Uglerodli birikmalarning tuproqdagi roli va vazifalari - Экология - Рефераты

Uglerodli birikmalarning tuproqdagi roli va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Uglerodli birikmalarning tuproqdagi roli va vazifalari REJA: 1.Uglerodli mineral birikmalarning tuprokni shakllanishiga,unumdorligiga ta'siri. 2.Uglerodning tuproqdagi mineral va organik birikmalari. 3.Tuproqdagi karbonat angidrid va karbonat kislota. 4.Natriy, kaliy, kalsiy, magniy karbonatlari hamda ularning akkumulyasiyasi va migratsiyasi.

Uglerodli mineral birikmalarning tuprokni shakllanishiga, unumdorligiga ta'siri. Uglerodli mineral birikmalarga uglerod oksidlari, karbonat kislota va uning tuzlari (karbonatlar) kiradi.Karbonat angidridi yoki uglerod dioksidi atmosfera va tuprok xavosining doimiy komponenti xisoblanadi. CO 2 barcha tuproklarda butun vegetatsiya davri davomida xosil bulib turadi.Doimiy bir xil mikdordagi gumusga ega bulgan tuproklarda xosil buladigan va atmosferaga chikaradigan yillik usimlik koldigi mikdoriga mos keladi.Agar tuprok tarkibidagi uglerod mikdori atmosferaga chikayotgan CO 2 dan ortik bulsa, bu tuprokda organik moda va gumus mikdori oshayotgan, ya'ni gumifikatsiya jarayoni kuchlirok buladi.Agar atmosferaga chikayotgan mikdori tuprokdagi C mikdoridan ortik bulsa, u xolda tuprok tarkibidagi organik modda va gumus mikdori kamayadi. Tuprokda gumifikatsiya jarayonidan mineralizatsiya jarayoni kuchli, ya'ni ustun buladi. Atmosferadan tuprokka utadigan va tuprokdan chikib ketadigan S mikdori uning modda almashininishdagi mikdorning 1-2 % ni tashkil kiladi.Bu mikdor S ning tabiatdagi muvozanatiga deyarli ta'sir kilmaydi. Usimlik koplami va organik dunyo mineralizatsiyasi S muvozanatini belgilaydi. Tabiiy lanshaftlarda S ning muvozanati ijobiy bulib, yetuk tuproklarda S muvozanat xolatida ya'ni uning kirim elementlari bilan chikim elementlari teng buladi. Kishlok xujalik foydalaniladigan landshaftlarda agarda tuprokdagi gumus zaxirasini oshirish nazarda tutiladigan agrotexnika joriy etilmasa, S balansi salbiy buladi.Kishlok xujaligi ekinlari joylashgan foydalaniladigan landshaftlarda tuprokdan ajralib chikadigan SO 2 atmosfera xavosini boyitadi.Bu ayni vaktda yashil usimliklarning fotosintezini kuchaytiradi.

Bir kism SO 2 tuprok eritmaisda erib ishkoriy va yer metallari bilan karbonatlarni xosil kiladi.Tuprok xavosining tarkibidagi SO 2 mikdori uzgarib turadi.Atmosfera xavosidagi mikdoridan ortik buladi. SO 2 ning atmosferadagi mikdori 0,03 % bulsa, tuprokda 1-3 %, xatto 10 % ga yetadi.Bunga sabab eng avvalo SO 2 ning mol ogirligi xavoning urtacha molekulyar ogirligidan kupligi, ya'ni SO 2 mol ogirligi 44 g, xavoniki esa 29 g.Kolaversa, tuprokdagi usimlik ildizlari SO 2 ni xosil kiladi va bu SO 2 bir kismi uz ogirligiga kura tuprok govakliklarida koladi.SO 2 ning tuprok tarkibidagi, tuprok eritmasi tarkibidagi mikdorlari eng avvalo bosim, namlik, xaroratga boglik.Masalan, 20 gradusda bir xajm suvda 0,9 xajm 100 g suvda 0,17 SO 2 eriydi va xokazo. Odatda nisbatan past xarorat va yukori bosimda SO 2 suvda yaxshi eriydi, ya'ni SO 2 + N 2 O N 2 SO 3 .Bunda xosil bulgan kumir kislotasi 2 asosoli bulib, uning ionizatsiya konstantasiga teng bulib, sirka kislotasining ionizatsiyasidan yukori buladi. Tuprokda SO 2 mikdori 10 % atrofida bulib, rN=5-5,5 bulsa, bunday vaziyatda tuprokda ishkorlarning tuplanishi, rN=4,5-5 bulsa, ya'ni kamaysa kislota xosil bulish sharoitlarini kuzatish mumkin.Tuprok eritmalarida rN boglik ravishda zaryadsiz N 2 SO 3 va NSO 3 - , SO 3 - 2 ionlari mavjud bulla oladi, rN=9-9,5 da SO 3 mikdori ortadi.RN=6,5-9,5 oraligida NSO - 3 ioni kuplikni tashkil kiladi. Kumir kislotasining tuzlari xisoblangan karbonatlar va bikarbonatlar kupchilik tuproklarda mavjud bulib, xar xil shaklda buladi.Masalan, Tayganing yuvuvchi suv rejimiga ega bulgan tuproklarda karbonatlar koldiklarini oz bulsada kurish mumkin, ya'ni karbonatli jinslar ustida xosil bulgan bulgan tuproklardagina kurish mumkin. Koldik karbonatlar rendzinlarga xos.Kayir tuproklari karbonatlarga boy buladi.Kattik sizot suchlari, chikib turadigan joylarda xosil buladigan tuproklar xam karbonatlarga boy buladi.

Tuproklarning mintakaviy katorida shimoldan janubga tomon yurganda karbonatlarning psevdomitsellasi kuvvatli tipik tuproklarda birinchi marotaba kurinadi. Keyinrok, ya'ni janubrokda tipik kora tuproklarda ok donachalar shaklida mavjud buladi.Yana xam janubrokda karbonatlar tuprokning eng ustki kavatlaridan chukur katlamlarigacha mavjud bulla oladi.Tuprokdagi karbonatlar ichida eng kup mikdorni kalsiy (SaSO 3 ) tashkil kiladi.Xuddi shu kabi tarkibga ega bulgan boshka karbonatlar aragonit va lyubkinit tarkalgan. Uzbekiston sharoitida Kuguchkov tomonidan magniy karbonatli shurlanish tipii Samarkand viloyati tuproklarida aniklangan. Keyinchalik P.Besedin, K.Shodmonov, G.Yuldashev va V.Isakovlar tomonidan Fargona vodiysining utlogi, Karimboev tomonidan buz kungir tuproklarda xam magniy karbonat mikdorining nisbatan kupligi aniklangan. Kuguchkov (1953) ma'lumotlariga kura, tuproklarda kalsiy karbonat 15-42 foiz, magniy karbonat 6-16 foiz ni tashkil kilib, magniy karbonatning yukori kursatkichli 0-40 sm. ga, kalsiy karbonatniki esa 70-80 sm ga tugri keladi. V.Isakov ma'lumotlariga kura Markaziy Fargonaning arzik-shukli tuproklarida magniy karbonat 0,7-3 foiz oraliklarida tarkalgan. Sodali shurlangan tuproklarda kumir kislotasining natriy tuzlaridan soda, trona va boshkalarda kuprok buladi.Bu kabi tuzlar xar xil katlamlarda xosil buladi va tuplanadi. Karbonatlarning eruvchanligiga kator sabablar ta'sir kiladi.Ular xar xil eruvchanlikka ega. jadval Ba'zi karbonatlarning eruvchanligi, ml/100 ml suvda.

Birikmalar 0. 0 S 20. 0 S 50. 0 S CaCO 3 8,1 x 10 -3 6,5 x 10 -3 3,8 x 10 -3 Ca(HCO 3 ) 2 6 x 165 0 x 166 0 x 173 MgCO 3 3H 2 O 0 x 149 0 x 022 0 x 037 K 2 CO 3 1,5H 2 O 105 x 3 110 x 5 121 x 3 KHCO 3 22 x 6 33 x 3 52 x 0 Na 2 CO 3 10H 2 O 7 x 0 20 x 5 - NaHCO 3 6 x 9 9 x 6 14,5 x 5 Jadval ma'lumotlaridan kurinib turibdiki, kalsiy gidrokarbonatining eruvchanligi uni karbonatiga nisbatan sezilarli darajada yukori. Lekin ularning gidrokarbonatdan karbonatga utish jarayonida eruvchanligi xosilasi juda past, ya'ni 10 – 9, 10 -12 atrofida. Tuprokda karbonatlarning mavjud bulishi, uning ya'ni tuprokning kator xususiyatlariga: govakligiga, zichligiga, gumusning fraksion tarkibiga va boshkalarga ta'sir kiladi. Karbonatlarning tuprok unumdorligiga ta'siri bir xil emas.Ma'lum mikdordagi ayrim karbonatlar tuprok strukturasiga, buferligiga ijobiy ta'sir kiladi.Tuprok reaksiyasini boshkaradi va neytral, kuchsiz ishkoriy xolda ushlab turadi. Karbonatlarning kupligi tuprok fizik xususiyatlariga salbiy ta'sir kiladi.Jumladan, tuprok massasini sementlashtiradi, uz navbatida tuprokka ishlov berish kiyinlashadi.Soda tuprokka xamma vakt salbiy ta'sir kiladi.Masalan: tuprok unumdorligi undagi soda mikdori 0,05-0,1% bulishi bilan keskin kamayib boradi.Bunga sabablardan biri soda tuprok massasini peptizatsiyaga uchratsa, yana

biri usimlikka Zaxar tarikasida ta'sir kiladi.Natijada tuprok strukturasi buziladi, suv utkazuvchanligi kamayadi, usimlik esa xalok bulishi mumkin. Sodaning tuprokka bunday keskin ta'sir kilish sabablaridan biri uning eruvchanligini yukori darajada ekanligi.Ishkoriy xususiyatlari kuchli namoyon bulishligi, natriy bilan tuprok singdirish kompleksi orasidagi bogni kuchsiz, ya'ni mustaxkam emasligi xisoblanadi.Odatda sodali tuproklar rN-i 10 va undan yukori buladi. Tuprok tarkibidagi sodaning paydo bulishi, xosil bulishi tugrisida yagona universal goya xozirgacha yuk.Nar bir aloxida sharoit uchun xarakterli goya mavjud bulib, shu asosda sodaning mavjud sharoit uchun xosil bulish mexanizmini tushuntirish mumkin. Xozirgi kunda kristalli jinslarning nurashi, kimyoviy reakyiyalar, ion almashinishi asosida, biologik yullar bilan sodaning xosil bulish nazariyasi amalda xukm suradi.Kristalli jinslarning nurashi asosida soda xosil bulish nazariyasini 1863 yili Bishov K. taklif kilgan edi. Fersman A. fikriga kura, yer katlamlaridagi jinslarning nurashi natijasida kation xosil kiluvchi elementlar mikdori anion xosil kiluvchilarga nisbatan 20-30 marotaba kup xosil buladi.yetishmagan anionlar mikdori karbonat angidrid xisobiga koplangan, uz navbatida karbonatlarning, soda mikdorini ortishiga olib keladi.Bu fikrga Tula kushilish kiyin.Chunki usha nurashga uchraydigan mineral jism elektroneytral buladi.Ya'ni undagi ijobiy va salbiy zaryadlar teng buladi. V.A.Kovda fikriga kura, alyumosilikatli nurashda birikmalarning uzaro ta'siri natijasida natriy karbonat xosil buladi. 1. CO 2 + H 2 O _____ H 2 CO 3 2. 2NaHSiO 3 + H 2 CO 3 _____ NaCO 3 + 2H 2 O + 2SiO 2

Bu mexanizm xususiy xoll uchun tugri keladi, lekin universal emas.Soda xosil bulishning yana bir yuli K.Bertolle tomonidan tavsiya etilgan bulib, bunda kalsiy karbonat transformatsiyalanadi. CaCO 3+ Na 2 SO 4=Na 2 CO 3+ CaCl 2 Bu kaytar jarayon bulib, ya'ni sodadan va CaCl 2 reaksiyaning chap tomondagilari xam xosil bulishi mumkin. E.Gilgard bu reaksiyani bir oz boshkacha bulishini aytgan. Shuni aloxida aytish kerakki, bu uchala reaksiya, ya'ni jarayonlar natijasida, CaCl 2, CaSO 4 xosil buladi, Ayni vaktda reaksiyalar kaytar.Gilgard reaksiyasi karbonat angidridning yukori konsentratsiyalari uchun xarakterli bulib, tabiatda bunday xodisa kamdan-kam uchraydi. Soda xosil bulishi kolloitd kimyovif yulin akad.K.K.Gedroyts ilmiy jixatdan asoslab berdi.Vengriyalik olim Zigmond va amekalik Kelli tajribalari asosida isbotladilar.Bu goyaga kura tuprok, shurxoklar uzining TSK da almashinuvchi natriy, tuprok eritmasida esa xar xil tuzlarni saklaydi. Yuvuvchi suv tartibotida arid ulkalarda tuzlarni tuprok katlamida kamayishi xisobiga kalsiy karbonat mikdori nisbatan kupayadi.Keyinchalik almashinuvchi natriy, kalsiy karbonat yoki karbonat kislotalar bilan uzaro ta'sir kiladi va uzaro sodani xosil kiladi. Sodani bu yul bilan xosil bulishi isbot kilingan.Lekin bu usul xam universal emas.Bunday deyishga sabab, bu usulda soda kam xosil buladi, ya'ni mavjud sodani mikdor jixatdan tushuntira olmaydi. Xozirgi kunda soda xosil bulishining biokimyoviy konsepsiyasi kata axamiyatga ega.Bu konsepsiya tuprokdagi sulfobakteriyalar faoliyatiga asoslangan.Anaerob rejimidagi tuproklarda yetarli namlikda sulfobakteriyalar rivojlanadi.Bakteriyalar sulfatni yukori darajadagi oksid formasida kaytaradi.

Kator gidromorf tuproklarda shu va shunga uxshagan jarayonlar xosil buladi.Xosil bulgan soda bilan birga boshka omillar (anaerob sharoit, sulfidlarning mavjud bulishi va boshkalar) sizot suvlar yer yuzasiga yakin va shur tuproklarda daraxtlar va ekinlarning kurib kolishiga sabab buladi. Karbonatlar asrlar buyi tuproklarda akkumulyatsilanadi.Bundan tashkari, karbonatli tuproklarda vaktinchalik kislota xosil bulishi xodisasi xam mavjud bulib, unda tuprokdagshi ishkoriylik ortib ketib kishlok xujaligiga kata zarar yetkazadi.Bu xodisaning sabablari kup bulib, ulardan biri sodali sulfatli sizot suvlari xisoblanadi.Yukorida kursatilgan yullardan biri orkali tuprokda soda xosil bulishi mumkin.Tuprokda ishkoriy va ishkoriy yer metallarning karbonatlari kup bulsa, uning ishkoriyligi xam ortadi. Bu borada Gedroyts uz vaktida ishkoriylikni kremniy kislotasi, organik kislota tuzlari, xamda potensial jixatdan fosfatlar, sulfatlar, boratlar xam keltirib chikarishi mumkin xam deb yozib koldirilgan. Gedroyts dolzarb va titrlanadigan ishkoriylikni farklashni aytgan.U faol ishkoriylik deganda, suvli surimdagi ishkoriylik chegaralarini, ya'ni ishkoriy chegaradagi rN ni tushuntirdi.Titrlanadigan ishkoriylik deb suvli surimni kislota bilan titrlash asosida aniklangan umumiy ishkoriylikka aytiladi. Gedroyts vafotidan sung ishkoriylik umumiy va xususiyga ajratiladigan buldi. Arinushkina (1970) normal karbonatlar ishtirokidagi ishkoriylik va umumiy ishkoriylikni aniklashni ishlab chikdi.Unda umumiy ishkoriylik deganda gidrokarbonatlar mikdori tushuniladi. Gedroyts ajratgan xususiy karbonatlik (normal karbonatlar ishkoriyligi) va umumiy ishkoriylik (gidrokarbonatli ishkoriylik) dan foydalanish kulay bulib, u xozirgi kunda xam uz axamiyatini yukotmagan. Shunday kilib kislota yordamida metiloranj ishtirokida titrlash asosida tuprokdagi barcha karbonatlarni, ya'ni kalsiy karbonat, natriy karbonat va

boshkalarni xamda gidrokarbonatlarni (Sa (NSO 3 ) 2 , NaNSO 3 va boshkalarni) aniklash mumkin. Bularni aloxida-aloxida aniklash uchun 2 marotaba titrlash kerak.Avval fenolftalein ishtirokida, sung metiloranj ishtirokida.Shunisi kizikarliki, fenolftalein ishtirokida titrlashda eritmaning rangi undagi rN 8,2 ga tenglashsa, uzgaradi, ya'ni rN- 8,2; 8,3 bulsa, kolgan karbonatlar tulaligicha gidrokarbonatlarga utadi.Shuning uchun normal karbonatlar tugrisida olingan ma'lumotlarni bu urinda ikkiga kupuytirish kerak.Amalda esa bu ish kilinmaydi.Aslida uni matematik amalni, ya'ni ikkiga kupaytirishni, albatta bajarish kerak. Aks xolda natijalar xato bulib chikadi. Endi gidrokarbonatlarning aniklash uchun umumiy ishkoriylikdan ikkilangan normal karbonatlar ishkoriyligi ayirib tashlanadi. Gedroyts umumiy ishkoriylikni ishkoriy yer metallari va ishkoriy metallar ishkoriyligiga bulinishini tavsiya kilib, uning aniklash usulllarini ishlab chikdi.Ishkoriylikni bu guruxlarga bulish shartli bulib, amalda ular sharoitga karab uzgaradi.Xar xil anionlarni tuprokning ishkoriylik darajasiga, ya'ni rN ortishiga ta'sir kilishini, ularning tuzlarini suvli surimda aniklash orkali titrlash mumkin. Masalan, NaHCO 3 - 8,2; CH 3 COONa- 8,7; Na 2 SO 4 - 9,8; Na 2 CO 3 -11,4; Na 3 PO 4 - 12,5; Na 2 S- 13,0. Shuni aloxida ta'kidlash kerakki, xar xil anionlar tuprok ishkoriyligini keltirib chikarishdagi real (anik) xissasi shu anionlarning tuprok eritmasidagi va suvli surimligi mikdoriga boglik.Yana shuni esda tutish lozimki, kupchilik ishkoriy reaksiyaga ega bulgan tuproklarda boratlar xam ishkoriylikni keltirib chikaradi.Fosfatlarga boy tuproklarda ishkoriylikni ular xam keltirib chikarishi mumkin. Karbonat kalsiyli tizim TSK dagi kalsiy ionini tuprok eritmasidagi ionlar va neytral tuzlarni Ca ++ , CaHCO + 3 , CaCO + 3 , HCO - 3 , CO - - 3 , H + , OH - , H 2 CO 3 va

CO - 2 ichiga oladi.Bular tuprokda muvozanat xolatida buladi.Bu muvozanatni saklaydigan birikmalardan biri karbonat angidrid xisoblanadi.Buning faolligi, ya'ni (SO 2 ) ni eritmadagi faolligi Kn x Pco 2 (Pco parsial bosim, Kn – Genri konstantasi bulib, 0,0344 gi teng) tarika xisoblanadi.Suv bilan karbonat angidrid muvozanati bizga ma'lum, ya'ni oxakning muvozanati esa ga boglik, ayni vaktda bunga N 2 O , SO 2 ta'sir kiladi.Bu urinda Yana aytish kerakki, tuprokdagi Sa(ON) 2 ni ionlarining faolligi tuprokshunoslikda oxakli potensial deb kabul kilingan bulib, kuyidagi tarkibda yoziladi: [rN – 0,5r Sa]. Shuni aloxida ta'kidlash kerakki, xar xil anionlarning tuprok ishkoriyligini keltirib chikarishdagi real xossasi shu anionlar tuprok eritmasidagi va suvli surimdagi mikdorlariga boglik.Yana shuni esda tutmok lozimki, kupchilik ishkoriy reaksiyaga ega bulgan tuproklarda ular ionlarining ichida karbonatlar reg buladi. Oxakli potensial tuprok kislotalagini xarakterlaydi.Bunda kalsiy va vodorod ionlarining almashinish reaksiyalarida katnashishi xisobga olinadi.Xisob-kitoblar shuni kursatadiki, karbonatli tuproklarda fakat SaSO 3 rN ni tuprok suspenziyasida 8, 9, 10 ga oshiradi.Agar magniy karbonat mavjud bulsa, rN=10-11 buladi.Xozirgi kunda ishkoriy tuproklarning salbiy reaksiyasini bartaraf kilish masalasi asosiy vazifalardan biri bulib, agrar ishlab chikarishda asosan gips sulfat kislota nordon chikindilardan foydalaniladi. Bu jarayonlar natijasida xosil bulgan natriy sulfat suvda yaxshi eriydi.Uni yuvib tuprok katlamlaridan chikarish mumkin.Oxirgi vaktlarda ishkoriy yerlar uchun meliorant tarikasida oltingugurt xam ishlatilmokda.U xolda tuprokda kuyidagi jarayonlar ketadi. Xosil bulgan kislota tuproklar karbonatlariga va tuprokka yukoridagi sxemalar asosida ta'sir kiladi.Oltingugurt urnida piritni ishlatish mumkin. Xosil bulgan uslfat kislota ta'siri bizga ma'lum, temir sulfat yesa gidrolizlani, kuyidagilarni xosil kiladi:

Temir sulfatning uzi xam meliorant tarikasida ishlatiladi.Bunda esa kuyidagi reaksiya sodir buladi: Xosil bulgan FeCO 3 suv ishtirokida Fe(ON) 2 va Fe(ON) 3 ga aylanadi, ya'ni: Uz navbatida reaksiya davom etadi. Bu jarayonda yangi xosil bulgan Fe(ON) 2 , Fe(ON) 3 lar tuprok kolloid zarrachalarini koagulyatsiyalaydi, ya'ni sutukturani yaxshilaydi.Demak, pirit ikki yoklama ta'sir kilishi mumkin. 1. Tuprok ishkoriyligini kamaytirsa. 2. Uning sutukturasini yaxshilasa. Umuman olganda karbonatlar tuprokka ijobiy va salbiy ta'sir kursatadi. Ishlab chikarishdan chikkan nordon chikindilar xam tuprokka kislota tarikasida ta'sir kiladi va uning ishkoriyligini bartaraf kiladi.Korxonalar chikindilaridan foydalanish Ayni vaktda ularni chikindisiz ishlab chikarishga aylantiradi.Bu uz navbatida ekologiyaga salbiy ta'sir kiladi.

Похожие

Tuproqdagi og`ir metallar, pestitsedlar va zaharli birikmalarning qayd qilingan me`yor ko`satkichlari

Tuproqdagi azot, fosfor va oltingugurt birikmalari

Tuproqdagi temir, marganets birikmalari

Tuproqdagi ishqoriy va ishqoriy yer metallarning birikmalari

Tuproqdagi kremniy birikmalari va ularning tuproq paydo bo‘lishidagi ahamiyati