Илмий тадқиқотлар босқичларининг тахлили. объект, модел ва вазифани танлаш - Энергетика - Рефераты

Илмий тадқиқотлар босқичларининг тахлили. объект, модел ва вазифани танлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Илмий тадқиқотлар босқичларининг тахлили. об ъ ект, модел ва вазифани танлаш Режа: 1. Об ъ ект ва унинг моделини танлаш 2. Тадқиқот вазифасини танлаш ва унинг манбалари 3. Тадқиқот вазифасини ифодалаш

1. Объект ва унинг моделини танлаш босқичи. Ушбу босқичлар энг кам даражада қандайдир умумий шакллантириш имконини беради. Илмий тадқиқотларнинг узлуксизлиги ва вақт бўйича чекланганлиги учун, объект кўпчилик холларда, тадқиқотчига фаннинг ушбу тармоғини ривожланишининг ўтмиши бўйича берилади. Тадқиқотларни аниқ бир чекланган муддатда бажариш зарурлиги, шунингдек уни амалий жихатдан жорий қилишнинг зарурлиги, тадқиқот объектни танлашни кескин даражада чегаралайди. Уни танлашда энг мухими техниканинг ушбу сохасидаги эхтиёжи, масаланинг холати ва тадқиқодчининг имконияти бўлади. Моделни танлаш хам аниқ қоидалар билан белгиланмаган. Оғзаки (сўз орқали) моделларга тўла асосланган фанлар мавжуд бўлса хам, тадқиқот объектини, табиий тилларнинг сузлари орқали ифодаловчи бу модел тури, илмий-техник тадқиқотларда фақат бошлангич босқичларида ва ёрдамчи восита сифатида қўлланилади. Бунинг асосий сабаби, оғзаки моделда ягона махнонинг йўқлиги, уни турлича тушунтириш мумкинлиги ва нутқ элементлари орқали аналитик операциялар ўтказиш имкониятининг йўқлигидир. Шунга ўхшаш чеклашлар график моделларга хам тахлуқлидир, булар турли кўринишдаги расмлар, тузилиш схемалари, графиклар, чизмалардир. Аммо бахзи бир тадқиқот сохаларида аналитик моделларга яқинлаштирилган график моделларни яратиш мумкин. Мисол учун: ўлчов занжирлар назариясида кенг фойдаланиладиган графлар назарияси. Аналитик (математик) модел - объектнинг хоссаларини математик терминларида тўла ифодалайди. Хар қандай қурилманинг универсал модели бўлиб, унинг элементларини дифференциал тенгламалар ёрдамида ифодалашдир. Асосий қийинчилик, бунда олинган ночизиқли тенгламалар учун ечиш усулларнинг номаълум бўлишидир. Бу турдаги модел илмий- техник тадқиқотларнинг асосий модели хисобланади.

Физикавий модел - олдинги қурилган моделлардан фарқли равишда ахборотли кўринишда эмас, балки ашёвий бўлади. Бу, маълум бир даражада тадқиқот объектига адекват бўлган физикавий қурилмадир. Улар икки класс бўйича фарқланади: а) объект билан табиатан бир бўлган кичрайтирилган ёки камайтирилган (масштабли) модел; б) бошқа табиатга эга бўлган модел (дастгохнинг лаборатория макети, ўлчов занжирини механик қурилма билан алмаштириш). Деярли хар қандай аналитик ёки физикавий моделни ЭХМ да рақамли шаклда амалга ошириш мумкин - бунда математик модел ёки ЭХМда моделлаштириш хосил бўлади. 2. Тадқиқот вазифасини танлаш ва унинг манбалари Илмий тадқиқот вазифасини танлаш. Хар бир объектга нисбатан асосий вазифаларнинг тўрт классини аниқ белгилаш имконияти бўлса хам, конкрет тадқиқотнинг МАХРУЗАсини танлаш жуда ноаниқдир. Бу холатни аниқлаштириш учун "вазифалар манбаи" деган тушунчани киритиш мақсадга мувофиқ бўлади. Вазифа манбаси - турли туман объектлар ва амалий фаолият сохаларида қўлланиладиган, умумлаштирилган тушунчадир. У, конкрет объект учун конкрет вазифани кўрсатиб бермайди, балки шундай вазифаларни аниқлаш йўлларини кўрсатади. Мезон бўйича мақбуллаш (оптималлаштириш). Мақбуллаш - маълум бир кўрсаткични (нарх, оғирлик, ишончлилик) экстремал (максимал ёки минимал) қийматларга эришиш йўлларини қидиришдир. Мақбуллаш кўрсаткичи - мезон (критерий) ёки мақсад функцияси дейилади. Мақбуллашни икки турга ажратиш мумкин: кўрсаткичлар (параметрлар) ва тузилиш (структура) бўйича. Комбинациялашган вазифа хам бўлиши мумкин. Кўрсаткичли мақбуллаш - объект тузилиши, ўтмишдан бор бўлган амалиётдан ёки бошқа холатлар томонидан берилади. Бунда тизимнинг

ички кўрсаткичларини шундай мақбул қийматларини аниқлаш керак бўладики, бунда мақбуллаш мезони экстремумга эришади. Тузилиш бўйича мақбуллаш - бунда объектнинг мезони экстремумга эришадиган ишлаш алгоритмини ва унинг тузилишини аниқлаш зарур бўлади. Одатда тузилиш бўйича мақбуллаш кўрсаткичлар бўйича мақбуллашга нисбатан мураккаб вазифадир (кўрсаткичли - тахлил вазифаси, тузилишли - синтез вазифаси бўлади). Мақбуллаш вазифаларини ечишда мухим босқич - мезонни танлашдир. Яхши танланган мезон қуйидаги талабларни қониқтира олиши керак: - тизимни иш сифати тўғрисидаги истеъмолчининг индуктив ёки мантиқий хосил қилган тассаруфини намоён қилиши; - тахлил ва синтез мақсадларида математик ишлов беришга йўл қўйиши; - мақбул тизимни қуриш йўлларини кўрсатиши. Техникада янги физикавий эффектлардан фойдаланиш. Физикавий эффектларни қидириш ва уларнинг пайдо бўлиши шарт- шароитларини тадқиқоти билан физика фани шуғулланади. Аммо, улардан фан, техника ва турмушда фойдаланишни амалга ошириш техникавий фанлар сохасига киради. Хозирда бир неча ўнлаб физикавий эффектлар маълум: Фарадей, Холл, Черенков, фотоэффект ва бошқалар. Аммо улардан амалий фойдаланиш даражаси, уларни имкониятлари даражасида эмас. Шунинг учун, техникада янги физикавий эффектлардан фойдаланиш илмий вазифалар ва янги асбоблар, инструментларни яратиш учун жуда бой манба хисобланади. Фойдаланиламаётган имкониятларни амалга ошириш. Одатда, қурилган ва ишлаётган қурилмалар, асбоблар бир-неча кўрсаткичлар билан характерланади. Бу кўрсаткичлар жуда оз даражада тўла юкланади, яхни тизимни конструкцияси рухсат берадиган максимал

чегарагача қурилмадан фойдаланилмайди (кўрсаткичларнинг юкланиш коэффициенти). Айниқса, кўп холларда тизимни тўла юкланмаган кўрсаткичи, вақт бўлади, унинг мобайнида тизим фақат бор бўлмасдан, балки хақиқатдан тўла холда ишлайди. Бу вазифа манбасининг ахамиятли хусусияти шундаки, нисбатан кўп бўлмаган қўшимча сарфлар орқали, бор тизимнинг самарадорлигини ортириш имкониятига эга бўлинади. Илмий вазифаларнинг бу манбаи кашфиётчилик фаолияти билан хам боғлиқдир. Халақит ва эхтимол таъсирларни хисобга олиш. Халақитлар - қурилмаларнинг ишлаши нуқтаи-назардан керак бўлмаган, олдиндан аниқ айтиб бўлмайдиган таъсирлардир. Керак бўлмаган таъсирлар фойдали сигналлар билан биргаликда бор бўлади. Хар қандай тизимни нормал ишлаши учун сигналларни халақитларга нисбати жуда сезиларли фарқланиши керак бўлади. Тизимнинг сифати ва ишочлилиги бу нисбатга пропорционалдир (халақитлар - баланд биноларга шамол юкламаси: чақмоқ ва бошқа разрядларни радио тўлқинларига таъсири ва бошқалар). Ночизиқли вазифаларни ечиш. Ночизиқли қурилмаларда суперпозиция принципларини қўллаш мумкин бўлмайди. Назарий жихатдан барча тизимлар ва қурилмалар ночизиқдир. Аммо, кучсиз таъсирларда, амалиёт учун етарли бўлган аниқлик билан уларни чизиқли холда ифодалаш мумкин. Барча чизиқли масалалар аниқ ечимга эга бўлади, ночизиқли масалаларнинг фақат айрим классларининг ечими мавжуд. Шу сабабли, тизимларни хисоблашда ва лойихалашда, улар чизиқли деб кўрсатишга мойиллик сезилади.

Бу холларда ночизиқли режимларга ўтиш - улардаги муносабатларни тадқиқот қилиш ва натижа сезиларли иқтисодий самарадорликка эришиш имкониятини беради: бахзи холларда бундай ўтиш янги имкониятларни очишга олиб келади. Солиштирма тадқиқотлар. Хозирги пайтда, шундай холат вужудга келганки, техниканинг кўпчилик сохаларида бир хил вазифаларни ечиш учун турлича усуллар таклиф қилинган. Шунинг учун, бу усулларнинг муносабатлари, белгиланган кўрсаткичлар бўйича улар орасида эквивалентлари ёки энг яхшисини борлиги тўғрисидаги савол пайдо бўлади. Реал тизимлар мураккаб ва нархи юқори бўлган қурилмалардир, ва улар орасида энг яхшиларини кетма-кет текшириш орқали танлаш имконияти бўлмайди. Шундай қилиб, солиштирма тадқиқотлар муаммоси вужудга келади. Унинг хусусияти, солиштиришнинг рационал мезонларини қидириш зарурлиги ва мос соха бўйича етарли билимни талаб қилинишидир. Ёндош фанларнинг усул ва услубларидан фойдаланиш. Замонавий илм-фан хам интеграллаш, хам дифференциаллаш тенденциясига (мойиллигига) эгадир. Бошқа тарафдан, тажриба шуни кўрсатадики, табиатда "изоморфизм" кенг тарқалган, яхни турли ташқи ходисаларда бир хил қонуниятлардан фойдаланилади. Маълумки, денгиз сатхини тўлқинланиши, товушнинг тарқалиши ва радио тўлқинларининг узатилиши ўхшаш тенгламалар билан ифодаланади. Кўрсатилган ходисалар - махсуслаштириш ва изоморфизм шунга олиб келадики, бир сохадаги хосил қилинган ва топилган принцип ва усуллар, бошқасида катта самара билан қўлланилади. Бу манбанинг ўзига хослиги, тадқиқотчини нафақат ёндошлама, балки узоқроқ бўлган соха билан таниш бўлишини хам тақозо қилади.

Умумлаштириш. Фаннинг ривожланиши, маълум бир соха бўйича хам, аниқ бир жойдан бошланган ва у кейинчалик бўшлиқларсиз, аста-секин тўлғазиб бориладиган жараён эмас. Кўпчилик холларда маълум бир «антиизоморфизм» га эга бўлинади, бунда вазифа мустақил ечилаётганига қарамай, кейинчалик ягона, умумийроқ вазифанинг бошқа кўриниши сифатида бўлиши мумкин. Бу жараён илм-фан учун табиий бўлиб, хусусийдан умумийга ривожланиш ёки индуктив усули дейилади. Умумлаштиришнинг борлиги ушбу илмий йўналишнинг юқори тараққиётини белгиси бўлади. Хусусий билимларни умумийлаштириш - илмий-тадқиқотларнинг жуда мухим манбаидир. Мақбул ва самарали бошқаришни излаш. Хар қандай мураккаб тизим ўз-ўзича ишлаши мумкин эмас. У бошқаришни, яхни кўрсаткичларни, баъзида эса унинг ишлаш натижаларини бахолаш билан боғлиқ равишда қурилма ва тизимларни хам ўзгартириш учун кўрсатмаларни талаб қилади. Тизимда истеъмолчини қониқлантирувчи иш натижалари тахминланса, бошқариш самарали дейилади. Мақбул деб, ушбу шароитларда энг яхши натижаларни берувчи бошқаришга айтилади. Катта амалий ахамиятга эга бўлган илмий вазифалар учун, мақбул ва самарали бошқаришни излаш жуда истиқболли манбадир. Тенг барқарор тизимларни қуриш. Техникавий тизимларни махнавий ва физикавий эскириш илмий- техник тараққиётнинг табиий махсули ва материални вақт бўйича бузилишининг оқибатидир.

Кўпчилик холларда, асбоб ва қурилмалар ундаги бир ёки бир неча деталларнинг ишламаслиги сабабли фойдаланишдан чиқарилади. Шунинг учун материаллар ва технологиялар шундай танланган бўлиши керакки, унда барча қисмлар (деталлар) бир вақтнинг ўзида эскириши ва махсулот тўла фойдаланишдан чиқарилиши лозим. Бу вазифа тенг барқарор тизимларни қуриш орқали хал қилинади. 3. Тадқиқот вазифасини ифодалаш Вазифани ифодалаш объектни ифодаловчи тенгламалар мажмуасини топишдадир. Бу босқич олдинги - танлаш ва кейинги - ечиш босқичлари билан боғлиқдир. Вазифани қўйишнинг уч кетма-кетлик тарзда кўрсатиш мақсадга мувофиқдир: кўрсаткичлаштириш (параметризация), ўлчовни излаш ва ўзаро алоқаларни излаш. Кўрсаткичлаштириш - вазифани ифодаловчи ўзгарувчиларни (кўрсаткичларни) кўриб чиқишга киритишдир. Бу, амалда моделни танлаш босқичидан бошланади. Кейинчалик барча ўзгарувчиларни аргументлар (тадқиқотчи томонидан белгиланган чегараларда ўзгарадиган ўзгарувчилар), чеклашлар (бир неча дискрет қийматларда бериладиган ўзгарувчилар) ва қидирилаётган функцияларга ажратиш мақсадга мувофиқдир. Кўрсаткичлаштиришни ўз навбатида уч босқичда ўтказиш мақсадли бўлади. Энг аввало барча кўрсаткичларни маълум бир тилдаги сўзлар билан санаб чиқилади. Сўнгра, улар учун қисқартирилган (харфли) белгилашлар киритилади. Хар бир кўрсаткични ўзгариш характери (қонуний, эхтимол, ўртачаси нолга тенг, нисбий секин, фақат мусбат қийматларни олувчи ва бошқалар) аниқланади. Ўлчовни излаш. Бу босқич тадқиқотчи томонидан киритилган ўзгарувчиларни (кўрсаткичларни) ўлчаш имкониятини аниқлашдан иборатдир.

Бахзи бир ўзгарувчиларни тўғридан-тўғри ўлчаш мумкин, чунки уларнинг ўлчов бирликлари мавжуд бўлади (кучланиш, узунлик, харорат ва бошқалар). Бахзи бир ўзгарувчиларни фақат ёндошлама ўлчаш мумкин, яхни улар билан боғланган бошқа катталикларни ўлчаш орқали. Кўп холларда ўзгарувчиларни ўлчаш мумкин эмас, аммо уларни тартиблаштириш мумкин, яхни улар жавоб берадиган сифат ортиши ёки камайиши бўйича жойлаштирилади. Тартиблаштирилган кетма-кетликни номерлаш мумкин, яхни хар бир холатга маълум бир сон тенглаштирилади, шу тариқа у маълум бир махнода ўлчанади. Бахзи бир, одатда кўп сонли бўлмаган ўзгарувчиларни ўлчаш имконияти бўлмайди (мисол учун "инсон - машина" тизимидаги операторларнинг кайфияти). Бундай ўлчанмайдиган ўзгарувчиларни ўлчаш учун экспертли бахолаш усули қўлланилади. Бу усулда, ўлчов сифатида, ушбу тадқиқот сохасидаги экспертлар гурухининг ўрталаштирилган фикри маълум бир тарзда қабул қилинади. Бу усулнинг таркибий қисмларидан бири экспертларни танлашдир. Бунда маълум даражадаги ихтиёрийлик қолади, аммо битта хақиқий асос-бундан бошқа, ўлчанмайдиган ўзгарувчиларга миқдорий муносабатларни киритиш имкониятини йўқлиги хисобланади. Ўзаро алоқаларни излаш. Вазифани қўйишнинг ушбу якуний босқичида ўзгарувчиларни боғловчи тенгламалар тизими топилади.

А д а б и ё т л а р: 1. Закин Я.Х., Рашидов Н.Р. «Основы научного исследования» Т. 1981. 2. Севост ь янов А.Г. «Методы и средства исследования механико- технологических процессов текстильной промышленности» М. 1980. 3. Шенк Х. «Теория инженерного эксперимента» М. 1972. 4. Гучер И, Овчинский А.Г. «Элементы численного анализа и математической обработки результатов опытов» М. 1970. 5. Румшинский Л.З. «Математическая обработка результатов экспериментов» М. 1971. 6. Гусенов Ф.Г., Мамедов С.С. «Планирование эксперимента в задачах электроэнергетики» М. 1988.

Похожие

Тадқиқотларни ўтказиш босқичларининг мазмуни ва амалга ошириш йўллари

Тадқиқотларни ўтказиш босқичларининг мазмуни ва амалга ошириш йўллари

Экспериментларни режалаштириш, ўтказиш ва олинган натижаларнинг тахлили.

Трансформаторлар, алмаштириш схема, параметрлари ва танлаш

Электр юкламаларини хисоблаш усулларининг тахлили