Металл бўлмаган конструкцион материаллар - Энергетика - Рефераты

Металл бўлмаган конструкцион материаллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90 KB

Металл б ў лмаган конструкцион материаллар Режа: 1. Полемерларнинг турлари. 2. Резиналар. 3. Шишалар. 4. Сопол материаллар .

Полемерларнинг турлари. Хозирги кунга келиб материалларга б ў лган эхтиёж ошиб кетганлиги учун сунъий равижда материал ишлаб чи қ ариш кашф қ илинди. Ёгоч, чарм каучук, ипак, ойна, жун каби материалларнинг ў рнини боса оладиган сунъий материаллар ишлаб чи қ арила бошланди. Хом ашё сифатида нефт махсулотлари ва газлари қ айта ишлаш натижасида олинган махсулотлар хизмат қ илади. Металлмас материаллар келиб чикишига қ араб табиий ва сунъий материалларга б ў линади. Кимёвий бирикмалар ёки алохида элементлардан мураккаб элементларнинг ҳосил б ў лиш жараёни сентез деб аталади. Сентетик полемерлар мураккаб жисм б ў либ, уларни ҳосил қилиш табиий полемерларнинг молекуляр тузилиши ва уни ҳосил қ илиш элементларининг реакцияга киришиш хусусиятларини чу қ ур билишга асосланган. Сунъий полемерлар табиий полемерларни модификациялаш усули билан ҳ ам олинади. Масалан: целлюлозани нитратлаш усули билан сунъий полемер – нитроцеллюлоза олинади. Полемер материаллари темп е ратура остида ў з ҳоссаларини ў згартиради. Ана шу ҳусусиятига к ў ра уларни термореактив ва термопластик полемерларга б ў линади. Термореактив племерларни қатти қ ҳ олатда юқори темп е ратурагача қ издирсак суюқланмайдиган ва ҳеч қ андай сую қ ликда эримайдиган б ў либ қ олади. Бу полемерлар ю қ ори темп е ратурада суюқланмасдан ёниб кетади, яъни қайта ишламайди. Термопластик полемерларни эса бир неча марталаб қ айта қиздириш ва суюқ ҳ олда қ айта ишлаш мумкин. Полемерларнинг ҳоссаларини уларнинг кимёвий тузилиши т ў ла ифодаламайди. Унинг ҳоссалари молекулаларнинг фазода жойлашиш тартибига ҳам бо ғ лиқ. Молекулаларнинг тахланиш ҳ усусиятига қараб ҳам турларга б ў лиш мумкин. Масалан: кристалланадиган ва кристалланмайдиган полемерлар битта полемернинг ўзида кристалланиш даражаси ҳ ар ҳил

б ў лиши мумкин. Полемернинг бир-бирига яқин жойлашган молекулалари ў заро итарилиш ва тортишиш кучига эга. Полемерлар т ў ртта физик холатда б ў лиши мумкин: кристалл, шишасимон, ю қ ори эластик ва қовушкон оқувчан ҳолатлар. Полемерларнинг сую қ ҳолатдан қаттик ҳ олатга ў тиши кристалланиш ва шишага ў хшаб қ отиш тартибида содир б ў лади. Полемерларда кристалланиш (Т кр ) маълум темп е ратурада р ў й беради. Полемер совутилса шишасимон қ отиш р ў й беради. Бу маълум кичик бир темп е ратурада (10-20 о С) полемернинг яна сую қ холатга қайтиш холатидир. Бу темп е ратура полемернинг шишасимон ҳолатга ў тиш темп е ратураси (Т ш ) дейилади. Полемернинг куч таъсирида эластик деформацияланиши унинг ю қ ори эластик холати дейилади. Харорат окувчанлик чегарасига (Т ок ) етганда ташки куч таъсири олинса, деформация қайтиш ҳ усусияти бутунлай й ў қолади. Бу ҳолатни полемернинг юқори о қ увчанлик ҳ олати деймиз. Полемер материаллари учун емирилиш содир б ў ладиган кучланиш киймати куч таъсир этиш вактига бо ғ лик б ў лади. Куч қ ў йилган вақтдан бошлаб, емирилиш содир б ў лгунча кетган вақтга полемернинг ишлаш муддати дейилади. Полемернинг ишлаш муддати (τ) билан емирилиш кучланиши (σ) орасидаги бо ғ ланиш қ ў йидагича ифодаланади. τ=τ о е ( u - γ σ ) RT (1) Бу ерда τ о U о γ ўзгармас қиймат бўлиб, полемернинг мустахкамлигини ифодалайди: R- коэффицент . Т- темп е ратура, тенгламадаги U о бошлангич активланиш погонасини, γ материалнинг структура сезгирлигини ифодалайди. Бундан к ў риниб турибдики материалнинг мустахкамлиги темп е ратурасига боғлиқ б ў либ, вақт бирлиги ичида ў згариши мумкин. Хозирги к ў нда энг к ў п қў лланиладиган полемерларга полиолифенлар, поливинилхлоридлар, полиамидлар, полиациталлар, фотопластлар, поликарбонатлар, полиуретанлар ҳ амда

феналформальдегид, эпоксид, полиэфир, кремний, органик бирикмалар ва полиамид қ анотлари киради. Полеэфирлардаги полиэтиленлар, полипропилен ва уларнинг к ў плаб сополомерларини мисол қилиш мумкин. Полиэтилен кимёвий муҳид таъсирига чидамлилиги, яхши техналогик ва механик ҳ оссага эга б ў лиши ва арзонлиги билан бошқаларидан ажралиб туради. Улардан саноатда плёнкалар, қ увурлар, кабел қобиги, шиланг каби буюмлар ишлаб чиқарилади. Полипропилен сунъий усулда олинади. Катта каттикликка эга. Юпқа б ў лганда ёруғлик ў тказувчан, қалин қатламда оқиш сут ранга эга. Ю қ ори даражада (75 %) каристалланган б ў лади. Суюкланиш харорати 170 градус б ў либ полиэтиленга қ араганда мустахкамлиги, қовушкоқлиги, ишкаланишга бардамлилиги катта. Ю қ ори диэлектр ҳ оссага эга. Органик бирикмаларга эримайди, иш қ ор ва қайнаётган сув таъсирига баркарор, лекин температура ва ёруглик нури таъсирига барқарорлиги кам. Поливинил хлорид машинасозликда кенг қў лланилади, кабель ва кимё саноатида, қ ишло қ ҳужалик ҳужалигида, айни қ са, курилиш материаллари сифатида, плёнкалар ишлаб чиқаришда кенг қў лланади. Қ атти қ поливининил хлориддан конструкцион воситалар ясалади. Фторопластларнинг коррозион агрессив му ҳ идлардаги барқарорлиги нисбатан юқори. Политетрафторэтилен (ПТФЭ), политрифторэтилен, политрифриторхлор этилен, поливинилфторид каби фторапластлар температурага барқарор б ў либ 400 0 С дан юкори температурада термик оксидланиш бошланади. Баъзи фторопластлар мойсиз ишлаганда ҳ ам ишкаланиш коэффиценти жуда кичик, ейилишга бард ош лиги каттадир. Фторопластларнинг энг биринчи намояндаси политетрафтор этилен б ў либ, уни фторапласт-4, тесплон, флюон деб ҳам аталади.

Фторопласт-4дан конденсатор ва электр ў заткичлар учун плёнкалар тайёрланади, ундан антифрикцион ва жипсловчи материаллар сифатида фойдаланилади. Элемент – органик полимерларга кремний- органик катронлар асосидаги полимерлар киради. Бундай полимерлар юқори терпературада барқарор, оксидловчи ва агриссив мухитга чидамли, ҳ амда ю қ ори диэлектрик ҳ усусиятларга эга. Бу катронлар асосида елим, лак, эмал, мойловчи ва конструкцион материаллар ишлаб чи қ арилади. Адгезион хусусиятларини ошириш учун лак ва эмалларга қў шимча равишда эпоксид, полиэфир ва сринол катронлар қ ў шилади. Кремний- органик полимерлар электротехника (трансформатор, ёғида) саноатида машинасозлик ва ишлаб чиқаришда кенг қ ў лланади. Кремний-органик каучиклар сову қ ва иссикка чидамли резиналарни елим учун ишлатилади. Эпоксид, сренал формалдегид каби катронлар термореактив полимерлар намоёндаси б ў либ, мухим технологик ва ишлай олиш хусусиятларига эга. Эпоксид катронлари сунъий алегомер ва полимерлар бўлиб, металл, шиша, сопол ва бошқа материалларга жуда яхши адгезияси билан ажралиб туради. Қаттиқ ҳолатдаги эпоксид катронларининг ишқорий муҳит оксидловчи ва органик бўлмаган кислоталарга барқарорлиги яхши. Эпоксид катронлари композицион машинасозлик материалларини олишда бо ғ ловчи элемент сифатида, елим, лак, қ ў йма компаунтлар олишда ишлатилади. Таъмирлашда у дарзларни ямашда ишлатилади. Финол ва формалдигеднинг ў заро таъсири натижасида финол- формалдигед катронлари олинади. Бундай полимерлар электроизоляторларни ишлаб чи қ аришда к ў про қ қ ў ллнади. Уларнинг об- ҳ аво ва температурага таъсири баркарор б ў лади. Уларнинг компазицион материалларнинг боғловчи материали сифатида ҳам елим ва лак ишлаб чиқаришда ҳ ам ишлатилиши мумкин.

2. Резиналар : Ю қ ори эластик материалларга табиий ва синтетик полимерларни мисол қилиб к ў рсатиш мумкин. Каучиклар мухим табиий юқори эластикликка эга б ў лган материалларга киради. Хозирги вактда жуда к ў п хилма- хил сунъий каучиклар ишлаб чикарилмо қ да, бундай материаллар резина ишлаб чи қ аришнинг негизини ташкил қилади. Табиий каучик тропик иклим шароитида ў садиган каучик дарахтининг шарбати ( лапекс) дан ажратиб олинади. Каучик + 50 0 C да юмшайди ва ёпишко қ б ў лади, паст температурада эса мурт холатга ў тади. Каучикнинг бензиндаги эритмасидан резина елими олинади. Резина электротехникада кенг қ ў лланилади. Ундан сим ва кабеллар юзасини изоляциялашда қопловчи сифатида, шунингдек ҳ имоя қулкопи, калишлар тайёрлашда фойдаланилади. Соф каучик кутбсиз диэлектрик материал б ў либ, унинг диэлектрик хоссалари қў йидагича: E r = 2,4; tg δ=0,002; ρ=10 14 Омм. Электр изоляциялашда ишлатиладиган резиналарнинг диэлектрик хоссалари қў йидагича б ў лади; E r =3-7; tg δ=0,002-0,1; ρ=10 13 Омм; Е т = 20-30 M В/ м. Резин а яхши диэлектрик б ў лгани билан, иссиклик, ёруғлик ва ултрабинафша нурлари таъсирида тез эскиради. Резина ў зидан электр токини ў тказмайди. Агар унинг таркибига к ў мир кукуни киргизилса электр токини яхши ў тказади. Бундай резиналар машина, конструкция, ускуналарда пайдо б ў ладиган зарядни ў зи орқали ерга тез ў тказиб юборади. Синтетик каучиклар кабель саноатида изоляция ва ҳимоя қопламаси сифатида кенг қў лланилмокда. Уларни тайёрлашда спирт, нефть ва табиий газдан фойдаланилади. Бутадеинли каучик яхши электр изоляция ва эластиклик хоссаларига эга б ў либ бутадеинни полимерлаш орқали олинади. Унинг диэлектрик хоссалари кўйидагича: E r =2,3; tg δ =0,008; ρ =8,5х10 11 Омм; Е т = 42 MВ/ м. Бутадеинли каучикнинг юкори иш температураси 60/65 0 С.

Бутадиен – стиролли каучик бутаден ва стиролни биргаликда полимерлаш натижасида олинади. Унинг диэлектрик к ў рсаткичи к ў йидагича. E r =2,3; tg δ=0,003; ρ=1,1 х10 11 Омм; Е т = 46 M В/ м. Зичлиги 940 кг/ м 3 , иш температураси – 35/65 0 С. ундан кабель изоляциясида коплама сифатида фойдаланилади. Бутилкаучик изобутилинни изоприн билан биргаликда полимерлаш оркали ишлаб чикарилади. Унинг зичлиги 930 кг/ м 3 , иш температураси – 40/105 0 С, диэлектрик хоссалари: E r =2,4; tg δ=0,004; ρ=2,1 х10 11 Омм; Е т = 22 M В/ м. Кремний органикли каучик таркибида кремний ва органик радикаллар б ў либ, ю қ ори даражада эгилувчан ва яхши диэлектрик ҳ оссага эга. У сувда, намлик шароитида ва паст босимда ишлаши билан бирга мой ва ишкор таъсирига хам чидамлидир. Унинг зичлиги 2000 кг/м 3 , диэлектрик ҳ оссалари: E r =2,9; tg δ=0,008; ρ=1,2 х10 11 Омм; Е т = 29,3 M В/ м. 3. Шишалар : Шишалар шиша ҳосил қилувчи компонентларни ў та совитиш натижасида олинади. Шишилар электр токини ў тказмайди. Иссикка чидамли, эскирмайди, турли ҳ ил нурланишларга бардошли кимёвий чидамли, сиқилишга механик мустахкам. Унинг камчилиги сифатида муртлиги, тузилишдаги мустахкамлиги камлиги, зичлиги катта қийма тга . (2,500-8000кг/м 3 ) га эга эканлигини келтириш мумкин. Шиша мураккаб тузилишли бирикмалардан ташкил топган б ў либ, унинг таркибига турли металл оксидлари киради. Бошка анорганик материаллардан фаркли равишда, шиша к ў йидаги хоссалари билан ажралиб туради; юпқа парда ва толалар олиниши; оптик жихатдан тиниқлиги, турли ҳил металлар билан бирикиши, юзасининг текислиги, намга чидамлилиги таркибига оксидлар киритилган шиша говаклашади. 1 валентли металл ионлари шишанинг диэлектрик ҳ оссалари иссикка ва намликка чидамлилигини кескин камайтиради.

Шишанинг юмшаш температураларининг оралиги катта б ў лганлиги сабабли ундан махсулот тайёрлаш жараёни оддий б ў лади. Сую қ шиша харорати 800-900 0 С атрофида б ў лганда ундан турли хил махсулотлар тайёрланади. Шиша кесилиш ҳ оссасига ҳам эгадир. Ундан аниқ ў лчамли жуда юпқа махсулот ишлаб чи қ ариш учун унинг таркибига мис, олтин, платина заррачалари кирити ла д и . Шишанинг солиштирма хажмий қ аршилиги 10 9 -10 18 Омм б ў либ, бунда ρ нинг юқори қ иймати кварсга ва қ ў йи қиймати ишқорли шишага таалуқлидир. Соф шишаларда, асосан электрон ва ион қутбланиш содир б ў лиши сабабли, унда E r кийати кичик (3,1/3,2) б ў лади. Агар шишага иш қ орли о ғир металл оксидлари киритилса унда ион реакцияси кутбланиши кузатилиб, материалнинг E r киймати 20 гача ортади. Ў згарувчан электр майдонида ва паст частоталарда шишадаги диэлектрик исрофлар ў тказувчанлик ҳисобигап содир б ў лса, юқори частоталарда бу ходиса ион рекция кутбланиши хисобига содир б ў лади. Таркибига металл ионлари б ў лган шишада tg δ нинг қиймати юқори б ў лади. Соф шиша ишқорсиз ёки таркибида оғир металл оксидлари б ў лган ишкорли шишалар яхши диэлектрик ҳ исобланади. Шиша температураси оширилганда кучсиз боғланган ионларнинг сони к ў пайиши ҳисобига диэлектрикнинг электр ў тказувчанлиги ортади. Ю қ ори кучланишларда шишада электр ва иссиқликдан тешилиши ходисаси содир б ў лади. Шиша солиштирма о ғ ирлиги 2000-8100 кг /м 3 , чузилишдаги механик мустахкамлиги 100-300МПа, сикилишдаги механик мустахкамлиги эса 6000-2100 МПа. Шишанинг юмшаш темрепатураси 400/1600 0 С орали қ да б ў лади. Техник шишанинг диэлектрик ҳоссалари; E r =3,8-16,2; tg δ=0,002-0,01; ρ=10 6 -10 15 Омм; Е т = 500 M В/ м га тенг б ў лади. Шиша электротехникада кенг қ ў лланилади. Ундан асосан ю қ ори кучланишли изоляторлар, турли изоляция материаллари тайёрланади.

Кварцли шиша кондинсаторларда, индукцион галтакларда, вакумли асбоблар ва хакозоларда қў лланилади. Кам ишқорли ва иш қ орли шишалардан юқори кучланишли ва юкори частотали асбобларнинг кондинсаторларида, импульсли генераторларда кенг фойдаланилади. К ў пиксимон шиша енгил, механик мустахкам, яхши диэлектрик ҳ оссали иссикка чидамли материал б ў лгани учун у радио қурилмалари ва иссиқлик изоляцияларида ишлатилади. Плёнка шиша электр машинасининг изоляциясида, конденсатор, мустахкам шиша қатламлари тайёрлашда ишлатилади. 4. Сопол материаллар : Сопол тошсимон анорганик материал бўлиб, анорганик пластмасса ёки унинг кукунига юқори ҳароратда ишлов бериш орқали олинади. Сопол материалларда, асосан, кристалл шишасимон ва газ фазалари бўлади. Кристалл фаза сополнинг асосий ҳоссалари (E r, ТК Е , tg δ , Е т , ρ , σ ва хакозолар) ни аниқлайди. Бу фаза, асосан кислародли бирикма ва уларнинг қаттиқ қотишмалари (SiO 2 , TiO 2 , ZrO 2 ва хоказо) ёки кислородсиз бирикма (Nb, N 4 Si, NАi) лардан иборатдир. Қулланиши бўйича сопол қуйидаги турларга бўлинади: 1. Урнатилувчи буюмларда ишлатиладиган сополлар. 2. Конденсаторларда ишлатиладиган сополлар. 3. Сегнет сополи: 4. Пъезосополлар. Урнатилувчи буюмларда ишлатиладиган, E r нинг кийматларига эга материаллар: ВаО- Al 2 O 3 - SiO 2 ; CaO - Al 2 O 3 - SiO 2 ; Zr - Al 2 O 3 - SiO 2 ; Конденсаторларда қў лланиладиган E r нинг юкори қийматларига эга сопол материаллар; ZrO 2 - TiO 2 ; Ca ZrO 3 - CaTiO 3 ; Булар (Ba TiO 3 -BaSnO 3 ; SrTiO 3 -Bi 2 O 3 3TiO 2 ) пъезоэлектрик ва сегнетоэлектриклар учун қ улланиладиган материаллардир.

C ополнинг шишасимон фазаси – крисстал фазаларнинг ў заро боглайдиган қатламдир. У сополнинг пишишига имкон яратиши билан бирга материалнинг механик мустахкамлигини оширади. Шишасимон фазанинг ми қ дори материалнинг технологик хусусиятлари (пишириш харорати, пластиклик) билан аниқланади. Фаза ми қ дорининг оширилиши материалнинг механик мустахкамлигини к ў таради. Шишасимон фаза миқдорининг камайиши, диэлектрик, и ссиқ лик ва механик ҳоссаларини ёмонлаштиради. Оддий сополларда шишасимон фаза 1-10 %, электр чиннисида эса 40-65 % б ў лади. Газсимон фаза турли сополларда мавжуд б ў либ, у сопол массасини тайёрлашда, қ олиплашда, пишириш пайтида ва сопол зичланишида вужудга келади. Ушбу фаза очи қ ва ёпиқ турларга б ў линади. Ёпиқ турдаги газсимон фаза сополнинг электрик ва механик ҳоссаларини пасайтиради, ҳамда юқори электр майдон кучланганида бўшлиқларда ионлашиш содир бўлиши ҳисобида диэлектрик исрофларни оширади. Очик бўшлиқлар сополнинг барча ҳоссаларини ёмонлаштиради. Кўпгина сопол турларининг электр ўтказувчанлиги ионли характерга, таркибига титан бўлганларининг электр ўтказувчанлиги эса электрон характерга эга. Сополнинг солиштирма хажмий қаршилиши (10 11 /10 18 Омм) температурага, материалнинг намлиги ҳамда унинг таркибидаги газ бўшлиқларига боғлик бўлади. Уларнинг миқдори қанча катта бўлса, изолятор қаршилиги шунча паст бўлади. Сополларда Е r қиймати кенг микёсда 3-4 дан бир неча 10 минггача ў згаради. Купгина сополларда Е r қиймати частота ортиши билан камаяди. Конденсаторлар учун ишлатиладиган сополлар чизи қ ли ва чизили б ў лмаган қутбланишга эга. Ў згарувчан электр майдонида сополдаги энергия исрофи ички ток ў тказувчанлик ва қ утбланиш электрон реакцияси, ион реакцияси, сипонтон ҳисобига содир бўлади. Сопол материалларнинг tg δ қиймати 10 -4 /10 -2 ни ташқил этади. Сополнинг электр кучланиши таъсирида тешилиши иссиқлик,

кимёвий ва ионлашиш турларига бўлинади. Сополнинг электр мустахкамлиги 20-25МВ/м. Сополнинг зичлиги (2300-4000 кг /м 3 ) унинг механик мустахкамлигига, пишириш температурасига ва кристалл фаза турига қараб кучли равишда ўзгаради. Ў рнатилувчи буюмларда ишлатилувчи сопол материалида Е r =6/10 бўлиб, механик мустахкамлик δ сиг =40-200 МПа ни ташкил этади. Ундан асосан индуктив ғалтак қобиги, ўзгарувчан сиғимли ҳаво конденсаторларининг ўзаги, лампа платалари, қаршилик ва ҳакозалар тайёрлашда фойдаланилади. Мазкур турдаги сопол зич ва ғоваксимон бўлади. Сопол таркибида Аl 2 O 3 қанча кўп бўлса, унинг механик мустаҳкамлиги, иссиққа чидамлилиги ва диэлектрик ҳоссалари шунчалик юқори бўлади. Ультрачиннининг диэлектрик, иссиқклик ва механик хоссалари юқоридир. Ултрачинни таркибида Аl 2 O 3 (35-80%) миқдори қанча кўп бўлса, у хоссалари жихатидан алюмин оксид сополига яқинлаша боради. Ультрачиннининг пиширилиш температураси 1350-1400 0 С. Радиочинни таркибидаги материалнинг юқори даражада пластик бўлишини таъминлайди. Кордиэрит - диэлектрик исрофи юқори ундан иссиқка бардошли махсулотлар, разряд сундирувчи асбоблар ва ҳакозалар тайёрлашда ишлатилади. Кондинсатор сополи учун Е r юқори қийматга эга бўлиши керакли сабабли, унинг кристали асосида рутил, титанат, цирконат, ишқорий метал станнатлари кулланилади. Юқори частотали конденсатор сополи вазифасига кўра қ ў йидаги турларга бўлинади. 1. Ў згарувчан сигимли конденсатор сополи. 2.Термокомпенсаторли конденсатор сополи. 3.Термостабил конденсатор сополи.

Конденсаторнинг вазифасига қ араб унинг конструкцияси турлича бўлиши мумкин. Уларда газсимон, диэлектрикли (ҳаволи, газ тулатилган, ваккумли), каттик анорганик диэлектрик материаллари (слюдали, лавсан, полипропилин, фторпласт - пардали) ва оксид изоляцияли (алюминий ёки тантал оксидли, металл оксидли) турларга бўлинади.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. И.Носиров «Материалшунослик» Тошкент Ў китувчи 194 й. 2.М.Т.Нормуродов, Б.Е.Умирзоков, И.П. Пармонкулов «Электротехника материаллари ва қ урилмалари технологияси». Тошкент. Мехнат. 2004 й. 3. В.А.Мирбобоев «Конструкцион материаллар технологияси». 4. Ш.М. Камолов, А.Ш. Ахмедов “Электротехника материаллари” Т.194 й. 5. Ш.М. Камолов, А. Ш. Ахмедов “Диэлектриклар” Ўқ ит. Тошкент 190 й. 6. Тареев Б. М. “Физика диэлектрических материалов” М. Энергия 1982 й.

Похожие

Турли металлар. ( Металл материаллар )

Магнит материаллар

Ўтказгич материаллар

Электротехник материаллар классификацияси.

Электр изоляцион материаллар