Материалларнинг хоссалари. - Энергетика - Рефераты

Материалларнинг хоссалари.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87 KB

Материалларнинг х оссалари . Режа: 1. Материалларнинг механик ва физик хоссалари. 2. Материалларнинг электр ва магнит хоссалари. 3. Материалларнинг занг бардошлиги. 4. Материалларнинг технологияси.

Материалларнинг механик ва физик хоссалари. Материалларнинг механик хоссалари уларнинг ташқи механик куч таъсирига қ аршилик к ў рсатишидир. Механик хоссалар чузилиш, эгилиш, сиқилиш ва буралишга чидамлилиги қ атти қ лиги ёки ишқаланишидаги ёйилишига бардошлилиги каби к ў рсаткичлар билан ифодаланади. Бу хусусиятлар синалаётган намунанинг шаклига, ў лчамига намуна юзасининг микрогеометриясига, баъзан эса синаш темп е ратураси хамда синаш шароитига боғлиқ б ў лади. Материалларнинг мустахкамлиги деб, унинг ташки куч таъсирида емирилишига қ аршилик к ў рсатишига айтилади. Назарий мустахкамлик кристалл панжарадаги атомларнинг ў заро таъсир кучига бо ғ лик. Атомларнинг ў заро таъсир кучи атомлар орасидаги масофага бо ғ лиқ б ў либ, критик масофа ( r k ) га т ўғ ри келадиган тортишиш кучи F m билан ифодаланади. F m Атомлараро масофа, H ·м 0 r m r 1-расм. Атомлар ўзаро таъсир кучини атомлар орасидаги масофага боғлиқлиги.

Агар ташқи кучнинг жисмга таъсир этувчи қисми F m дан ошиб кетса, атомлар бир биридан ажралиши керак. Назарий мустахкамлик F m кучга мос келадиган σ m кучланиш билан ифодаланади. Агар ташки куч таъсиридаги кучланиш σ m дан катта булса, аввал дарз кетади, сўнгра ташки таъсир давом эттирилаверса, емирилиш содир бўлади. Ташки куч таъсирида материал ўз шаклини ўзгартиради, яъни жисмнинг аввалги ўлчамлари ўзгаради. Бундай холга шакл ўзгариш ёки деформация дейилади. Деформациянинг хусусияти сифатида нисбий чузилиш ёки нисбий сиқилиш даражаси қабул қилинган. Нисбий чўзилиш ва сиқилишда жисм хажми ўзгармайди , лёкин унинг шакли ўзгаради. Гук конунига асосан материалларнинг эластиклик хусусияти идеал эластик материал хусусияти билан бир хилдир. Деформация билан таш қ и куч таъсири чизи қ ли боғланишдадир. σ = E · δ (1) Бу ерда E- пропорционаллик коэффициенти ёки бўйлама эластиклик модули (Юнг модули). Ўзаро перпендикуляр юзаларда уринма куч таъсирида соф силжиш рўй беради: τ =G· γ (2) Бу ерда τ -уринма кучланиш ; G-силжиш модули; γ -силжиш бўрчаги;. Агар жисмга хамма тарафдан куч таъсир этса жисмдаги хажм ўзгариш шакл ўзгаришсиз рўй беради, кучланиш эса қўйидагича ифодаланади. σ =k ·β (3) Бу ерда k-хажм эластиклиги модули (ташқи куч таъсирида шакл ўзгармасдан хажм ўзгариши ): β -нисбий хажм ўзгариши. Материалнинг чўзилиш хусусиятини урганишда бўйлама нисбий чўзилиш ( δ ) хамда куч юналишига перпендикуляр йўналишдаги нисбий сикилиш ( ξ ) аниқланади. Нисбий сиқилишнинг нисбий узайишига нисбати Пуассон коэффициенти деб аталади.

μ =| ξ |: δ (4) Юқорида келтирилган коеффициентлар ўртасида қўйидаги боғланиш мавжуд: E E k=—―– ёки G=—―– (5) 3(1-2 μ ) 2(1+ μ ) Купчилик металлар учун Пуассон коеффициенти 0,3 га тенг. Бошқа материаллар учун 0,5 га тенг, унда G=E/3 хамда k=∞ булади. Антизатроп материаллар учун E ва G ўзгармас булиб, Пауссон коеффициенти эса таъсир қилаётган куч юналишига боғлик бўлади. Моддаларнинг таркиби ва тузилиши кенг маънодаги тушунча булиб, материалларнинг хоссаларини белгилайди. Материалларнинг таркиби ва тузилиши хакидаги билим уларни ишлатишда ва қайта ишлашда руй бераётган жараёнларни тушинишга ва натижада материалларни техникада қўллашнинг илмий асосларини яратишга олиб келади. Д.И.Менделеев даврий жадвалидаги к ў пчилик элементлар металлардир. Шунинг учун хам материалшунослик фанида металларга катта ў рин ажратилган. Металл бирикмалари ва қотишмалари к ў пинча кристалл тузилишга эга. Материалларнинг кристалл тузилишини оддий к ў з билан ани қ ласа б ў лади. Металдан бирор намуна олиб, унинг юзини яхшилаб жилвирласак, йирик доначаларни куришимиз мумкин. Бу доначалар ёруглик нурини қ айтариш хоссасига эга б ў лса, қатти қ жисм кристалл тузилишга эга экан деган хулосага келиш мумкин. Лекин хар кандай қатти қ жисм кристалл жисм б ў лавермайди. Қ аттиқ жисмдаги заррачаларнинг ў заро таъсир энергияси даражасини иссиклик таъсиридаги атомларнинг харакат энергиясига солиштириш мумкин. Аммо бу энергия заррачаларни парчалаш учун сарф қилинадиган энергиядан анча кам. Шунинг учун қ атти қ жисмдаги заррачаларни бир бирига кучли таъсир этувчи заррачалар деб каралади. Каттик жисмнинг

физик ва механик хоссалари ана шу заррачаларнинг жисмда узаро фазовий жойлашишига боғлик б ў лади. Металлар табиатда жуда куп учрайди. 2. Материалларнинг электр ва магнит хоссалари. Электр машинасозлиги, электр энергиясини ишлаб чи қ ариш, радио ва радиотеникада ку п лаб махсус материаллар ишлатилади. Бу материаллардан самарали фойдаланиш учун уларнинг махсус хоссалари, яъни электр ў тказувчанлиги, магнит ва бошка хоссалари хақида маълумотга эга булиш керак. Материал узидан электр токини яхши ў тказиши учун ток зарядини ташувчи заррачаларга эга б ў лиш керак. Материаллардаги электр заррачасини кучиб юришига к ў рсатиладиган қ аршилик материалнинг электр қаршилиги дейилади. Қ аттиқ жисмларнинг мувозанат холатида электронлар аник бир энергияга эга б ў лади. Металларнинг электр ў тказувчанлиги атомлардаги эркин электронларнинг харакатига бо ғ лиқ. Темпратуранинг ортиши билан бу электронларнинг харакати ортади, яъни металлнинг электр қаршилиги ортади. Абсалют нол темпратурада электрон харакатдан т ў хтайди, демак электр ў тказувчанлик факат материалнинг кристалл тузилишига бо ғ лик б ў лади. Масалан; баъзи материаллар ўзи учун хос б ў лган критик темп е ратурагача совитилганда ў та ў тказувчанликни намоён қилади. Ў згарувчан токка к ў рсатилаётган қ аршилик т ў ла қаршилик деб аталади, чунки хар қандай ў тказгич бунда актив қ аршиликлардан ташқари индукцион ва хажмий қ аршиликка эга б ў либ, улар ў з навбатида электр ва магнит майдонларини хосил қ илади. Ток й ў налишининг ў згариш тезлиги ортиб бориши билан қ аршилик хам ортиб боради, чунки ток ў тказгичнинг юза қисмида тупланган б ў лади. Материалларнинг электр қаршилиги солиштирма электр қаршилик билан ифодаланади; ρ= k · S / L (6) Бу ерда k-электр қаршилик; S-намунанинг кўндаланг кесим юзаси (мм 2 ); L-намуна узунлиги (мм).

Диэлектриклардаги ток хажм ёки юза бўйлаб окади. Шунинг учун хажм бўйлаб оқувчи токнинг солиштирма қаршилиги ρ р (Омм) , юза бўйлаб оқувчи токнинг солиштирма қаршилиги (Ом) билан ифодаланади. Солиштирма қаршиликка тескари бўлган катталикка солиштирма электр ўтказувчанлик дейилади. Ўтказгичлар учун солиштирма электр ўтказувчанлик σ =10 5 /10 8 (Омм) –1 га, ярим ўтказгичлар учун σ =10 3 /10 5 (Омм) –1 га ва диэлектриклар учун σ =10 18 /10 5 (Омм) –1 га тенг. Ташки электр майдон таъсирида диэлектриклардаги электр зарядининг силжишига диэлектрикнинг қ утбланиши (поляризация) деб аталади. Диэлектрикларда т ў сатдан кучланиш ортиб кетганда электр ў тказувчанлик хам ортади. Бу ходиса диэлектрикнинг тешилиши (пробой) дейилади. Диэлектрикларнинг тешилишига сабаб б ў лган электр майдоннинг кучланиши диэлектрикларнинг электрга мустахкамлигини ифодалайди. Ташки магнит майдонга жойлаштирилган жисм магнитланиб қолади. Жисмнинг магнитланишига сабаб, жисмнинг магнит моментига эгалигидир. Магнит моменти вектор катталикка эга. Бу катталик жисмнинг магнит майдони манбасидир. Материалларнинг магнитланиш микдори хажм бирлигидаги атомларнинг магнит моментлари йигиндисига тенг. Уни материалнинг магнитланиш даражаси деб аталади. Бир хил магнитланган материалнинг магнитланиш даражаси қ ў йидагича ифодаланади. I = M / V (7) Бу ерда M -магнит моменти; V -намунанинг хажми. Материалнинг магнитланиш даражаси билан магнит майдони орасидаги богланиш материалнинг магнит қ абул қилиш қобилиятини к ў рсатади; R m = I / H (8) Бу ерда Н-магнит майдон кучланиши. Материалларнинг магнитни қ абул қилиш қобилиятига қараб, уларни 3синфга б ў лиш мумкин; диамагнетиклар, парамагнетиклар ва ферромагнетиклар. Диамагнетизм материалларнинг ташқи магнит майдони

таъсирида қ арама-қарши й ў налишда магнитланиш хусусиятини англатади. Бу хусусият хамма жисмларда б ў либ, атомларнинг хамма электрон моментлари ў заро ейишиб кетгандагина намоён б ў лади. Диамагнетик хосса материални магнит қабул қилиш қобилиятига тескари к ў рсаткичга эга ( R =-10 –6 / –5 ) Па рамагнетиклар мусбат магнитланиш қ обилиятига эга ( R =-10 –6 /10 –3 ). Парамагнит хусусиятига эга б ў лган жисмларда атомларнинг иссиқлик харакати натижасида ў згармас магнит моментлари тартибсиз й ў налишларда б ў лади. Улар ташки магнит майдони таъсирида маълум й ў налишга эга б ў лади ва натижада материал магнитланиб қ олади. Агар материалнинг магнитланиши кучли бўлса (R m >1) , ферромагнитлар деб аталади ва магнитланиш хусусияти, майдон кучланиши хамда темпратура билан чизиқли боғланишда бўлмайди. Материалларнинг магнитланиши ( R m ) асосан темп е ратурага боғликдир. Температуранинг к ў тарилиши парамагнитикларнинг магнитланишини камайтирса ферромагнитикларникини кескин к ў таради. 3. Материалларнинг занг бардошлиги. Материаллар к ў пинча кимёвий мухитда ишлатилади. Кимёвий мухит металл юзаси билан ў заро таъсирлашиб, к ў пинча, материалга зарар етказади. Ташқи мухитдан иборат б ў лган кимёвий модда таъсирида емирилишга коррозия дейилади. Коррозион емирилиш металл юзасидагина эмас, балки кристалитлар орасида хам содир б ў лиши мумкин. Металларда механик куч таъсирида хосил б ў лган нуксонлар коррозияни тезлаштириши ёки коррозия механик емирилишни тезлаштириши мумкин. Бундай емирилишга механик- коррозион емирилиш дейилади. Кимёвий коррозияга темп е ратура таъсирида металларнинг оксидланиши, бу ғ шароитидаги газ коррозияси ёки ёкилгининг ёниши натижасида чи қ адиган газларнинг металл юзасига таъсири натижасида содир б ў ладиган оксидланиш-қайтарилиш жараёнлари, электр токини

ў тказмайдиган суюк жисмлар (органик суюқликлар, спиртлар) нинг коррозион таъсири ва хоказолар киради. Электролит хоссасига эга б ў лган газ ёки суюк мухит таъсиридаги емирилиш электрокиёвий коррозия дейилади. Масалан; нам хаво, нам тупро қ , ёки денгиз суви, кислота, ишкор ва туз эритмалари таъсиридаги емирилиш бунга мисол б ў ла олади. Металларга коррозиянинг таъсири турлича бўлиши туфайли емирилиш хам турлича бўлади. Коррозия металл юзасига баробар таъсир этса, бутун юза бўйича бир текисда емирилиш содир бўлади. Бу умумий коррозион емирилиш дейилади. Коррозия юзада бир тёкисда содир бўлмаса, юзанинг маълум кисмларидагина емирилиш содир бўлади. Бир тёкис тарқалмаган коррозион емирилишлар текис коррозион емирилишига қараганда бирмунча хавфли хисобланади, чунки у материалнинг тезроқ емирилишига олиб келади. Коррозион емирилиш маълум муддат давомида содир б ў лади. Коррозиянинг тезлиги коррозия ми қ дори (мм) нинг вақтга нисбати билан ў лчанади. К ў пинча материалларнинг коррозион емирилишга мустахкамлиги балл к ў рсаткичлари билан ифодаланади. Кристаллар орасидаги коррозия тезлигини материалнинг электр ўтказувчанлигининг ўзгариши ёки механик хоссаларининг ўзгаришига қараб аниқласа бўлади. Коррозияни хеч қачон тўхтатиб бўлмайди. Коррозиянинг олдини олиш мақсадидахар хил усуллар уйлаб топилган. Масалан; коррозиябардош махсус металл ва металл бўлмаган қопламалар ишлатилади ёки машина воситалари ишлайдиган мухитнинг коррозион таъсири йўқотилади. Темир ў тказувчи материал сифатида нархи арзонлиги ва юкори механик мустахкамлиги билан ажралиб туради. Темирнинг асосий камчилиги коррозияга б ў лган чидамсизлигидар. Шу сабабли, бундай симлар сирти химоя қопламаси (рух пардаси) билан қопланади. Соф темирнинг механик мустахкамлиги нисбатан паст

бўлганлиги учун, алока ва электр узатгичларда тартибида 0,1-0,15% углерод, чўзилиш мустахкамлиги 700/750 МПа бўлган юмшоқ пўлат ишлатилади. Баъзи металлар юзасида оддий шароитда хам юпка метал оксид пардаси хосил бўлиб, уни коррозион емирилишдан сақлайди. Оксид қатламининг қалинлиги қанча юпка бўлса, у асос билан шунча мустахкам боғланган бўлади. Металл сиртини антикоррозион қопламалар билан қоплаш энг кўп таркалган усуллардан биридир. Металл ёки металл б ў лмаган копламаларни термик кимёвий ва электрокимёвий усуллар билан олиш мумкин. Қ опламанинг вазифаси металл юзасини таш қ и мухит таъсиридан са қ лашдан иборат. Масалан; машина воситаларини оддий буё қ билан б ў яб қ ў йиш кифоя б ў лса, анча агрессив (кислота, ишкор) мухитлар учун маълум қ алинликдаги металл ва металл булмаган қопламалар керак б ў лади. Техникада машина воситаларини емирилишдан са қ лаш учун металл юзаси хром, алюминий, кумуш ва шунга ў хшаш элементлар билан қопланади. 4. Материалларнинг технологияси. Машина қисмларини тайёрлашда мавжуд материалларнинг қ айта ишлаш имкониятлари қ андай даражада эканлиги материалнинг техналогик хоссалари дейилади. Унинг хусусиятларини билган холда машина воситаларини ясашнинг техналогик жараёнларининг лойихаларини тузиш мумкин. Техналогик хоссаларга босим остида ишлаш, пайвант, чок олиш имкониятлари, деформацияланиш хамда иссиклик таъсирида шаклнинг ў з ўқ ини сақлай олиш, кесиб ишлаш, материалнинг суюқ холдаги хусусиятидан фойдаланиш ва шунга ў хшаш бошқа хусусиятлар киради. Кесиб ишлашда материалнинг фақат сифатига эмас балки махсулот геометрик шакли улчамларининг ани қ лик даражаси, ишланган юзанинг микрогеометрияси, кесиш тезлиги, кесиш кучлари, кесувчи асбобнинг тургунлик даражаси, киринди турлари хисобга олинади. Материалнинг кесиб ишлашга яроклилигини билиш учун айтилган курсаткичларни асос қилиб

олиш максадга мувофиқ. Босим остида ишлашда намунанинг пластик деформацияланиш хоссаларидан фойдаланилади. Материалларни босим остида ишлаш материалнинг турига хамда уларни қ айта ишлаш усулига боглиқ. Масалан; материалларнинг эгилиш хусусияти 14019-80 ГОСТ стандартга биноан ани қ ланади. Металларнинг эгилиши натижасида хосил б ў лган биринчи нуксонлар – дарз кетиш эгилиш бурчаклари шу стандартга биноан аниқланади. Агар тегишли кучланиш таъсирида бундай емирилиш, қ атлам кучланишлар содир б ў лмаса, намуна синовдан ў тган хисобланади. Юпка материални сиқиб чи қ ариш усули билан синаш 10510-80 ГОСТ давлат стандартига т ўғ ри келиши керак. Синашдаги деформация жараёнида оғиш бошланмасдан намунада ў йма хосил б ў лади. Материалнинг емирилмасдан хосил б ў лган ў йма ў лчамига қ араб материалнинг синалганлиги хақида хулоса чи қ арилади. Махсус ў лчамларда жуваланган материалларнинг чукиш хусусиятини синаш учун 8817-80 ГОСТ давлат стандарти белгиланган. Маълум ў лчамдаги намунага сиқадиган куч таъсир эттирилса, намунанинг б ў йи қ исқаради. Агар намуна дарз кетмаса, емирилиш ёки қисмларнинг кучиши содир б ў лмаса материал синовдан ў тади. Хозирги кунда материалшуносликда деталлар купрок кукун холатдаги материаллардан тайёрланмо қ да. Бу эса кукун холатдаги материалларнинг хусусиятларини ани қ лаш кераклигини талаб қилмоқда. Бу холда материалнинг кукун холатдаги оқувчанлиги, зичлана олиши, хамда шакл қ абул қ илиши аниқланади. Окувчанлик деб маълум ў лчамга эга б ў лган тешикдан вақт бирлиги ичида ў тишга улгурган масса (кукун) миқдорига айтилади. Сую қ материалнинг о қ увчанлиги деб сую қ метални маълум шаклдаги қ олипга қ ў йилганда намоён б ў ладиган хусусиятлари тушунилади. Суюқ холдаги о қ увчанлик материалнинг кимёвий тузалишига, темп е ратурага хамда қовуш қ окликка ва қалин материалнинг хусусиятларига бо ғ лик б ў лади. Бундай хусусиятларни тажриба асосида ани қ лаш мумкин. Суюқ метални қолипларга қў йсак кристалланиш натижасида ч ў кади. Бу хусусиятни с ў ю қ

металл хажми билан қ отган металл орасидаги фар қ оркали аниқланади. Бу усул билан металларнинг чукиш коэффицентлари ани қ ланади. Материалларнинг пайванд чок хосил қ илиш хусусияти деб, чокнинг ишлай олиш хусусияти тушунилади. Бундай пайвандланган материалнинг сифати асосий материал сифатига ухшаш б ў лиши керак. Пайванд чокнинг хусусиятларини асосий материал хусусиятларига солиштириш билан синаб курилади. Пайвандланган махсулотларнинг механик хоссалари 6996-66 ГОСТ билан белгиланади. Пайванд чокнинг турлари хам 7512-82 ГОСТ давлат стандартига эга. Пайванд чокнинг узо қ муддатга чидай олиши 10145- 81 ГОСТ давлат стандарти билан белгиланади.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. И.Носиров «Материалшунослик» Тошкент Ў китувчи 1994 й. 2.М.Т.Нормуродов, Б.Е.Умирзоков, И.П. Пармонкулов «Электротехника материаллари ва қ урилмалари технологияси». Тошкент. Мехнат. 2004 й. 3. В.А.Мирбобоев «Конструкцион материаллар технологияси». 4. Ш.М. Камолов, А.Ш. Ахмедов “Электротехника материаллари” Т.1994 й. 5. Ш.М. Камолов, А. Ш. Ахмедов “Диэлектриклар” Ўқ ит. Тошкент 1990 й. 6. Тареев Б. М. “Физика диэлектрических материалов” М. Энергия 1982 й. 7. В. Е. Китаев “Электротехника ва электроника асослари” Т.1984 йил. 1. Н Г Дроздов, Н В Никулин “Электр материалларини урганиш” Тошкент. 1985 й. 9. Мозберг Р К “Материловедение” учеб. Пос. М. Выс. школа. 1991 г.

Похожие

Материалларнинг таркиби ва тузилиши.

Электротехник материалларнинг асосий характеристикалари

Диэлектрикнинг механик хоссалари

Қаттиқ жисм турлари ва хоссалари.

Техник суюкликлардан фойдаланиш ва уларнинг эксплуатацион хоссалари