача индукциясиВа= Фδ 2lпhаКп (10-12) бу ерда: lп -магнит ўзакнинг узунлиги; h a - магнит ўзак баландлиги; К п - пўлатни тўлдириш коэффициенти. Якорнинг магнит ўзагидаги магнит майдоннинг ҳисоблаб топилган индукциясига асосан магнит ўзакни тайёрлашда қўлланилган электротехник пўлатнинг магнитланиш эгри чизиқларидан фойдаланиб, якорнинг магнит ўзагидаги H a ва бошқа элементар бўлаклардаги майдон кучланганликларини аниқлаш мумкин. Якор ўзагидаги магнит юритувчи куч F a = H a L a (10-13) бу ерда: Н а - якор ўзагидаги майдон кучланганлиги; L a – якор ўзагидаги магнит куч чизиғининг узунлиги. Қўзғатиш чулғами ҳосил қилган майдоннинг бир қисми ҳаво бўшлиғи орқали ўтмасдан конструктив элементлар орқали оқиб ўтиб сочилиш магнит оқимини Ф  ҳосил қилади. Қутблар ва ярмо магнит ўзакларидаги магнит майдонни ҳисоблашда қўзғатиш чулғами ҳосил килган сочилиш магнит майдонини ҳам ҳисобга олиш керак. Асосий қутб ўзагидаги индукция В m = σФδ ℓmвmKп (10-14) бу ерда: σ = 1+ Фσ Фδ (10-15) σ -магнит майдонни сочилиш коэффициенти бўлиб, бу коэффициент ўзгармас ток машиналари учун 1,10  1,25 га тенг.

ℓm, вm , - асосий қутб магнит ўзагини узунлиги ва эни; К п - ўзакнинг тўлдириш коэффициенти. Асосий қутб ўзагидаги магнит юритувчи куч F m =H m h m (10-16) бу ерда - Н m – қутб ўзагининг майдон кучланганлиги; h m – қутб ўзагининг баландлиги. Ярмодаги магнит юритувчи кучни аниқлаш учун ярмонинг магнит майдон индукциясини ҳисоблаймиз: BЯ= σФ δ 2lЯhЯ (10-17) бу ерда lя - ярмонинг якор ўқи бўйича узунлиги; h я - ярмонинг баландлиги. F я =H я L я (10-18) Н я - ярмодаги майдон кучланганлиги; L я - ярмодаги магнит куч чизиғининг ўртача узунлиги. Машинанинг тўла магнитловчи кучи ва магнит тавсифи Узгармас ток машинасининг магнит занжирини элементар бўлакларидаги магнит юритувчи кучларни қўшиб, битта қутбга тўғри келадиган тўла магнит юритувчи кучни аниқлаймиз. 36-расм. Узгармас ток машинасининг магнит тавсифи

F қ = F  +F z +F a +F m +F я (10-19) Хаво бўшлиғидаги магнит майдоннинг бир қатор қийматларига F қ ни ҳисоблаб Ф=f(F қ ) тавсифини чизиш мумкин. Бу тавсифга (36-расм) ўзгармас ток машинасининг магнитланиш ёки магнит тавсифи дейилади. Электр машинасининг магнит занжирини тўйиниш даражасини тўйиниш коэффи-циенти К ёрдамида аниқлаш мумкин. Kμ= 1+ Fz+Fa+Fm+Fя Fδ Агар магнит характеристиканинг бошланиш қисмига уринма ўтказилса, бу уринма (36-расм 2-чизиқ)   = f ( F  ) боғланишни ифодалайди. Магнитланиш характеристикаларининг 1 ва 2-чизиқларини абсцисса ўқи бўйича фарқлари магнит занжирнинг ферромагнит бўлакларидаги магнитловчи кучларнинг йиғиндисига тенг. Магнит занжири тўйинмаган электр машиналарини тайёрлаш учун конструктив материаллари кўп сарфланганлиги сабабли магнит занжири тўйинган машиналарга нисбатан оғир бўлади. Шунингдек, магнит занжири кучли тўйинган машиналарни ишлаб чиқариш учун қўзғатиш чулғамини тайёрлашда кўпроқ рангли металлнинг сарфланишини ва қўзғатиш магнит оқимини ҳосил қилишга электр қувватни кўпроқ сарфлашни талаб қилади. Умуман ишлаб чиқарилаётган электр машиналарининг тўйиниш коэффициенти К  = 1.2  1.35 га тенг ва баoзи ҳолларда К  = 1.7  2.2.

Адабиётлар: 1.Вольдек А. И. "Электрические машин Москва Энергия, 1974. 27-32 бетлар 2.Камолов Н. К.Усмонов, Ш. Ю. «Электромеханика» фанидан дарслик 6.10 бетлар 3.Иброхимов У. " Электр машиналари", "Укитувчи", 1982 йил 4.Касаткин В.А. "Электрические машины"," Высша школа", "Киев", 1982 год.

Похожие

Узгармас ток двигателларининг момент ток кучланиш ва тезлик тенгламалари

Кучланиш ва қаршиликлар учбурчаклари

Носинусоидал даврий кучланиш ва токлар

Носинусоидал даврий кучланиш ва токлар

Трансформаторларнинг ишлаш конуниятлари ва вектор диаграммалари