Yerlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati - Экология - Рефераты

Yerlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Yerlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish huquqiy holatining tushunchasi va xususiyatlari. 2. Yagona davlat yer fondi va uning tarkibi. 3 . Yer egasi, yerdan foydalanuvchi, ijarachi va yer uchastkasi mulkdorining huquq va majburiyatlari 4 . Yerdan foydalanish huquqining vujudga kelish va bekor bo`lish asoslari va tartibi. 5. Yerlarni muhofaza qilishning huquqiy chora-tadbirlari

www.arxiv.uz Yer resurslaridan samarali foydalanish va ularni muhofaza qilish har xil vosita va usullar yordamida amalga oshiriladi. Shunday usullardan eng muhimlaridan biri - yer boyliklarini huquqiy muhofaza qilishdir, ya'ni yerni qonunlar yordamida buzilib tashlanishdan, ifloslanishdan, zaharlanishdan, ishdan chiqishdan himoya etishdir. Demak, yer resurslarini muhofaza qilishda huquqning roli beqiyos hamda alohida ahamiyatga ega. Yer resurslarini huquqiy muhofaza qilish zaruriyatini yana shu bilan tushuntirish mumkinki, yerdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilishda tabiiy-ilmiy, ishlab chiqarish-tashkiliy, texnikaviy tavsiyanomalarning roli qanchalik katta bo`lmasin, ularning bajarilishi barcha davlat idoralari, korxona, muassasa, tashkilot, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun huquqiy normalarda mustahkamlangandan keyingina majburiy xarakterga ega bo`ladi. Aks holda bu tavsiyanomalar bajarilmasdan qolib ketishi mumkin. Shunday qilib, yerdan oqilona, samarali foydalanish va uni muhofaza qilishni ta'min etishda qonunning ahamiyati katta bo`lib, u yerdan unumli foydalanish va muhofaza qilish bilan bog`liq bo`lgan munosabatlarni tartibga soladi hamda undan oqilona foydalanish va har xil g`ayriqonuniy hatti-harakatlardan muhofaza qilish choralarini belgilaydi. Demak, yerdan oqilona, samarali, maqsadga muvofiq foydalanish va muhofaza qilishni qonunlarning yordamisiz tasavvur etib bo`lmaydi.Qonunlar yer boyliklariga ehtiyotkorona va oqilona munosabatdabo`lish, asrab-avaylash, qadrlash, doimo tuproq unumdorligini oshirib borish talabani belgilaydi, yerdan foydalanish qoidalari buzilganda huquqiy normalar uni himoya qiladi. Yerni muhofaza qilishga qaratilgan huquqiy qoidalar asosan quyidagilarni tartibga soladi: sug`oriladigan yerlarni qishloq xo`jaligiga mo`ljallanmagan maqsadlarga berishdan himoya qilish; tuproqni unumdor qatlamini saqlash; tuproqni eroziyadan saqlash; yerni agroximikatlar ta'siridan himoya qilish; yerni ishdan chiqarib qo`yishdan, botqoqlanishdan muhofaza qilish; yerni xo`jasizlarcha foydalanishdan muhofaza qilish va h.k. Eng avvalo, qonun sug`oriladigan yerlarni qishloq xo`jaligiga mo`ljallanmagan yerlar toifasiga berilishidan muhofaza etadi. Aslida bu

www.arxiv.uz qimmatbaho yerlar boshqa maqsadlar uchun faqat qishloq xo`jaligi, suv xo`jaligi idoralari, shuningdek tabiatni muhofaza qilish idoralari bilan kelishilgan holda amalga oshirilishi, o`ta zarur hollardagina berilishi mumkin. Qonunning yerni muhofaza qilishga qaratilgan normalari tuproqning unumdorligini saqlashni tartibga solishga bag`ishlangan. Yerdan xo`jasizlarcha foydalanish, almashlab ekishga rioya qilmaslik, yerdan ilmiy asosda foydalanmaslik, tuproqning agrotexnika qoidalariga rioya qilmaslik, zaharli ximikatlarni ko`p miqdorda ishlatish tuproq unumdorligini pasayishiga olib keladi. Mutaxassislarning ma'lumotiga ko`ra, tuproqning qimmatbaho sifatini osonlikcha yakson qilib tashlash mumkin. Uni tiklash jarayoni esa juda og`ir va uzoq muddatni talab etadi. Masalan, 10 santimetr qalinlikdagi tuproqning unumdorlik qatlamini tiklash uchun 100 yilcha vaqt kerak. Shundan kelib chiqib, qonunlarimiz tuproqning unumdorlik qatlamini muhofaza qilishga qaratilgan qat'iy talab va choralarni belgilaydi. Yerdan foydalanish munosabatlarini tartibga soluvchi qonunlar yerga nisbatan xo`jasizlarcha munosabatda bo`lishdan muhofaza etadi. Yerdan xo`jasizlarcha foydalanish deganda yuridik va jismoniy shaxslarning yerni yaxshilash, tuproqni shamol, suv ta'sirida yemirilishdan va tuproq holatini yomonlashtiruvchi boshqa jarayonlardan himoya qilish majburiyatlarini bajarmaslik, hamda yer uchastkalari qanday maqsadlar uchun berilgan bo`lsa o`sha maqsadlarda foylanmaslik tushuniladi. Qonunda belgilanishicha yerdan foydalanuvchilar tuproq unumdorligini oshirish yuzasidan samarali choralarni ko`rishlari, tuproqni shamol va suv ta'sirida yemirilishdan saqlash yuzasidan tashkiliy--xo`jalik, agrotexnika, o`rmon-melioratsiya va gidrotexnika tadbirlarini amalga oshirishlari, yerlarning sho`rlanish, zax bosish, ifloslanish holatiga yo`l qo`ymasliklari, begona o`tlar bosishini oldini olishlari lozim. Yer qonunchiligini ushbu talablarini bajarmaslik yerdan xo`jasizlarcha foydalanish hisoblanib, uni muhofaza rejimini buzish deb qaraladi. Yerni huquqiy muhofaza qilish o`z oldiga uni ishdan chiqarmaslik maqsadini qo`yadi. Yerni buzishda, uni ishdan chiqarishda eroziyaning ta'siri

www.arxiv.uz kuchlidir. Eroziya deganda unumdor tuproq qatlamining suv yoki shamol ta'sirida buzilishi tushuniladi. Tegishli davlat idoralari, yerdan foydalanuvchilar yerlarni melioratsiyalash va muhofaza qilishga, ihota daraxtlari o`tkazishga, tuproq eroziyasiga qarshi kurashishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishlari kerak. Ushbu chora-tadbirlarni bajarmaslik yer muhofazasi talablarini buzish hisoblanadi. Aytilganlardan tashqari, yerdan foydalanuvchilar yerlarni sanoat chiqindilari, oqova suvlar bilan ifloslantirish, yerlarni talon-taroj qilinishidan himoya qilishlari lozimligi yer qonunchiligida ko`rsatilgan. Yuqorida bildirilgan fikrlardan kelib chiqib, yer resurslarini huquqiy muhofaza qilish deganda yerdan oqilona foydalanish, uni qishloq xo`jaligi oborotidan asossiz ravishda tortib olinishning oldini olish, zararli antropogen ta'sirdan himoya qilish, shuningdek tuproq unumdorligini tiklash va oshirish, o`rmon fondi yerlarining samaradorligini yuksaltirishga qaratilgan huquqiy normalar yig`indisi tushuniladi. Bu huquqiy normalar faqat yer qonunchiligida emas, balki tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan foydalanish, jinoyat, fuqarolik, ma'muriy, mehnat, kooperativ, fermer, dehqon xo`jaligi to`g`risidagi qonunlarida ham o`z ifodasini topgan. Demak, yerlarni muhofaza qilish kompleks huquq sohalari bilan tartibga solinadi. 2. Yagona davlat yer fondi va uning tarkibi. O`zbekiston Respublikasining Yer kodeksiga ko`ra mamlakatimizda yer fondi yerlardan foydalanishning belgilangan asosiy maqsadiga binoan quyidagi toifalarga bo`linadi: 1) qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlar; 2) aholi punktlarining (shaharlar, posyolkalar va qishloq aholi punktlarining) yerlari; 3) sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo`ljallangan yerlar; 4) tabiatni muhofaza qilish, sog`lomlashtirish, rekreatsiya maqsadlariga mo`ljallangan yerlar; 5) tarixiy-madaniy ahamiyatga molik yerlar; 6) o`rmon fondi yerlari; 7) suv fondi yerlari; va 8) zahira yerlar.

www.arxiv.uz Sanab ko`rsatilgan yer toifalari yagona davlat yer fondini tashkil etib, ular bir toifadagi ikkinchisiga o`tib turishi mumkin, ya'ni ular belgilangan toifada qotib qolmaydilar. Masalan, qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlarning ba'zi qismlari aholi punktlari yerlari toifasiga kiritilishi, yoki zahira yerlari fondidan sanoat, transport, aloqa yerlari toifasi hosil qilish mumkin. Yerlarni birtoifadan boshqasiga o`tkazish, - O`zbekiston Respublikasi Yer Kodeksining 9-moddasiga ko`ra, - yerlardan asosiy foydalanish maqsadi o`zgargan taqdirda amalga oshiriladi. Yerlarni yer fondi toifalariga bo`lish va bir toifadan boshqasiga o`tkazish yerni egalik qilishga va foydalanishga berish huquqiga ega bo`lgan organlar tomonidan amalga oshiriladi. Har bir toifadagi yer fondlari foydalanish maqsadi va tartibiga ko`ra o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`ladi. Mamlakatimiz yer fondi tarkibida qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlar mustaqil toifani tashkil etib muhim o`rinni egallaydi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida ular alohida ahamiyatga ega bo`lib, asosiy vosita sifatida harakat qiladi. Qonunga ko`ra, qishloq xo`jaligi ehtiyojlari uchun berib qo`yilgan yoki ana shu maqsadlar uchun belgilangan yerlar qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlar hisoblanadi (Yer Kodeksi, 43-moddasi). Qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlar qishloq xo`jaligini yuritish uchun zarur bo`lgan qishloq xo`jaligi yerlari va daraxtzorlar, ichki xo`jalik yo`llari, kommunikatsiyalar, o`rmonlar, yoriq suv havzalari, binolar, imoratlar va inshootlar egallagan yerlarga ajraladi. Haydaladigan yerlar, nichanzorlar, yaylovlar, tashlandiq yerlar, ko`p yillik dov-daraxtlar (bog`lar, tokzorlar, tutzorlar, mevali daraxt ko`chatzorlari, mevazorlar) egallagan yerlar qishloq xo`jaligi yerlari jumlasiga kiradi. Qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlar qishloq xo`jalik kooperativlariga, boshqa qishloq xo`jalik korxona, muassasa va tashkilotlariga, tajriba-ishlab ishlab chiqarish, o`quv, o`quv-tajriba va o`quv-ishlab chiqarish xo`jaliklari, ilmiy- tadqiqot muassasalariga, O`zbekiston Respublikasi fuqarolariga, qishloq xo`jaligi bilan shug`ullanmaydigan korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga qishloq xo`jalik maqsadlarida beriladi.

www.arxiv.uz Yer fondi tarkibidagi ikkinchi toifa yerlarni aholi punktlarining yerlari tashkil etadi. Bu yerlar o`z navbatida shaharlar, posyolkalar va qishloq aholi punktlarining yerlariga bo`linadi. Yer fondi tarkibidagi navbatdagi toifani sanoat, transport, aloqa, mudofaa maqsadlariga mo`ljallangan yerlar tashkil qiladi. Sanoat maqsadlariga mo`ljallangan yerlar deganda sanoat korxonalariga, shu jumladan, kon sanoati, energetika korxonalariga ishlab chiqarish va yordamchi binolar hamda inshootlar qurish uchun doimiy foydalanishga berilgan yerlar tushuniladi. Tarnsport maqsadlariga mo`ljallangan yerlar deb Temir yo`l, Ichki suv transporti, avtomobil, havo va truboprovod transporti korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga transport inshootlari, qurilmalari va boshqa obyektlaridan foydalanish, saqlash, qurish, rekonstruksiya qilish, ta'mirlash, takomillashtirish va rivojlantirish sohasida ular zimmasiga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish uchun doimiy foydalanishga berilgan yerlarga aytiladi. Aloqa maqsadlariga mo`ljallangan yerlar jumlasiga aloqa liniyalarini hamda ularga tegishli inshootlarni joylashtirish uchun aloqa, radioeshittirish, televideniye va axborot korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga doimiy foydalanishga berilgan yerlar kiradi. Qurolli kuchlar, chegara, ichki ishlar va temir yo`l qo`shinlarining harbiy qismlari, harbiy o`quv yurtlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning joylashuvi hamda doimiy faoliyati uchun berilgan yerlar mudofaa ehtiyojlari uchun mo`ljallangan yerlar deb e'tirof etiladi. Sanoat, transport, aloqa, mudofaa maqsadlariga mo`ljallangan yerlar ushbu tashkilotlarning o`z oldiga qo`ygan vazifalarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Alohida muhofaza etiladigan hududlarning yerlari respublikamiz yer fondi tarkibida alohida, mustaqil toifani tashkil qiladi. Bu toifa yerlarning turlari, ulardan foydalanish tartibi O`zbekiston Respublikasi Yer Kodeksining 71-75-moddalari bilan tartibga solinadi. Yer Kodeksining 71-moddasida ko`rsatilishicha, alohida muhofaza etiladigan hududlarning yerlari jumlasiga, birinchidan, tabiatni muhofaza qilish

www.arxiv.uz maqsadlariga mo`ljallangan yerlar; ikkinchidan, sog`lomlashtirish maqsadlariga mo`ljallangan yerlar; uchinchidan, rekreatsiya maqsadlariga mo`ljallangan yerlar; to`rtinchidan, tarixiy-madaniy ahamiyatga molik yerlar kiradi. Mamlakatimiz yer fondi tarkibidagi muhim toifalardan biri o`rmon fondi yerlaridir. Ushbu toifa yerlari O`zbekiston yer fondi tarkibida mustaqil fondni tashkil etadi. O`zbekiston Respublikasi Yer Kodeksining 76-moddasida ko`rsatilishicha, o`rmon xo`jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yerlar o`rmon fondi yerlari deb e'tirof etiladi. O`zbekiston Respublikasi Yer Kodeksining 87-modda 6- bandiga ko`ra, o`rmon fondi yerlari ikki qismga: 1) o`rmon bilan qoplangan va 2) o`rmon bilan qoplanmagan bo`lsa ham o`rmon xo`jaligi ehtiyoji uchun berib qo`yilgan yerlarga bo`linadi. Suv fondi yerlari ham yer fondi tarkibidagi mustaqil toifa yerlardan biridir. O`zbekiston Respublikasining Yer Kodeksining 77-moddasiga ko`ra, suv havzalari (daryolar, qo`llar, suv ombarlari), gidrotexnika va boshqa suv xo`jaligi inshootlari egallab turgan, shuningdek suv havzalarining va boshqa suv obyektlarining qirg`oqlari bo`ylab ajratilgan mintaqadagi suv xo`jaligi ehtiyojlari uchun korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga berilgan yerlar suv fondi yerlari jumlasiga kiradi. Suv fondi yerlarining asosiy qismini suv bilan qoplangan yerlar tashkil etadi. Suv bilan qoplangan yerlar deganda yil davomida doimo yoki yilning ko`p qismid suv tagida bo`lgan yerlar tushuniladi. Qisqa vaqt davomida - sug`orishda, yomg`ir vaqtida, daryo toshgan vaqtda suv bilan qoplangan yerlarni biz bu toifaga kiritmaymiz. Suv bilan qoplanmagan yerlarga yana vaqtinchalik sug`orish kanallari, sho`ri yuviladigan maydonlar, basseyinlarni ham kiritish mumkin. Zaxira yerlar - O`zbekiston yer fondi tarkibidagi so`ngi mustaqil toifani tashkil etib, doimiy egallash va foydalanishga berilmagan yer maydonlaridir. O`zbekiston Respublikasi Yer Kodeksining 78-moddasida ko`rsatilishicha, yuridik va jismoniy shaxslar egaligiga hamda foydalanishiga, ijaraga berilmagan, mulk etib realizatsiya qilinmagan barcha yerlar zaxira yerlardir. Bunday yerlar jumlasiga egalik qilish va foydalanish huquqi, ijaraga olish huquqi, mulk huquqi bekor

www.arxiv.uz qilingan yerlar ham kiradi. Respublika yer fondi maydonlari o`zgarishsiz emas. Davlatning yerga bo`lgan egalik huquqini amalga oshiruvchi Respublika hokimiyat organlari yer uchastkalarini korxonalar, muassasalar, tashkilotlar o`rtasida taqsimlaydilar. Bir qism yerlar esa bo`linmasdan qoladi. Bular, asosan, o`zlashtirilmagan yerlardir, bular keyinchalik xo`jalik oborotiga kiritiladigan rezerv yoki ekologik tenglikni ta'minlab turadigan yerlardir. Shunday qilib, zaxira yerlarni ikki gruppaga bo`lish mumkin - yerdan foydalanishda rezerv rolini o`ynaydigan, baza bo`lib xizmat qiladigan, va, foydalanishga umuman noloyiq bo`lgan yerlar. Bu toifadagi yerlarning manbalaridan biri bo`lib, oborotda bo`lgan yerlar hisoblanadi. Ular qonunda ko`rsatilgan asoslarga ko`ra zaxira yerlar fondiga o`tadilar, keyinchalik esa boshqa yerdan foydalanuvchilarga berib yuboriladi. Bu qatorga rekultivatsiya qilingandan so`ng qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishda ma'lum vaqt ishlatib bo`lmaydigan yerlarni ham kiritish mumkin. Zaxira yerlar asosiy foydalanish maqsadiga ko`ra har qanday boshqa yer fondi toifasiga o`tib ketishi mumkin. Bunday holatlarda ularga o`sha yer fondining huquqiy holati qo`llaniladi. Davlat zaxira yerlari qisqa muddatli - 3 yilgacha, va uzoq muddatli - 3 yildan 10 yilgacha muddatga berilishi mumkin. 3 . Yer egasi, yerdan foydalanuvchi, ijarachi va yer uchastkasi mulkdorining huquq va majburiyatlari. Yer resurslaridan samarali, oqilona foydalanish hamda ularni muhofaza qilish ko`p jihatdan yer egalari va yerdan foydalanuvchi subyektlarning yerdan foydalanish bo`yicha qonunda belgilangan huquq va majburiyatlariga qanchalik og`ishmay rioya qilishlari, ularni bajarishlariga bog`liq bo`ladi. Yoxud, yer egalari va yerdan foydalanuvchilarning yer munosabatlarini tartibga soluvchi qonun

www.arxiv.uz normalariga og`ishmay itoat etishlari, ularni to`la ijro qilishlari yerdan maqsadga muvofiq foydalanish hamda muhofazasini ta'minlashga xizmat qiladi. Yer egalari, yerdan foydalanuvchi, ijarachi va yer uchastkasi mulkdorining huquqlari O`zbekiston Respublikasi Yer Kodeksining 39-moddasida sanab ko`rsatilgan: Bu huquqlar quyidagilardan iborat: 1) yer uchastkasida undan foydalanish maqsadiga muvofiq mustaqil xo`jalik yuritish; 2) qishloq xo`jalik ekinzorlari va ko`chatzorlari hamda dov-daraxtlarga, yetishtirilgan qishloq xo`jalik mahsuloti va uni realizatsiya qilishdan olingan daromadga bo`lgan mulk huquqi; 3) yer uchastkasidagi mavjud keng tarqalgan foydali qazilmalar, o`rmonzorlar, suv obyektlaridan xo`jalik ehtiyojlari uchun foydalanish, shuningdek yerning boshqa foydali xossalarini ishga solish; 4) yerlarni sug`orish va ularning zaxini qochirish, agrotexnika va boshqa melioratsiya ishlari o`tkazish; 5) qishloq xo`jalik ekinlarining, dov-daraxtlarni sug`orish hamda boshqa maqsadlar uchun sug`orish manbalaridan limitlarga muvofiq suv olish; 6) belgilangan tartibda uy-joy binolari, ishlab chiqarish, madaniy-maishiy hamda boshqa imoratlar va inshootlarni barpo etish; 7) yer uchastkasi olib qo`yilganda unga yetkazilgan zararning (shu jumladan boy berilgan foydaning) qoplanishini talab qilish; 8) yer uchastkasini vaqtincha foydalanishga va ichki xo`jalik ijarasiga berish; 9)yer egasi bo`lgan fuqaro yer uchastkasiga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqini, jumladan kim oshdi savdosi asosida olingan shunday huquqni dehqon xo`jaligi yuritish, yakka tartibda uy-joy qurish maqsadida kreditlar olish uchun garovga qo`yishi mumkin. Yer qonunchiligi barcha yer egalari va yerdan foydalanuvchilarga bir xil huquqlar belgilaydi. Yerga egalik qilish va undan foydalanish bo`yicha subyektlarning huquqlari kamsitilishi, yoki ba'zi subyektlarga imtiyozlar berilishi, yoxud ular huquqlarini oshirishga yo`l qo`yilmaydi. Barcha yer egalari yoki yerdan foydalanuvchilar hoh u davlat organi bo`lsin, hoh u dehqon xo`jaligi bo`lsin, hoh jamoa xo`jaligi, yoki fuqaro bo`lsin ularning yerdan foydalanishdagi huquqlari tengdir.

www.arxiv.uz Yer egalari, yerdan foydalanuvchilar, ijarachi va yer uchastkasi muldorlari yerdan foydalanishda huquqlr bilan bir qatorda ma'lum majburiyatlarni ham bajarishlari lozim bo`ladi. Bu majburiyatlar Yer Kodeksining 40-moddasida o`rnatilgan bo`lib, ular quyidagilardan iborat: 1) yerdan belgilangan maqsadga muvofiq oqilona foydalanish, tuproq unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishning tabiatni muhofaza qiluvchi texnologiyalarini qo`llash, o`z xo`jalik faoliyati natijasida hududda ekologik vaziyatning yomonlashuviga yo`l qo`ymaslik; 2) ishlab turgan irrigatsiya va melioratsiya tarmoqlari, muhandislik kommunikatsiyalarini soz holatda saqlab turish; 3) yerlarni muhofaza qilishga oid tadbirlarni amalga oshirish; 4) yer solig`ini yoki yer uchun ijara haqini o`z vaqtida to`lash; 5) boshqa yer egalari huquqlarini buzmaslik; 6)foydali qazilma konlarini ishlatish, qurilish va boshqa ishlarni amalga oshirish uchun berilgan qishloq xo`jalik yerlarini ularga ehtiyoj qolmaganda o`z hisobidan yaroqli holatga keltirish; 7) qurilish va boshqa ishlarni olib borishda qo`shni yerga salbiy ta'sir ko`rsatishning oldini olish; 8) mahalliy davlat hokimiyati organlariga yerdan foydalanish to`g`risidagi qonun hujjatlarida belgilangan ma'lumotlarni o`z vaqtda taqdim etish. 4 . Yerdan foydalanish huquqining vujudga kelish va bekor bo`lish asoslari va tartibi. Yerdan foydalanish huquqi O`zbekiston Respublikasining Yer Kodeksiga binoan quyidagi asoslarda vujudga keladi: 1)doimiy foydalanish huquqi asosida; 2) meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi asosida; 3)ijaraga olish huquqi asosida; 4) mulk huquqi asosida. Yer uchastkasidan doimiy foydalanish huquqi deganda korxona, muassasa, tashkilotlarga va fuqarolarga oldindan belgilanmagan muddat asosida yer maydonlarini berib qo`yishlik tushuniladi. Meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi deganda dehqon xo`jaligi yuritish, yakka tartibda uy-joy qurish, jamoa bog`dorchiligi va uzumchiligi yuritish uchun beriladigan yer uchastkalaridan foydalanish

www.arxiv.uz tushuniladi. Bu yer uchastkalari qonuniy meros huquqi asosida vorislarga o`tadi. Yer uchastkalariga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi O`zbekiston Respublikasi fuqarolariga dehqon xo`jaligi yuritish, uy-joy qurish, jamoa bog`dorchiligi bilan shug`ullanish maqsadlarida beriladi. Yerdan ijara asosida foydalanish deganda ijarachi tomonidan ma'lum muddatga, ma'lum haq evaziga yer egasidan yer uchastkasini foydalanish uchun olish tushuniladi. Yer uchastkasi ijarasining shartlari va muddatlari taraflarning kelishuviga binoan belgilanadi va shartnomada mustahkamlab qo`yiladi. Qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlar ijaraga ellik yilgacha bo`lgan, biroq o`n yildan kam bo`lmagan muddatga beriladi. Yerdan ijara asosida hozirda asosan fuqarolar fermer xo`jaligi yuritish uchun foydalanadilar. Yerdan xususiy mulk asosida foydalanish ko`chmas mulk joylashgan yer uchastkalarini sotib olish asosida vujudga keladigan tasarruf qilish, egalik qilish va foydalanishdir. O`zbekiston Respublikasi Yer Kodeksining 18-moddasiga binoan yuridik va jismoniy shaxslarning yer uchastkalariga bo`lgan mulk huquqi savdo va xizmat ko`rsatish sohasi obyektlari ular joylashgan yer uchastkalari bilan birga xususiylashtirilganda vujudga keladi. Bundan tashqari, diplomatiya vakolatxonalari xodimlari chet el yuridik va jismoniy shaxslari uy-joy sotib olganlarida shu uy-joy joylashgan yer uchastkalariga nisbatan mulk huquqi vujudga keladi. Yer uchastkalarini egalik qilish va foydalanish uchun berish yer ajratish tariqasida amalga oshiriladi. Yer uchastkalarini ajratib berish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, viloyatlar, Toshkent shahri, tumanlar, shaharlar hokimlari tomonidan amalga oshiriladi. Yerdan foydalanishni kelib chiqishida yer berish jarayoni muhim ahamiyatga ega. Yer berish foydalanishni keltirib chiqaruvchi asosiy vosita bo`lib, bu jarayon ma'lum bosqichlardan iborat. Dastlabki bosqich yer berilishini so`rab berishdir; ikkinchi bosqich ushbu arizani tegishli davlat organida ko`rib chiqish; uchinchisi yer berish to`g`risida qaror chiqarish; to`rtinchisi natura tartibida yer uchastkasini joyida yer tuzilishiga asosan ajratib berishdan iborat. Demak, yerdan

www.arxiv.uz foydalanish o`z-o`zidan kelib chiqmasdan, balki belgilangan tartibda, yer berish jarayoni orqali amalga oshiriladi. Yer uchastkasidan natura holida ajratib berilgandan so`nggina foydalanish mumkin. Aks holda yerdan g`ayri qonuniy foydalanish kelib chiqadi. Yer uchastkasini ajratib berish tegishli hokimliklarning qarorlari asosidagina amalga oshirilishi mumkin. Boshqa hech qanday organ yer uchastkalarini ajratib berish to`g`risida qaror chiqarishga huquqli emas. Yer uchastkasiga bo`lgan huquqni tasdiqlovchi hujjatlar bo`lib "Yer uchastkasiga doimiy egalik qilish huquqini beruvchi davlat hujjati", "Yer uchastkasidan doimiy foydalanish huquqini beruvchi davlat hujjati", "Yer uchastkasiga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqini beruvchi davlat hujjati", "Yer uchastkasiga bo`lgan mulk huquqini beruvchi davlat hujjati", "Yer uchastkasi ijarasi shartnomasi" hisoblanadi. Sanab ko`rsatilgan hujjatlarga ega bo`lish yerdan foydalanish huquqini keltirib chiqarishga asos bo`ladi. Yerga egalik qilish va undan foydalanish huquqini bekor bo`lish asoslari O`zbekiston Respublikasi Yer Kodeksining 36-moddasida ko`rsatilgan. Yerga egalik qilish huquqini va undan foydalanish huquqini bekor qilish deganda foydalanish uchun berib qo`yilgan yer uchastkalarini tegishli davlat organlari tomonidan qaytarib olish va shu yer uchastkasini bundan keyin o`sha foydalanuvchi ishlata olish huquqiga ega emasligi tushuniladi. Foydalanish uchun berib qo`yilgan yer uchastkalarini qaytarib yoki tortib olish, yoxud boshqacha qilib aytganda yerga egalik qilish huquqini va undan foydalanish huquqini bekor qilishga faqat tegishli hokimliklarning haqlari bor. Yerga egalik qilish huquqini va undan foydalanish huquqini bekor qilish asoslaridan birinchisi sifatida yer uchastkasidan ixtiyoriy voz kechish belgilangan. Yer uchastkasi berilgan muddatning tugaganligi yerga egalik qilish va undan foydalanish huquqini bekor qilish uchun asoslardan biri hisoblanadi. Ma'lumki, shartnoma shartlari buzilganda yerni ijaraga berish shartnomasi shu yer uchastkalarini ijaraga bergan hokimlik tomonidan bir tomonlama bekor

www.arxiv.uz qilini mumkin. O`z-o`zidan ravshanki, shartnoma bekor qilinganda yerdan foydalanish huquqi ham bekor qilinadi. Yerdan foydalanuvchilar yerdan oqilona, samarali foydalanishlari, uni ehtiyot qilishlari kerak. Qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan har bir yer uchastkalarining hosildorlik darajasi belgilangan bo`lib, yerdan foydalanuvchilar shu yerlarning kadastrda ko`rsatilgan baholaridan pastga tushib ketishiga yo`l qo`ymasliklari shart. Ular aksincha, yerning hosildorlik darajasini yerdan foydalanishning ilmiy qoidalariga amal qilib, ya'ni almashlab ekishni keng yo`lga qo`yishlari, mahalliy o`g`itlar orqali yerga ishlov berish bilan doimo oshirib borishlari lozim. Aks holda esa bu yer uchastkasidan oqilona foydalanilmaganlik uchun unga egalik qilish va foydalanish huquqini bekor qilinishiga olib keladi. Yerdan foydalanuvchilar tuproq unumdorligini oshirish yuzasidan samarali choralarni ko`rishlari, tuproqni shamol va suv eroziyasidan saqlash yuzasidan tashkiliy-xo`jalik, agrotexnika, melioratsiya tadbirlarini amalga oshirishlari, yerlarning sho`rlanish, zax bosish, ifloslanish holatiga yo`l qo`ymasliklari, begona o`tlar paydo bo`lishining oldini olishlari, shuningdek tuproqning holatini yomonlashtiruvchi boshqa jarayonlarga yo`l qo`ymasliklari, mineral o`g`itlarni to`g`ri ishlatishlari, ishlab chiqarish chiqindilari va boshqa chiqitlar, oqova suvlar bilan ifloslanishga yo`l qo`ymasliklari, kimyoviy va radioaktiv bulg`anishga, umuman, ekologik holati yomonlashuviga olib boradigan boshqa holatlarni vujudga kelishiga imkon bermasliklari kerak. Sanab o`tilgan tadbirlarning bajarilmasligi yerga egalik qilish va undan foydalanish huquqini bekor qilinishiga sabab bo`ladi. Bundan tashqari, O`zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan muddatlar mobaynida yer solig`i, shuningdek ijara shartnomasida belgilangan muddatlarda ijara haqi uzluksiz to`lanmaganida ham yerga egalik qilish va undan foydalanish huquqi bekor qilinadi. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi uchun berib qo`yilgan yerlar eng qimmatli yerlar hisoblanib, aholini oziq-ovqat mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojini qondirishda o`ta ahamiyatga ega. Bunday yerlarni qarovsiz yoki foydalanishsiz qondirilishiga

www.arxiv.uz yo`l qo`yib bo`lmaydi. Shuning uchun qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlar bir yil davomida foydalanishsiz qoldirilsa, unga nisbatan egalik qilish va foydalanish huquqi bekor qilinadi. Noqishloq xo`jalik ishlab chichqarishi uchun berilgan yer uchastkalari, asosan har xil inshootlar, qurilmalar, uy-joylar va boshqa qurilishlar uchun mo`ljallangan maqsadda berilib, ularni bir yil mobaynida o`zlashtirish, belgilangan maqsadga erishishga qiyinroq bo`ladi. Shuning uchun qonunda bunday yerlarni o`zlashtirishga ikki yil muddat belgilangan. Shu ikki yil muddat mobaynida berilgan yer uchastkalaridan belgilangan maqsad yo`lida foydalanilmasa, unga egalik qilish va foydalanish huquqi bekor qilinishi mumkin. Yuqorida sanab o`tilganlardan tashqari, yerga egalik qilish va undan foydalanish huquqini bekor qilish uchun O`zbekiston Respublikasining Yer Kodeksida ko`rsatilgan yerning davlat yoki jamoat ehtiyojlari uchun olib qo`yilishi (37-modda), shuningdek yerga egalik qilish va undan foydalanish qoidalari muntazam suratda bo`zilganligi tufayli olib qo`yilishi (38-modda) holatlari ham asos bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Yer Kodeksida yer uchastkalariga bo`lgan mulk huquqini bekor qilish asoslari va tartibi batafsil tartibga solingan (36-modda). Ushbu moddaga binoan yer uchastkasiga bo`lgan mulk huquqi quyidagi hollarda bekor qilinadi: 1) savdo va xizmat ko`rsatish sohasi obyektlari, shuningdek uy-joy binolari va boshqa binolar yoki binolarning bir qismi shu binolar joylashgan yer uchastkalari bilan birga sotilganda; 2) davlat va jamoat ehtiyojlari uchun savdo va xizmat ko`rsatish sohasi obyektlari, shuningdek uy-joy binoalri va boshqa binolar yoki binolarnin bir qismi ular joylashgan yer uchastkalari bilan birgalikda qayta sotib olinganda; 3) qonunda belgilangan savdo va xizmat ko`rsatish sohasi obyektlari, shuningdek uy-joy binolari va boshqa imoratlar yoki imoratlarning bir qismi ular joylashgan yer uchastkalari bilan birga musodara etilganda. Yerdan belgilanganidan boshqa maqsadlarda foydalanganlik, oqilona foydalanmaganlik, kimyoviy va radioaktiv bulganligi, ekologiya vaziyati yomonlashuviga olib boradigan usullar bilan foydalanganlik uchun yerga egalik qilish va undan foydalanish huquqi bekor qilinganda bu qaror ustidan norozi

www.arxiv.uz bo`lgan yerdan foydalanuvchilar sudga shikoyat qilishlari mumkin. Agar yerga egalik qilish va undan foydalanish qonunga xilof ravishda, asossiz bekor qilingan bo`lsa, unda sud bu huquqni tiklashi mumkin. Yerga egalik qilish va undan foydalanish huquqini bekor qilish tartibi O`zbekiston Respublikasi qonunlari bilan belgilanib, shu yer uchastkasini bergan organning qaroriga binoan amalga oshiriladi. Bu qarorda yerga egalik qilish va undan foydalanish huquqini bekor qilish muddati ko`rsatiladi, yer uchastkasidan kelgusida foydalanish tartibi, zarur hollarda esa bu yer uchastkalaridagi imoratlar, inshootlar, ekinlar va daraxtlardan foydalanish tartibi belgilab beriladi. 5. Yerlarni muhofaza qilishning huquqiy chora-tadbirlari. Yerlarni muhofaza qilish huquqiy chora-tadbirlari deganda qonun normalarida o`rnatilgan yerdan foydalanish va muhofaza qilishga oid buzilgan huquqlarni tiklash hamda huquqbuzarliklarni jazolashga taalluqli bo`lgan qoidalar yig`indisi tushuniladi. Yerlarni muhofaza qilishning huquqiy chora-tadbirlari O`zbekiston Respublikasining Ma'muriy javobgarlik, Jinoyat, Fuqarolik, Mehnat, Yer Kodekslari normalarida o`z ifodasini topgan. Bu normalarda yerlardan foydalanish qoidalarini buzganlik, yerlarni muhofaza qilish bo`yicha qonun talablarini bajarmaganlik uchun tegilshicha jazo choralari belgilangan bo`ladi. Chunonchi, yerlarni muhofaza qilishning jinoiy-huquqiy choralari O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining to`rtinchi bo`limida (193-204 - moddalar) o`rnatilgan. Masalan, JKning 196-moddasida ko`rsatilishicha, yerlarni ifloslantirish yoki buzish odamlarning ommaviy ravishda kasallanishi, hayvonlar, parrandalar yoki baliqlarning qirilib ketishi yoki boshqacha og`ir oqibatlarga sabab bo`lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki besh yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud uch yilgacha ahloq tuzatish ishlari yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan

www.arxiv.uz jazolanadi. Yoki shu kodeksning 197-moddasida yerdan foydalanish shartlarini yoki ularni muhofaza qilish talablarini buzish og`ir oqibatlarga sabab bo`lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima, yoki uch yilgacha ahloq tuzatish ishlari yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Yerni huquqiy muhofaza qilishda ma'muriy qonunlarning roli alohida ahamiyatga ega O`zbekiston Respublikasi Ma'muriy javobgarlik to`g`risidagi Kodeksida yer muhofazasiga qarshi qaratilgan bir qator hatti-harakatlar uchun javobgarlikni belgilovchi normalar o`z ifodasini topgan. Chunonchi, ushbu kodeksning 60-moddasida yerdan o`zboshimchalik bilan foydalanish yoki yerga egalik huquqini bevosita yoki yashirin shaklda buzuvchi bitimlar tuzish, yerdan foydalanish huquqini boshqalarga berish, yer uchastkalarini o`zboshimchalik bilan egallab olganlik uchun fuqarolarga eng kam ish haqining besh baravaridan o`n besh baravarigacha miqdorda jarima yoki o`n besh sutkagacha muddatga ma'muriy qamoq jazosi belgilangan. Yoki ushbu kodeksning 65-moddasida yerlardan xo`jasizlarcha foydalanish, ularni yaroqsiz holga tushurish, 66-moddasida yer berish tartibini buzish, 67- moddasida vaqtincha egallab turilgan yerlarni o`z vaqtida qaytarib bermaslik, 68- moddasida xo`jalik ichidagi yer tuzish loyihalaridan o`zboshimchalik bilan chetga chiqish, davlat yer kadastri yuritish qoidalarini buzish, 69-moddada esa chegara va cheklov belgilarini yo`q qilish yoki shikastlantirish hatti-harakatlarini sodir etganlik uchun ma'muriy javobgarlik ko`rsatilgan. Yerlardan xo`jasizlarcha foydalanish deganda yer ustida qurilish obyektlari qurish paytida tuproqning unumdor qatlamini olmaslik, yer maydonlaridan belgilanganidan boshqa maqsadlarda foydalanish, yerlarni ishdan chiqarish, hosildorligini pasaytirish kabi holatlar tushuniladi. Yer maydonlarini shunday holatga tushirib qo`ygan fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solinadi (O`zR MJTK 65-modda).

www.arxiv.uz Yer berish tartibini buzish deganda yerlarni qonunda belgilangan shartlarni buzgan holda, shuningdek yuridik va jismoniy shaxslarga yer berishga to`sqinlik qilish tushuniladi. Bu ma'muriy huquqbuzarlik uchun mansabdor shaxslarga eng kam oylik ish haqining uch baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solinadi (66-modda). Tasdiqlangan yer tuzilishi loyiha hujjatlaridan tegishli ruxsat bo`lmay turib chetga chiqish, tegishli davlat organlari bilan kelishmay turib obyektlarni joylashtirish, ichidan yer tuzish loyihalaridan o`zboshimchalik bilan chetga chiqish deb tushuniladi. Shunday harakatlar uchun fuqarolar va mansabdor shaxslarga O`zbekiston Respublikasi Ma'muriy javobgarlik to`g`risidagi Kodeksining 68- moddasi sanksiyasida fuqarolarga eng kam oylik ish haqining uchdan bir qisminidan bir baravarigacha, mansabdor shaxslarga ea bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solish mumkinligi ko`rsatilgan. Yerlarni huquqiy muhofaza qilishda yer qonunchiligida o`rnatilgan qoidalar alohida ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston Respublikasi Yer Kodeksining 41- moddasida ko`rsatilishicha, yer egalari, yerdan foydalanuvchilar, yer uchastkalari ijarachilari va mulkdorlarining buzilgan huquqlari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda tiklanishi kerak. Ular huquqlarining buzilishi natijasida yetkazilgan zarar (shu jumladan boy berilgan foyda) to`la hajmda qoplanishi kerak. Yer qonunchiligi avvalo qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan, ayniqsa sug`oriladigan yerlarni muhofaza qilishga alohida e'tibor beradi. Chunonchi, Yer Kodeksining 43-moddasida o`rnatilishicha, qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlarni qishloq xo`jaligidan o`zga ehtiyojlar uchun boshqa toifadagi yerlarga o`tkazishga alohida hollarda yo`l qo`yiladi. Alohida qimmatga ega bo`lgan unumdor sug`oriladigan yerlar maxsus muhofaza qilinishi lozim va ularning sug`orilmaydigan yerlar jumlasiga o`tkazilishiga yo`l qo`yilmaydi (45-modda). Yer qonunchiligi yerlarni holatiga, ekologiyasiga salbiy ta'sir etadigan obyektlar, imorat va inshootlarni joylashtirishning alohida tartibini belgilaydi. Yerlarni hosildan qolishdan yoki buzilishdan himoya qilish choralari bilan ta'minlanmagan hamda ekologiya ekspertizasining ijobiy xulosasi bo`lmagan

www.arxiv.uz obyektlarni foydalanishga topshirish va bunday texnologiyalarni qo`llash ta'qiqlanadi (80-modda). Yer qonunchiligida yerlarni muhofaza qilish, yer egalari, yerdan foydalanuvchilar huquqlarini muhofaza qilish chora-tadbirlari belgilangan. Yer Kodeksining 90-91- moddalarida ko`rsatilishicha, yerga nisbatan tuzilgan g`ayri qonuniy bitimlar haqiqiy emas deb hisoblanadi; o`zboshimchalik bilan egallab olingan yerlar qaytarib olinadi; yer uchastkalari olib qo`yiladi. Demak, yerga nisbatan g`ayri- qonuniy bitimlar tuzilsa, yer qonunchiligi talablari buzilsa yuqorida sanab ko`rsatilgan choralar qo`llaniladi. Biz bu choralarni yer-huquqiy javobgarlik jazo choralari deb aytishimiz mumkin.

Похожие

Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanishning huquqy holati

Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning huquqiy holati

Tuproqlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish

O`rmonlardan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy holati

Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish