logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Энергетика
  4. Материалшунослик асослари.

Материалшунослик асослари.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB
Скачать
Материалшунослик асослари. Режа: 1. Материалшунослик фанининг мо ҳ ияти. 2. Материалшунослик фанининг ривожланиш тарихи. 3. Материалшуносликда юзага келадиган муаммолар. 4. Материалларнинг ҳ оссалари. 1. Материалшунослик фанининг мохияти. Металл ва қотишмаларнинг ички тузилиши, таркиби ва хоссаларини ў заро боғлаб урганадиган фан материалшунослик деб аталади. Материалшунослик XIX асрнинг охирида, яъни Россияда оғир саноатнинг турли соҳалари жадал ривожланаётган йилларда фан тариқасида вужудга келди. Материалшунослик фақат металл ва қотишмаларнинг ички тузилишини, таркиби ва хоссаларини бир-бирига боғлаб урганиш, хоссаларининг узгариш сабабларини тушунтириш билангина чегараланмай, балки уларнинг хоссаларини ў згартириш й ў лларини хам ургатади. Буюк рус олими П.П.Аносов (1977-1815) йил Уралдаги Златоуст заводида ю қ ори сифатли пулатлар ишлаб чиқариш асосларини яратиш билан бирга, пулат хоссаларига Mn , Cr , Ni , W , Ti каби элементларнинг таъсирини урганишда микроскопдан фойдаланилади. У кам углеродли пулатларни газ мухитида углеродга т ў йинтириш каби бир қ атор йирик ишлари билан дунёга танилди. Инсон ў з фаолиятида моддаларни ишлаб чи қ аришмахсулоти деб қарайди. Моддалар аслида материянинг маълум бир барқарор массага эга булган булагидир. Ана шундай моддий дунёни техникада ''ашё'' ёки ''материал'' деб аташ қ абул қ илинган. Демак, материаллар мехнат жараёнининг махсули б ў либ, ундан инсоният ў з талабларини қ ондирадиган буюмлар ясашда фойдаланади. Материаллар ишлаб чиқаришда бирламчи восита хисобланади. Материал б ў лмаса, саноат жараёнлари хам б ў лмайди. Масалан: мис ишлаб чи қ ариш учун рудалар қ азиб олиниши керак. Хомашё материалларини олиш учун хам мехнат сарфланади, яъни рудалар қазиб олиниб, қайта ишлаш учун руда бойитиладиган комбинатларга юборилади с ў нгра бойитилган рудалардан мис олинади. Мисдан эса турли хил буюмлар ишлаб чиқарилади. Мис олишда руда хомашё материал б ў лса, буюм ишлаб чи қ аришда миснинг ў зи хомашё материал хисобланади. Мехнат жараёни шуни кўрсатадики, сифат жихатидан барча хомашёларни икки турга бўлиш мумкин. Бирламчи хомашё ёки биринчи бор материални хосил қилиш учун ишлатиладиган модда. лекин ана шу бирламчи материални хосил қилиш учун хамма вақт хам танланган хомашё 100% сарфланмайди, яъни унинг маълум қисми чикиндига айланиши мумкин. Ана шу чиқиндилар хам бошқа буюмларни ишлаб чиқариш учун хомашё, яъни иккиламчи хомашё бўлиши мумкин. Материалнинг техникага яро қ лилиги унинг тузилишига боғлиқдир. Материалнинг тузилиши деганда, унинг бир бутунлигини таъминловчи, яъни таш қ и ва ички таъсирларга фаол қ аршилик к ў рсатувчи ички боғланишлар тушунилади. Ана шу ички бо ғ ланишларга мувофи қ материалнинг хоссалари хам ў згариши мумкин. Демак, материалларнинг хоссалари уларни бир-бири билан солиштиргандагина ажратиш мумкин б ў лган фалсафий тушунчадир. Бу тушунча миқдор ва сифат ў згаришларни ў з ичига олади. Материалнинг таркиби, тузилиши хамда хоссалари ў ртасидаги амалий бо ғ ланишларни ў рганадиган фан материалшунослик деб аталади. Материалнинг таркиби деганда шу материалнинг кандай кимёвий элементлардан тузилганлиги тушунилади. Кундалик турмушимизда к ў лланиладиган материаллар аксарияти биргина кимёвий элементдан иборат б ў лмай, к ў п элементларнинг мажмуи ёки бирикмасидан иборат. Материалнинг тузилиш тушунчаси анча кенг маънодаги тушунча б ў либ, к ў з ёки оддий лупа билан куриб б ў ладиган макротузилиш, махсус (500-2000 марта катта қилиб к ў рсатадиган) оптик асбоблар–металломикраскоплар ёрдамида ў рганиладиган микроструктура хамда 100000 марта катта қ илиб к ў рсатадиган электрон микроскоплардан ёки рентген нурлари таъсир эттириш билан кузатиладиган супмикроскопик структураларни ў з ичига олади. Материалнинг хоссалари деганда, унинг кимёвий, физик ва механик хоссалари тушунилади. 2. Материалшунослик фанининг ривожланиш тарихи. Тараққиётнинг дастлабги тош, бронза ва нихоят, темир даврларида хар бир даврнинг ўзига ҳос материаллари пайдо бўлиб, давр мезонини белгилаган. Инсонлар даставвал тош ва суяк материалларини макон ва қурол учун ишлатганлар, тошни қайта ишлаб қурол ясаганлар. Бу қуролларни аввал ов учун ишлатган булсалар, кейинчалик тошдан ерни қайта ишлайдиган қуроллар, яъни ишлаб чиқариш воситаларини ясаганлар. Натижада аста-секин ё ғ очни, терини ва кум-тупро қ ни қ айта ишлаш сопол саноати яратила бошланди. Бронза давррига келиб, тош қ уролларининг ахамияти йукола бошлади ва металлургия саноати вужудга кела бошлади. Металл котишмаларнинг таркибини ў згартириш оркали унинг хоссаларини бошкариш мумкинлиги маълум б ў лди ва бу жараён амалиётда қў лланила бошлади. Темир даврида материалларни ишлаб чи қ аришдаги юту қ лар узо қ йиллар давомида жамиятнинг ишлаб чи қ ариш кучлари даражасини белгилайди. Сув ва хаводан фойдаланиш материалшунослик саноатида янги тара ққ иётни очди. Темир эритиб тозалашда пуфлаш учун хаводан фойдаланиш эса сую қ лантирилган металлар хароратини ошириш имконини берди. Натижада металл қў шимчаларда т ў ла тозаланилиб, унинг сифати яхшиланди. XVIII аср охири XIX аср бошларига келиб машинасозлик саноати юксак ривожланд и , бу эса металларни к ў плаб ишлаб чиқаришни талаб қ иларди. Материалларни ишлаб чи қ ариш даражасини ошириш бу сохадаги олдинги амалий юту қ ларни умумийлаштириш хамда бу соха учун янги илмий асослар яратишни таказо қ илди. Натижада XIX асрга келиб, материалшунослик машинасозликдаги махсус фанга айланди. Материалшуносликнинг фан сифатида такомиллашишига истеъдодли рус олими ва ихтирочиси Д.К.Черновнинг (1839-1921) фазалар ў згариши ҳ а қ идаги назарияси жуда катта туртки б ў лди. Бу фаннинг ривожланишига яна А.Ледебурнинг металлар структураси тушунчаси, инглиз физиклари Ф.Лавес хамда В.Юм-Розерининг янги типдаги фазаларни кашф этиш ҳам таъсир қ илди. Материалшунослик фанини н г шу даврдаги тараққиётига тад қ и қ отнинг янги усулларини кашф этилиши ҳ ам таъсир килди. Масалан: рентген нурларининг кристалл тузилишини урганишга қў лланилиши ҳ амда металл тузилишнинг металломикраскоп усуллари кашф этилди. К ў п изланишлар натижасида кристалланиш ҳамда жисмлардаги гетероген мувозанат назариялари яратилди. Ички ёнув двигателларининг кашф этилиши, шунингдек автомобиль саноати темир й ў л транспорти ҳамда хаво флотининг тара ққ иёти материаллар хоссаларини яхшилаш, уни қ айта ишлаш саноатини такомиллаштиришни таказо этди. Натижада такомиллашган домна печлар, пулат эритиладиган мартен печлари барпо этилди, саноат микёсида пракатланган ярим фабрикат ҳамда материаллар куплаб ишлаб чиқила бошланди. Пулатларни пайвандлаш мумкин эканлигини Н.Н.Бенардос ва Н.Г.Славянов илмий асосда исботлаб берди. Икки электрод ў ртасида ёй ҳосил қилиш кашфиёти эндиликда одамлар манфаати учун ишлатила бошланди. Асримизнинг 40-йилларига келиб, илмий техника жуда ривожланиб кетди, материалшунослик фани катта ютуқларга эришди. Бу даврда бир қ атор материаллар кашф этилди. Юкори ў тказувчанликка эга б ў лган янги материаллар, ярим ў тказгичла р , сунъий олмос ҳамда углерод асосидаги бош қ а материаллар кашф қилинди. Шундай қилиб материалшунослик фани ў з тарихига эга б ў лди, нисбатан қисқа вақт ичида жуда к ў п турдаги материаллар бунёд этилди. Энг мухими машинасозликнинг ажралмас қисми б ў лган материалшунослик дастури вужудга келди. 3. Материалшуносликда юзага келадиган муаммолар. Маълумки, хар вақт янги техника намунасини яратиш учун ишлатиладиган материаллар илм-фаннинг энг охирги ютукларига асосланиб танланади, яъни энг янги материаллар ишлатилади. Янги яратилган машиналар, албатта юқори ишчи босимда ишлатилиши, катта тезликларга эга бўлиши ҳамда катта температурага чидай олиши керак. Бу к ў рсаткичлар эски намуна к ў рсаткичлари билан солиштирилиб, машинанинг солиштирма қуввати белгиланади. Демак, бу к ў рсаткичларнинг юкори даражада б ў лиши материалшунослик фанининг юту ғ идир. Хозирги замон машиналари материалларни биринчи навбатда ю қ ори мустахкамликка эга б ў лишини таказо қ илади. XX асрга келиб материалларнинг мустахкамлиги қарийб 8-10 баробар ортди. Хозирги к ў ндаги энг мустахкам материалларнинг емирилиши учун 10 3 МПа з ў риқиш керак б ў лади. Баъзи лабаратория ишларида қў лланиладиган монокристалларнинг емирилиши учун, хаттоки 10 4 МПа кучланиш талаб этилади. Хозирги замон фани олдидаги муаммолардан бири амалда ишлатилаётган юкори мустахкамликка эга б ў лган материалларнинг пухталигини янада ошириш, иктисодий жихатдан уларнинг таннархини камайтиришдан иборат. Хаддан ташқари қаттиқ материаллар – борид, карбид, сунъий олмосларни ишлаб чиқариш ва уларни қўллаш саноатнинг имкониятига ва техник жихатдан такомиллашганига боғлик бўлади. Бундай материаллар жуда катта қаттиқликка эга бўлиши билан бир қаторда, мурт бўлганликлари сабабли, уларни қайта ишлаш бирмунча қийинчилик туғдиради. Шунинг учун бундай материалларни саноат микёсида Қайта ишлаш хамда қайта ишлашнинг техналогик жихатдан такомиллашган ва самарали усулларини топиш муаммоси ҳам бор. Материалнинг самарадорлиги машинасозликда масса улчов бирлигига тўғри келадиган машинанинг қуввати ёки унинг унумдорлиги билан белгиланади. Демак, машинасозликка кўйилаётган янги талаб машина ва механизмларнинг қувватини унумдорлигини ошириш ҳамда улар учун ишлатиладиган материалларнинг пухта ва енгил бўлишига эришишдир. Техникада баъзи материаллар олдинги геометрик щаклини ''эслаб қолиш'' самарадорлигига эга. Масалан: титан асосидаги қ отишмалардан қ уёш нури таъсирида ишлайдиган космик антенналар тайёрланади. Металл қотишмаларнинг илгари маълум б ў лмаган хоссаларини кашф этиш техника муаммоларидан биридир. Ички ёнув двигателларининг қ увватини ошириш ишчи темп е ратураниниг ошишига олиб келади. Ички темпратурани ошириш эса конструкция материалининг ю қ ори темп е ратурага чидамлилигига бо ғ лиқ. Шунинг учун ички ёнув двегателларида сополдан фойдаланиш муаммоси пайдо б ў лмо қ да. Аммо ҳ амма муаммо материалнинг ю қ ори темп е ратурада ишлай олишида хам эмас. Техникада шундай жабхалар борки, теналогик жараён жуда паст темп е ратурада боради. Материаллар энг паст темп е ратурада жуда мурт б ў лади. Материалларни емирилишдан, айни қ са коррозия таъсирида емирилишдан ҳ имоя қилиш асосий муаммо б ў либ колмоқда. Ишлаб чи қ аришнинг кенгайиб бориши натижасида атроф-мухитнинг кимёвий таъсири жуда ортиб кетди. Емирилган машина қ исмларини тиклаш учун катта маблағ сарф этилмо қ да. Материалнинг ишлаш жараёнидаги тузилиш узгариш конуниятлари ҳамда унинг окибатини урганиш хоссаларнинг тургунлигига эришиш имкониятини беради. Демак, ишлаш муддатини аникро қ белгилаш имкониятини яратилади. Юқорида келтирилган қисқа маълумотлардан кўриниб турибдики, материалшунослик фанининг ютуқлари олдида турган муаммолар илмий техника тараккиёти учун мухим ахамиятга эгадир. 4. Материалларнинг хоссалари. Моддаларнинг таркиби ва тузилиши кенг маънодаги тушунча бўлиб, материалларнинг хоссаларини белгилайди. Материалларнинг таркиби ва тузилиши хақидаги билим уларни ишлатишда ва қайта ишлашда рўй бераётган жараёнларни тушинишга ва окибат натижада материалларни техникада қўллашнинг илмий асосларини яратишга олиб келади. Материал таркибининг тузилиши материалда содир бўлаётган ходиса ва жараёнларнинг барқарорлиги, яъни атом ва молекула тузилиши ёки атомлар орасидаги боғланишларнинг тури каби тушунчаларни ҳам ўз ичига олади. Д.И.Менделеев даврий жадвалидаги к ў пчилик элементлар металлардир. Шунинг учун хам материалшунослик фанида металларга катта ў рин ажратилган. Умуман олганда металл ва металл б ў лмаган элементлар орасидаги принципиал фар қ ни аниқлаш анча қийин. Бир элеменнинг бир модификацияси металл б ў лса, иккинчи модификацияси металл б ў лмаслиги мумкин. Лёкин шуни айтиш керакки, металл бирикмалари ва қ отишмалари к ў пинча тузилишга эга. Баъзан металл бирикмалари металлмас хоссаларига эга б ў лиши мумкин. Металларнинг металлмас хоссаларга эга б ў лган элементлар билан ҳ осил қ илган бирикмаси металлмас бирикма ёки қотишмани ҳосил қилади, дейиш ҳ ам ноту ғ ридир. Масалан: металларнинг водород, углерод, азот билан ҳосил қ илган бирикмалари металлик хоссаларига эгадир. Металл боғланиш. Элементларнинг ўзаро таъсирлашуви натижасида ҳосил бўладиган металл ёки металл бўлмаган бирикмаларнинг ҳосил бўлиши уларнинг атомлари орасидаги боғланишга боғлик бўлади. Жисмларни бир бутун қилиб турувчи куч ҳам ана шу атомлар орасидаги боғланишнинг турига боғлиқдир. Металларда учрайдиган боғланишлар тури металл боғланиш дейилади. Металл боғланиш металлар атомларидаги эркин электронлар ҳисобига вужудга келади. Металл боғланишларда атомлар бир-бирига яқинлашганда уларнинг ташқи қаватидаги электронлари биргина атомга тегишли бўлмасдан, балки қушни атомларга ҳам тегишли бўлиб, қўшни атомларнинг электронлари билан бирга электрон булутларини ҳосил қилади. Бу ҳолатдаги боғланиш энергияси мусбат зарядланган ион билан манфий зарядланган электрон булути орасидаги электростатик тортишиш кучи билан белгиланади. Боғланишнинг махсус тури бўлган металл боғланиш материалнинг кўпчилик ҳоссаларини вужудга келтиради. Маълумки хар қандай жисм фазода энг кам потенциал энергияга эга бўлишга харакат қилади, яъни маълум шароит учун мувозанатга интилади. Шунингдек, мавжуд маълум боғланишларнинг ҳамма турларида ҳам атомлар бир-бирига нисбатан потенциал энергияга энг кам бўлган масофани эгаллашга харакат қиладилар. Материалдаги бир ҳил атомларнинг кимёвий жихатдан фарқи бўлмаганлиги учун кўп сондаги атомлар потенциал энергия энг кам холатни эгаллайди, яъни тугунларида атомлар ётган кристалл панжарани ҳосил қилади. Демак, реал материалларнинг ҳ оссалари кристалл панжаранинг турларига бо ғ лик б ў лади. Фойдаланилган адабиётлар : 1. И.Носиров «Материалшунослик» Тошкент Ў китувчи 1994 й. 2.М.Т.Нормуродов, Б.Е.Умирзоков, И.П. Пармонкулов «Электротехника материаллари ва қ урилмалари технологияси». Тошкент. Мехнат. 2004 й. 3. В.А.Мирбобоев «Конструкцион материаллар технологияси». 4. Ш.М. Камолов, А.Ш. Ахмедов “Электротехника материаллари” Т.1994 й. 5. Ш.М. Камолов, А. Ш. Ахмедов “Диэлектриклар” Ўқ ит. Тошкент 1990 й. 6. Тареев Б. М. “Физика диэлектрических материалов” М. Энергия 1982 й. 7. В. Е. Китаев “Электротехника ва электроника асослари” Т.1984 йил. 1. Н Г Дроздов, Н В Никулин “Электр материалларини урганиш” Тошкент. 1985 й. 9. Мозберг Р К “Материловедение” учеб. Пос. М. Выс. школа. 1991 г.

Похожие

Электр юритма асослари
Тўртқутбликлар назарияси асослари
Экспериментларни режалаштириш асослари
Илмий-тадқиқотларнинг асослари
''Электроника асослари'' фанининг ривожланиш босқичлари.