Suv muhiti - Экология - Рефераты

Suv muhiti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

150.5 KB

Suv muhiti Suv resurslarining ifloslanishi, uning asosiy sabablari Suv – tirik organizmlarning mavjudligi va hayotiy faoliyati jarayonlarini ta‘minlaydigan xossalarga ega bo‘lgan bebaho mineral va noorganik birikmadir. Suv har qanday tirik mavjudotning xujayralari va to‘qimalari tarkibiga kiradi; ularning organizmlarida suv bo‘lgandagina murakkab reaktsiyalar kechadi. Suv bor joyda hayot bor, suv yo‘q joyda hayot ham bo‘lmaydi. Binobarin, suv hayot demakdir. Suv hayotning mavjudligini ta‘minlagan holda, uning asosini ham tashkil etadi. Zero, hayvonlar tanasining 60 – 85% ini suv tashkil etadi. Tirik organizmlarning suvga bo‘lgan ehtiyojini suvdan boshqa hech narsa bilan qondirib bo‘lmaydi. Tirik organizmlar tanasidan suvning 10 – 20% ini yo‘qotsa halok bo‘ladi. Odamda ovqat hazm qilish jarayoni bir kunda kamida 9 – 10 l suv ishtirokida kechadi. Shuningdek, suv organizm olamni vujudga kelishiga asos bo‘lgan murakkab kimyoviy birikmalarning hosil bo‘lishida faol ishtirok etadi. Suv tirik organizmlar, litosfera va atmosfera bilan murakkab o‘zaro munosabatlarda bo‘ladi. Birikmagan (kristalli) holdagi suv tufayli kristallar muayyan tuzilmaga ega bo‘ladi. Hatto vulkanlarning 10 yer yuzasiga chiqadigan magma (yun . magma xamir, loybalchiq) tarkibining 12% ini suv tashkil etadi. Suv - muhim iqlim hosil qiluvchi omil bo‘lib, iqlimning tarkib topishida atmosfera suv bug’lari muhim ahamiyatga ega. Geosferalarning o‘zaro murakkab ta‘sirida suv termodinamik (yunoncha therme – issiq, iliq; dinamik – kuchli) jarayonlarning ritmlarini (yunoncha rhithimikos – bir meyorda, bir maromda) tartibga solib turadi. Sayyoramiz yuzasida xilma – xil va rang – barang landshaftlarning mavjudligi ham suv tufaylidir. Shuningdek, aksariyat kimyoviy unsurlar migratsiyasining (lotincha migratio – ko‘chish) va turli relef (frantsuzcha relef – qavariq) xillarining vujudga kelishining asosiy omillaridan bir suvdir. Uzoq

geologik davrlar davomida va hozirgi paytda ham suv qoyalarni asta - sekin nuratadi, noorganik birikmalarni eritadi, organizmlar ishtirokida tuproq hosil bo‘lishi jarayonini faollashtiradi. Suv uyushgan suyuqlik bo‘lganligi tufayli sayyoramizdagi juda katta energiya manbaidir. Boshqa moddalardan farq qilgan holda suv issiqlik ta‘sirida torayadi. Suvning bu fizikaviy xossasi, ayrim olimlarning fikriga ko‘ra, hayotning paydo bo‘lishi va rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Quyosh ta‘siri ostida har daqiqada 2 mln. t suv bug’ga aylanadi, bug’ning har grammida 539 kal quyosh energiyasi bo‘ladi. Pirovardida atmosfera quvvati 1 mlrd. kvt bo‘lgan 40000 elektr stantsiyasi ishlab chiqargan energiya miqdoriga teng bo‘lgan issiqlik oladi. Issiqlik energiyasining suvda katta miqdorda to‘planish imkoniyati yilning turli davrlarida va bir kun davomida yer yuzasida haroratlarning keskin o‘zgarishiga yo‘l qo‘ymaydi. O‘zining bunday xususiyati tufayli suv sayyoramizda issiqlikning taqsimlanishini boshqarib va tartibga solib turadi. Inson o‘zining nafaqat fiziologik hayotiy faoliyatida, balki xo‘jalik faoliyatining barcha turlarida suv is‘temol qiladi yoki suvdan foydalanadi. Taqribiy hisoblarga ko‘ra, mineral resurslarni qazib olish, qayta ishlash va mahsulot ishlab chiqarish uchun jahonda har kuni 8 – 10 mlrd. t suv sarflanmoqda. Sanoatda katta miqdordangi suv xom ashyoni qazib olish, aralashtirish, eritish, tozalash va boshqa texnologik jarayonlarda foydalaniladi. 1 – jadval sanoatda ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarishda sarflaniladigan suv miqdori to‘g’risida ma‘lumot berishi mumkin. – jadval . 1 tonna sanoat mahsuloti ishlab chiqarish uchun sarflanadigan suv miqdori (m 3 hisobida) Mahsulotning nomi Sarflanadigan suv miqdori Po‘lat prokati 300 Mis 500

Qog’oz 900 Alyuminiy 1500 Sintetik kauchuk 2100 - 3500 Nikel 4000 Kapron tola 5600 Hozirgi issiqlik stansiyalari ham katta miqdordagi suvni iste‘mol qiladi. Quvvati 300 000 kVt bo‘lgan issiqlik stantsiyasi 1 yilda 300 mln. m 3 suvni sarf qiladi (yoki 3 l suv sarfi hisobiga 1 kilovatt elektr energiya ishlab chiqariladi). Jahondagi barcha elektr stansiyalarining (jumladan AESlarning) tubogeneratorlarini sovitish uchun yiliga 320 – 350 km 3 suv sarflanadi. Qishloq xo‘jaligi suv resurslarini eng ko‘p iste‘mol qiladigan tarmoqdir (2 – jadval). X. Penmen (1972) ma‘lumotlariga ko‘ra, o‘simliklar 1 t quruq massa yetishtirish uchun issiqlik va namlik sharoitlariga bog’liq holda transpiratsiyaga (lot. trans – orqali; spirare – nafas olmoq) 150 – 200 dan 800 – 1000 m 3 gacha suv sarflaydi. Deyarli shuncha miqdordagi suv bemahsul bug’lanishga sarflangan holda, bu ko‘rsatkichning choragiga teng miqdordagi suv biomassaning o‘zida saqlanib qoladi. Shu narsani ta‘kidlash lozimki, suv nafaqat sug’oriladigan yerlar, balki lalmikor maydonlar uchun ham foydalaniladi. Sug’oriladigan yerlarda yetishtiriladigan qishloq xo‘jalik mahsulotlari uchun juda katta miqdorda suv sarflanadi. Masalan, 1 t bug’doy yetishtirish uchun 1 500 t, 1 t guruch yetishtirish uchun 5000 – 7000 t, 1 t paxta yetishtirish uchun esa 3000 – 4000 t suv sarflanishi zarur (Lvovich, 1986). Jahon qishloq xo‘jaligida 280 mln. ga yer obikor dehqonchilikda foydalaniladi. 1 ga maydondagi ekinlarni sug’orish uchun o‘rtacha 12 – 14 ming m 3 suv yillik me‘yor hisoblanadi. Shunday qilib, hozirgi payda obikor dehqonchilikda har yili 3000 km 3 , lalmikor dehqonchilikda esa 1400 km 3 suv iste‘mol qilinadi. Obikor dehqonchilik foydalaniladigan suv hajmiga ko‘ra suvni iste‘mol qiladigan boshqa tarmoqlar orasida birinchi o‘rinni egallaydi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga jahon miqyosida iste‘mol qilinadigan suvning 75% ga yaqini to‘g’ri keladi.

– jadval . JAHONDA SUV ISTE‘MOLI VA AHOLI SONINING DINAMIKASI Suvni iste‘mol qiladigan tarmoqlar Suvni iste‘mol qilinishi, km 3 1900 y . 1980 y . 2000 y . Jami iste‘mol qilingan suv 400 3000 3710 4150 Sanoat 30 630 720 750 Qishloq xo‘jaligi 350 2100 2800 3100 Kommunal xo‘jalik 20 150 190 300 Jahon aholisining soni, mln. kishi 1670 4000 4400 6100 Hozirgi sharoitlarda maishiy – xo‘jalikda foydalaniladigan suvga ham insoniyatning ehtiyojlari yildan – yilga ortib bormoqda. Sayyoramizning hozirgi paytda 1 yil davomida 1 odam o‘rtacha 45 – 50 m 3 (1 kunda o‘rtacha 125 – 130 l) suv iste‘mol qiladi. Maishiy – xo‘jalikda foydalaniladigan suv miqdori jahonda 1 yilda taqriban 270 – 300 mln. m 3 ni tashkil etadi. Ammo, shu narsani ta‘kidlash lozimki, jahon sog’liqni saqlash tashkilotining ma‘lumotlariga ko‘ra, jahonning 2 mlrd. aholisi gigiyenik talablar darajasidagi sifatli suv bilan ta‘minlanmagan. Suv ta‘minotidagi bu nuqson bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarda yuqumli kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘layotir. Suv resurslari daryo va dengiz transporti, elektr energiyasi olish, baliqchilik xo‘jaligi, yog’och oqizish uchun ham foydalaniladi. Xo‘jalikning bu tarmoqlari suv resurslarining miqdor ko‘rsatkichlariga ta‘sir ko‘rsatmagan holda ularning sifat jihatdan yomonlashuviga, ya‘ni ifloslanishiga ancha katta ta‘sir ko‘rsatadi. Jahonda aholi sonining yildan – yilga ko‘payib borishi, sanoat va energetikaning rivojlanishi, sug’oriladigan yerlar maydonining kengayishi suv resurslariga bo‘lgan ehtiyojning orta borishini taqozo etadi. Shu sababli insonning hayotiy va moddiy faoliyatining asosiy manbai bo‘lgan suv resurslaridan tejamkorlik va samarali foydalanishni tashkil etish doimo dolzarb iqtisodiy – ekologik muammo bo‘lib qolaveradi.

Hidrosfera va uning suv zahiralari. Sayyoramizning barcha suvlar geografik qobiqning tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan h idrosferani hosil qiladi. h idrosferaga Dunyo okeani, daryolar, ko‘llar va suv omborlari, tog’ va qutbiy muzliklar, yer osti suvlari, tuproqdagi nam va atmosferadagi suv bug’lari kiradi. H idrosfera – dinamik tizim bo‘lib, unda suvning aylanma harakati muhim ahamiyatga ega. Suvning aylanma harakati jarayonida u chuchuklashadi, Yer yuzasida taqsimlanadi, tirik organizmlarni ta‘minlaydi, tabiiy jarayonlarni sodir bo‘lishini boshqaradi. Suvning aylanma harakati jarayonida uning agregat holatlarining o‘zgarishi ro‘y beradi. Aylanma harakat natijasida atmosfera, gidrosfera, biosfera, litosfera o‘rtasida bog‘liqlik tarkib topadi. Shuning uchun geografik qobiqlar orasida o‘zaro bog‘liqlik suvning aylanma harakati natijasida yanada kuchayadi. Yil davomida sayyoramizda 525 ming km 3 suv aylanma harakatda bo‘ladi. Odatda h idrosferaga tavsif berishda Yer yuzasining 361,2 mln. km 2 maydoni suv bilan qoplangan deyishdan boshlanadi. Ammo bu raqam okeanlar va dengizlar band etgan akvatoriya maydonini ifodalaydi. Butun gidrosfera band etgan maydon ancha ko‘proqdir. Muzliklar 16,3 mln.km 2 yoki quruqlik maydonining 11% ini qoplaydi; ko‘llar va daryolar band etgan maydon 2,3 mln. km 2 (1,7%), botqoqlar va o‘rta sernam yerlar maydoni 3 mln. km 2 ga teng. Shunday qilib, gidrosferaning maydoni 380 mln km 2 dan ortiqroq bo‘lib, quruqlikning 75% idan ortiqrog’ini tashkil etadi (Losev, 1989). Ozod (birikmagan holdagi) suvning zahiralariga ko‘ra Yer – Quyosh tizimidagi eng “sersuv” sayyoradir. Gidrosferaning massasi 1454 mln. km 2 ni tashkil etadi , ya’ni sayyoramizdagi har bir kishiga 375 mln. m 3 suv to`g`ri keladi (– jadvallar). Agar hidrosferadagi barcha suvlar Yer yuzasida tekis taqsimlansa, o‘rtacha qalinligi 3000 m bo‘lgan qatlam hosil bo‘lardi. Gidrosfera suvlarining katta qismi (1370 mln. Km 3 dan ortiqroq) Yer yuzasining ¾ qismini band etgan Dunyo okeanida (o‘rtacha chuqurligi – 3790 m, maydoni – 361,3 mln. km 2 ) to‘plangan. Suvlarning 60 mln km 3 (4% i) yer osti suvlariga, 24 mln km 3 (1,6 % i)

muzliklarga, 280 ming km 3 (0,019% i) ko‘llarga, 85000 km 3 (0,006% i) tuproqdagi namga, 14000 km 3 (0,0001%) atmosferadagi suv bug‘lariga va 1200 km 3 (0,0001% i) daryolarga to‘g‘ri keladi . Suvlarning katta massasi muzliklarga ham to‘g’ri keladi. Agar barcha muzliklar erisa, Dunyo okeanining suv sathi 64 m ga ko‘tarilgan, maydoni esa 1,5 mln. km 2 ga kengaygan bo‘lar edi (quruqlikning maydoni esa 1% ga kamayadi). Biosferadagi suv massasi 1,1 х 10 18 g ni yoki jahondagi barcha daryolar o‘zanlaridagi suvning yarmiga yaqini tashkil etadi (Losev, 1989). Ozod suvning paydo bo‘lishi mantiyaning gazsizlanishi – yer bag’irlarining sayyora massasining umumiy zichlashuvi va uning ichki qismlarida radioaktiv unsurlarning parchalanishi natijasida qizishi bilan bog’liq. Mantiya moddalarining tabaqalanishida kimyoviy jihatdan birikkan holdagi suvlarning bir qismining ajralishi va ozod suvga aylanishi sodir bo‘lgan. Yerning mantiyasida 0,5% suv bor (13 – 15 mlrd. km 3 yoki Dunyo okeanidagi suvlarga nisbatan taqriban 10 – 12 baravar ko‘proq). Mantiyadagi minerallar va tog’ jinslari bilan kimyoviy va fizikaviy jihatdan bog’liq bo‘lgan bu suvlar yer po‘sti va yer yuzasidagi suvlarning to‘yinish manbai bo‘lib xizmat qiladi. Suvning aylanma harakatida atmosfera, okean va materik bo‘linmalari ajratilishi mumkin. Suvning aylanma harakatining global miqyosida katta va kichik aylanma harakat halqalari ajratiladi. Katta aylanma harakat mantiya jinslaridan kimyoviy jihatdan birikkan suvlarning bir qismining ajralishini, vulkanlar faoliyati natijasida ajralib chiqqan ozod suvlarni cho‘kindi jinslar tomonidan birikishini o‘z ichiga oladi. Yerning ichki qismlaridagi suvlarning aylanma harakatini Ye.V. Pinniker ikki kichikroq aylanma harakatga ajratadi: 1. Yuqori qatlamlarni o‘z ichiga oladigan va yer osti suv oqimini tartibga solib turadigan gidrogeologik aylanma harakat. 2. Chuqur qatlamlarda suv almashinuvini ta‘minlaydigan geologik aylanma harakat. Gidrogeologik va geologik aylanma harakatlar bir – biri bilan mujassam bog’langan.

– jadval. H idrosferaning turli qismlaridagi suvlarning zahiralari va suv almashinuvining faolligi (M.I. Lvovichdan, 1974) H idrosrferaning qismlari Hajmi, ming km 3 Umumiy hajmiga nisbatan % da Suv almashuvining faolligi, yil Dunyo okeani 1370 323 93.96 3000 Yer osti suvlari, jami 60000 4.12 5000 Jumladan faol suv almashuvi zonasi 4000 0.27 330 Muzliklar 24000 1.65 8000 Ko‘llar 280 0.019 7 Tuproq nami 85 0.006 1 Atmosferaning suv bug’lari 14 0.001 0.027 Daryo suvlari 1.2 0.0001 0.031 Jami: 1454 193 100 2 800 4 – jadval . Hidrosferaning miqdoriy tavsifi Hajmi, 10 6 km 3 Vazni, 10 15 t ± % Hidrosfera 2460 2530 100 Yer po‘stining okean tipi 1500 1550 61 Yer po‘stining kontinental tipi 960 980 39 Yuza suvlari 1410 1460 58 Dunyo okeani 1370 1420 Muzlar 30 30 Daryolar va ko‘llar 10 10 Yer bag’iridagi suvlar 1050 1070 42 Cho‘kindili qatlam 190 190 Kristalli jinslar 860 880 Suvning kichik aylanma harakati (bug’lanish – yog’inlar – infiltratsiya – oqim) ancha tez sodir bo‘ladi. Suvning kichik aylanma harakati tufayli

materiklardan okeanlarga uzluksiz yuza va yer osti oqimi hosil bo‘ladi, yer osti suvlarining zahiralari to‘ldirilib turiladi, muzliklarning suv balansi saqlanadi. Quruqlik va okean suvlarining hozirgi ko‘rinishdagi taqsimlanishi atmosfera tsirkultsiyasi va issiqlik rejimi bilan uyg’unlashgan holatda namning har yillik aylanishini ta‘minlaydi. Namning yillik aylanishi 525 ming km 3 hajmdagi suvni tashkil etadi, shundan 106 ming km 3 quruqlikka tushadigan yog’inlar bo‘lib, ular daryolarning oqimini hosil qiladi. Hidrosferaning turli qismlarida suv almashinuvining faolligi nisbatan qisqa yoki uzoq vaqt davomida sodir bo‘ladi. Ayniqsa chuqur yer osti suvlari almashinuvi geologik davrda (5000 yilga yaqin) sodir bo‘ladi. Okeanlarda esa ularning yuzasidan har yili 453 ming km 3 ga yaqin suv bug’lansada, suvlarning to‘liq almashinuvi deyarli 3000 yilni o‘z ichiga oladi. Tuproqlardagi nam ko‘rinishidagi suvlar deyarli har yili almashinib turadi; daryolar o‘zanlaridagi suvlar 11 haftada yoki 1 yilda 32 marta almashinadi. Atmosfera suvlarining almashinuvi ayniqsa faol kechadi. Shu sababli atmosferadagi barcha suv (nam) har 10 kunda yoki 1 yilda 36 marta to‘liq almashinadi. Buning natijasida umumiy hajmi 14 ming km3 bo‘lgan atmosfera nami yer yuzasiga 525 ming km 3 miqdoridagi suvlarning yog’inlar ko‘rinishida tushishiga sharoit yaratadi. Hisoblarga ko‘ra, butun atmosfera nami o‘rtacha har 2800 yilda almashinadi. Chuchuk suv ryesurslari va ulardan oqilona foydalanish. Suv – tabiatda t ugamaydigan va tiklanadigan xususiyatlarga ega bo‘lgan tabiiy resurslardir. Ammo h idrosferaning qariyb 94% i maydoniga ko‘ra ham, hajmiga ko‘ra ham Dunyo okeaniga to‘g’ri keladi (– jadval). Yerdagi chuchuk suvlarning miqdori har yillik oqim hisobiga 4x10 13 m 3 ni tashkil etadi. Ammo, 1,5x10 16 m 3 chuchuk suv muzliklarda va aysberglarda to`plangan. Shunday qilib, chuchuk suvlar hidrosferaning atigi 2% ga yaqinini tashkil etadi. Global suv zahiralarining atigi 3% ini chuchuk suvlar tashkil etadi.??? Chuchuk suvlar suvning uzluksiz aylanma harakati tufayli hosil bo‘ladi. Bug`lanish natijasida 525 ming km 3 suv hosil bo‘ladi. Bu miqdorning 86% i

Dunyo okeaniga va ichki suv havzalariga (Kaspiy, Orol va b.sh.) to‘g’ri keladi; qolgan qismi esa (uning ham yarmi o‘simliklarning transpiratsiyasi suvlariga) quruqlik 1250 mm qalinlikdagi suv qatlami bug’lanadi. – jadval . Yerda hidros fera va uni tashkil etuvchi qismlarning maydoni, mln. km 2 (K.S. Losevdan, 1989) Dunyo okeani Dunyo okeani, muzliklar Dunyo okeani, muzliklar, ko‘llar va daryolar, Dunyo okeani, muzliklar, ko‘llar va daryolar, botqoqlar Dunyo okeani, muzliklar, ko‘llar, daryolar, botqoqlar, qor qoplami 61.2 77.5 37 9.8 38 2.8 443 Daryolar – hozirgi sharoitlarda foydalanish miqdoriga ko‘ra, chuchuk suvlarning asosiy manbaidir. Agar sayyoramsizdagi barcha daryolarda oqim bir lahza to‘xtalib, ulardagi suv miqdori o‘lchansa, 1200 km 3 ni tashkil etadi. Ammo daryolardagi suvlarning almashinuvi juda tez sodir bo‘lishi boisidan daryolarda har yili 45000 km 3 suv oqib o‘tadi. Shundan: 44000 km 3 i Dunyo okeaniga, qolgani esa berk havzalarga tushadi. daryolarning umumiy oqimida yer osti suvlarining ulushi 14 – 16 ming km 3 dir. – jadval . H idrosferadagi chuchuk suv zahiralari H idrosferani tashkil etuvchi qismlari Chuchuk suv, ming km Hidrosferadagi suvlarga nisbatan chuchuk suvlarning ulushi, % Chuchuk suvlarning jahon zahirasidagi ulushi, %

Yer osti suvlari 40000 4 13.3 Qor – muzlik suvlari 26000 100 85.9 Tuproqlardagi nam 1000 100 0.28 Botqoqlar 1000 100 0.28 Ko‘llar 910 39 0.24 Atmosfera 1 4 100 - Daryolar 1 2 100 - Jami: 302912 1.7 100 Yer kurrasidagi uzunligi 1000 km va undan ortiqroq bo‘lgan daryolarning soni 50 dan ortiqroq bo‘lib, ular quruqlikning deyarli yarmida suv yig’adi. Barcha daryolardagi oqimining 1/10 qismi faqat Amazonka daryosiga to‘g’ri keladi. Daryo suvlari uzluksiz tiklanib turishi tufayli inson foydalanishi uchun eng yaroqli suv manbaidir. Kishilik jamiyatining rivojlanishida daryolarning ahamiyati beqiyosdir, zero inson faoliyatining biror – bir sohasi yo‘qki, bu suv bilan bog’liq bo‘lmasin. Daryolar aloqa yo‘llari, arzon elektr energiyasi va suv ta‘minotining muhim manbai bo‘lib xizmat qiladi. Daryo suvlarining minerallashuv darajasi dengiz suvlariga nisbatan 200 baravar kamroqdir. – jadval . Daryo suvlarining o‘rtacha tarkibi CL - HCO- 3 CO 2- 3 Ca 2+ SO 4 Na + K + Mg 2+ Jami Mr| kg Suv 6.4 47.6 13.3 11.9 6.1 3.3 88.6 Hozirgi paytda sayyoramizning har bir kishisi ga 11,8 ming km 3 daryo suvi to‘g’ri keladi. Chuchuk suvlarning asosiy zahiralarini qor – muzlik suvlari hosil qiladi (260 ming km 3 ). Hisoblarga ko‘ra, ko‘llardagi chuchuk suvlarning hajmi 91 ming km 3 . Shuningdek, botqoqlar va tuproq qoplami chuchuk suvlar saqlanadigan ulkan

rezervuarni (lot. reservare saqlamoq, jamg’armoq) hosil qiladi. Bu rezervuarda (100 ming km 3 ) suv saqlanadi. Chuchuk suvlarni hosil qiluvchi atmosfera namlarning hajmi esa 1400 km 3 . Muzliklar yer osti suvlari bilan birgalikda chuchuk suvlar zahiralarining 99,2% ini tashkil etadi. Yer osti suvldari chuchuk suvlarning eng muhim manbai bo‘lsada, bu manbalardan foydalaniladigan suv miqdori daryolardan olinadigan suv hajmining 20% iga yaqinini tashkil etadi. Shunday qilib, hozirgi paytda iste‘mol uchun foydalanilayotgan chuchuk suvlarning asosiy manbaini daryo suvlari hosil qiladi. Hisoblarga ko‘ra, foydalanish uchun olinayotgan chuchuk suvlarning hajmi 20 – 30 ming km³ doirasiga bo‘lib, bundan tashqari boshqa manbalardan (yer osti va chuchuklashtirilgan dengiz suvlari) olinayotgan suvlarning hajmi daryolardan olinayotgan suvlarning taxminan 10 – 20% ini tashkil etadi (Losev, 1989). Hisoblarga qaraganda, Yer po‘stining yuqori 5 km li qatlamida (kontinentlarda) 84,4 mln. km 3 suv mavjud. Shundan 60 mln. km 3 erkin (birikmagan holdagi yoki gravitatsiya (lotincha grave – og’irlik) suvlarga to‘g’ri keladi. Butun yer po‘stida Dunyo okeani suvlarining hajmi bilan taqqoslash mumkin bo‘lgan hajmdagi suv zahiralari (1,5 mlrd. km 3 ) joylashgan. Zahiralariga ko‘ra statik (yun . statos turgan, turuvchi) yoki asriy hamda dinamik (tiklanadigan) yer osti suvlarni ajratadilar. Yer osti suvlarining foydalanish zahiralari ularning harajatiga bog’liq. M.I.Lvovichning ma‘lumotlariga ko‘ra, yer osti suvlarining dinamik zahiralari dunyo bo‘yicha 12000 km 3 ni tashkil etadi. Yer osti suvlari chuchuk suvlarning muhim manbalari bo‘lsada, ulardan foydalanish ma‘lum qiyinchiliklar bilan bog’liq. Yer osti suvlarining tiklanishi sekin sodir bo‘ladi, ularni yer bag’irlaridan olish esa yuza manbalaridan suv olishga nisbatan ancha murakkab jarayondir. Shu sababli yer osti manbalaridan olinayotgan suvlarning miqdori daryolardan olinayotgan suvlar hajmining 20% dan ko‘p emas. Yer osti suvlarining tarkibida D.I.Mendeleev davriy jadvalidagi barcha kimyoviy elementlar mavjud. Shu sababli bu xildagi suvlar qimmatbaho kimyoviy

xom ashyo hisoblanadi. Bundan tashqari, yer osti suvlari davolashda, isitishda va elektr energiyasi olishda ham foydalaniladi. Quruqlikka yog`inlar ko`rinishida tushadigan chuchuk suvlar sayyoramiz aholisining suvga bo`lgan ehtiyojdan 50-60 marta ko`proq. Ammo suv taqchilligi bilan bog`liq bo`lgan muammolar mavjud.Sayyoramizning ko`pgina hududlarida bu muammolar suv resurslarining notekis taqsimlanishi bilan bog`liq. Qurg`oqchil, chala qurg`oqchil va namlanish yetarli bo`lmagan hududlar quruqlikning qariyb 60% maydonini tashkil etadi. Bu hududlarda 250 mln. kishi istiqomat qiladi.Suv taqchlligining sabablaridan biri sanoat rivojlangan mamlakatlarda suvdan katta miqdorda foydalanish bilan bog`liq.Ko`pgina mamlakatlarda esa suv tanqisligi suv havzalarining iflosanganligi bilan bog`liq..erda suv ta’minotini yaxshilash suvni tejamkorlik bilan sarflashga bevosita bog`liq. Jahonda hozirgi pa y tda har bir kishiga h idrosferaning taqriban 0,3 km 3 suvi to‘g’ri keladi. Ammo hidrosferada juda kichik ulushga ega bo‘lgan chuchuk suvlar (barcha ko‘rinishdagi) har bir kishiga 4 mln. m 3 ni, faqat suyuq holatdagi suvlar 13 mln. m 3 ni va daryolar hamda ko‘llardagi chuchuk suvlar 40 ming m 3 ni tashkil etadi.??? Sayyoramiz miqyoslarida suvga bo‘lgan ehtiyoj va bu ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari darajasini e‘tiborga olgan holda Yerda suv ko‘p ekanligini, ammo foydalanish uchun suvning kam ekanligini qayd qilish mumkin. Agar gidrosferadagi barcha ko‘rinishdagi suvlarni sayyoramiz aholisiga o‘rtacha taqsimlansa, har bir kishiga 0,3 km 3 suv to‘g’ri keladi. Ammo, yuqorida ta‘kidlanganidek, gidrosfera suvlari hajmida chuchuk suvlar hisobga olinsa, bu miqdor 1 mln. m 3 dan barcha holatdagi chuchuk suv to‘g’ri keladi, ammo suyuq holatdagi chuchuk suvlar hisobga olinsa bu miqdor 1 mln. m 3 dan oshmaydi. Foydalanish eng oson bo‘lgan daryolar va ko‘llarning chuchuk suvlari sayyoramizda har bir kishiga atigi 40 ming m 3 tashkil etadi. Suv resurslari kontinentlar va ularning regionlari bo‘yicha juda notekis taqsimlangan (7-jadval). Shu sababli suvlardan foydalanishda har bir hududning suv resurslarining regional sharoitlari e‘tiborga olinishi zarur.

– jadval .Materiklarning chuchuk suv (daryo oqimi) resurslari (M.I. Lvovichdan, 1986) Materik Maydoni, mln. km2 Yog’inl ar, km 3 Daryo oqimi, km 3 Hududnin g yalpi namlanishi , km 3 Bug’lanis h, km 3 to‘liq yer osti y er usti Yevropa 9770 7165 3110 1065 2045 5120 4055 Osiyo 45200 32690 1319 0 3410 9780 22910 19500 Afrika 30290 20780 4225 1465 2760 18020 16555 Shimoliy Amerika х 2830 139190 5960 1740 3720 9690 7950 Janubiy Amerika 17810 29355 1038 0 3740 7140 22715 18975 Avstraliya Okeaniya bilan 8400 6405 1965 465 1500 4905 4440 Butun quruqlik хх 132300 110305 3883 0 1188 5 2694 5 83360 71475 х Markaziy Amerika va Vest – Indiya bilan birgalikda . хх Antaraktida va Grenlandiyadan tashqari. Suv resurslarini muhofaza qilish. . Inson tomonidan foydalanilgan suv pirovard natijada yana tabiiy muhitga qaytadi. Ammo suvlarning bug’langan qismi e‘tiborga olinmasa, tabiiy muhitga ifloslangan oqova suvlar qaytadi. Suv tugamaydigan va tiklanadigan tabiiy resurslar toifasiga mansub bo‘lsada, u sifat jihatdan yomonlashishi va iste‘mol uchun yaroqsiz bo‘lib qolishi mumkin. Insonning xo‘jalik faoliyati natijasida suv ifloslanib bormoqda, binobarin, ulardan foydalanish darajasi muttasil murakkablashmoqda. Bu muammo

Yer shari miqyosida tobora jiddiylashmoqda. XX asr bopshidan buyon suvdan foydalanish sanoatda 20 marta, qishloq xo`jaligida 6 marta, kommunal xo`jalikda 7 marta ortdi. Inson tomonidan foydalanilgan suv pirovardida yana tabiatga qaytadi. Ammo suvlarning bug‘langan qismi hisobga olinmasa, tabiatga ifloslangan oqova suvlar qaytadi. Hozirgi sharoitlarga suv havzalari ifloslanishining asosiy sababi havzalarga tozalanmagan yoki yetarlicha tozalanmagan oqova suvlarining tushishi bilan bog‘liq. Oqova suvlar sanoat korxonalari, kommunal va qishloq xo‘jaligida foydalanilgan suvlardir. Har yili sayyoramizning suv havzalariga 500 mlrd. t ifloslangan oqava suv tushmoqda. Dengiz va okeanlarga har yili 6 mln. t dan 15 mln. t gacha neft (1 t neft 6 km 2 dengiz akvatoriyasini ifloslaydi) 6 mln. t ga yaqin fosfor, 2 mln. t qurg`oshin, 25 mln. t temir, 5 ming t simob tushadi. Suvlarning kimyoviy ifloslanishi ularga turli zaharli moddalarning tushishi tufayli ro‘y beradi. Kimyoviy ifloslanishning manbalarini qora va rangli metallurgiya, tog‘ kon, kimyo sanoati korxonalari va ancha katta miqyosda ekstensiv qishloq xo‘jaligi tashkil etadi. Suvlarning kimyoviy ifloslanishida turli og‘ir metallar, detergentlar, neft va neft maxsulotlari, qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan turli pestitsidlar va boshqa kimyoviy moddalarning suv havzalariga tushishi tufayli sodir bo‘ladi. Suvlarning fizikaviy ifloslanishi ularga iliq suvlarning hamda radioaktiv moddalarning tushishi tufayli sodir bo‘ladi. Suv resurslaridan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish dolzarb ekologik – iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Shu sababli suv resurslarining, ayniqsa chuchuk suvlarning miqdor va sifat jihatdan qashshoqlashuviga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Yuza suvlariga insonning bevosita yoki bilvosita ta‘siri ayniqsa kuchli ta‘sir ko‘rsatadi. 8 – jadvalda antropogen omillarning yuza suvlari holatiga bevosita va bilvosita ta‘sirining oqibatlari ko‘rsatilgan.

Suvlarning biologik ifloslanishi vabo, ichterlama (tif), paratif epidemiyasiga epidemiyasiga (yunoncha epidemia – yalpi, yoppa kasallik) va boshqa oshqozon – ichak infektsiyalarining (lotincha infikere – buzmoq, yuqmoq) hamda turli virusli (lotincha virus – zahar) infektsiyalar (masalan, gepatit)ning tarqalishiga sabab bo‘ladi. Biologik ifloslanishi darajasi asosan 3 ta ko‘rsatkich bilan harakterlanadi. Ulardan biri 1 litr suvdagi ichak tayoqchalarining soni bo‘lib, LKP (laktoz – ijobiylar soni) bilan belgilanadi. LKP hayvonlar hayotiy faoliyatining mahsulotlari bilan suvning ifloslanishini ifodalaydi hamda suvda kasallik keltirib chiqaradigan viruslar hamda bakteriyalarning mavjudligini ko‘rsatadi. Masalan, 1 litr suvda 1000 LKP bo‘lsa, bunday suvda cho‘milish havfsiz hisoblanadi. Agar bu ko‘rsatkich 5000 – 50000 LKP bo‘lsa, suv iflos hisoblanadi va cho‘milganda kasallik yuqishi havfi bo‘ladi. Suvda 50000 LKP dan yuqori bo‘lganda cho‘milish mutlaqo mumkin emas. Suvlarning organik moddalar bilan ifloslanish tavsifi uchun kislorodni biokimyoviy iste‘moli – KBI ko‘rsatkichi qo‘llaniladi. KBI mikrorganizmlarga organik moddalarni noorganik birikmalarga aylantirish uchun muayyan vaqtda qancha miqdorda kislorod zarurligini ifodalaydi. Masalan, ichish uchun mo‘ljallangan suvda (1 : l hisobiga) kislorodning miqdori 3 mg dan kam bo‘lmasligi lozim. Hozirgi sharoitlarda suv hazalari ifloslanishining asosiy sababi havzalarga tozalanmagan yoki yetarlicha tozalanmagan oqova suvlarning tushishi bilan bog’liq. Oqova suvlar sanoat korxonalari, kommunal va qishloq xo‘jaligida foydalanilgan suvlardir. Hozirgi paytda jahonda sanoat va xo‘jalik – maishiy maqsadlarda har yili 150 km 3 suvni hosil qilish uchun turli suv manbalaridan kamida 700 km 3 suv olinadi. Foydalanilgandan so‘ng havzalarga chiqariladigan qaytama (oqova) suvlarning miqdori jahon bo‘yicha 1300 km bo‘lib, shundan 700 km 3 maishiy va sanoat, 500 km ga yaqini sug’oriladigan hududlarda hosil bo‘ladi. Agar maishiy va sanoat oqovalarining har 1 m 3 hajmidagi tabiiy suvlarni ifloslantira olishi hisobga

olinganda, oqova suvlar har yili 8500 km 3 tabiiy suvlarni ifloslantiradi (Losev, 198). Sug’orishda hosil bo‘ladigan oqova suvlar ifloslanishi hozirgi paytda irrigatsion ifloslanish deb nom olgan. Sug’orishda foydalanilgan suvlarning bir qismi qaytalama suvlarni hosil qiladi. Minerallashuv darajasi tabiiy suvlarni ifloslashi mumkin. – jadval .Yuza suvlari holatiga antropogen ta‘sirlarning turlari Bevosita ta‘sirlar Bilvosita ta‘sirlar Ko‘llar, daryo irmoqlari va botqoqlarning yo‘qotilishi O‘rmonlarning qirqilishi O‘rmon barpo qilish va botqoqlarni quritilishi Tug’onlar, suv omborlari, kanallar, shlyuzlar, gidrotexnik tonellar qurish yordamida yuza oqimini tartibga solish Yerlarni haydalishi, tuproq eroziyasining faollashuviga sabab bo‘ladigan tadbirlar Sanoat, qishloq xo‘jaligi, ichimlik va kommunal suv ta‘minoti uchun suv olish Qorlarni tutib qolish, to‘plash Yer yuzasining o‘zgarishi orqali oqim rejimiga ta‘sir Sanoat, xo‘jalik va maishiy oqimlarni va shaxta suvlarini tashlash Tabiiy drenlashuvni yo‘qotish Yer osti suvlari sathini sun‘iy ravishda pasaytirish Sug’orma suvlarni tashlash Atmosferadan aerozollarning tushishi Tuproqlarni o‘g’itlash Qishloq va o‘rmon xo‘jaliklarida zaharli kimyoviy moddalardan foydalanish Suv tagidan mineral xom ashyo (neft, gaz va b.sh.) qazib olishda ifloslanish

Kema qatnovi tufayli ifloslanish Yer yuzasining ifloslanishi Ifloslangan yomg’ir va qor suvlarining tushishi Yog’och oqizish natijasida ifloslanish Suv osti yadroviy portlatishlar Antropogen evtroflashuv Plyajlarni ifloslanishi Radioaktiq va boshqa zaharli moddalarni suv ostiga tashlash Mavjud ma’lumotlarga ko`ra, har kuni daryo va ko`llarga 6 mln. t oqava suv kelib tushadi.Oqova suvlarga ular maxsus tozalangandan so‘ng ham katta miqdorda toza suv aralashtirilishi lozim. Masalan, sun‘iy tola ishlab chiqarishida chiqqan oqava suvni tozalash va yaroqli holatga keltirish uchun 1 m 3 oqova suvga 185 m 3 toza suv aralashtirilishi lozim. Keyingi yillarda qilingan hisoblarga ko‘ra oqova suvlarni zararsizlantirish uchun har yili jahonda 5500 km 3 toza suv sarflanadi, yoki insoniyatning boshqa ehtiyojlariga sarflanadigan toza suvga nisbatan deyarli 3 marta ko‘proq miqdordagi toza suvdan foydalaniladi. Biologik ifloslanish manbalarini asosan maishiy va oziq – ovqat sanoati korxonalarining oqova suvlari hosil qiladi. Suvlarning kimyoviy ifloslanishi ularga turli zaharli moddalarning tushishi (aniqrog’i, tushirilishi) tufayli ro‘y beradi. Kimyoviy ifloslanishning manbalarini qora va rangli metallurgiya, tog’ – kon, kimyo sanoati korxonalari va ancha katta miqyosda ekstensiv qishloq xojaligi hosil qiladi. Shuningdek, oqova suvlardan tashqari suv havzalariga havodan tushadigan ifloslovchi moddalar ham qo‘shiladi. Yuza va okean suvlarining ifloslanishi og ` ir metallarning suv havzalariga tushishi bilan bog’liq ( - jadval). Keyingi yillarda yuza suvlariga azotli o‘g’itlardan noto‘g’ri foydalanish natijasida hamda avtomobillar chiqaradigan gazlar miqdori bilan bog’liq holda nitratlar ham ko‘p miqdorda tushayotganligi kuzatilmoqda.

– jadval . Yuza suvlarining ayrim og ` ir metallar bilan ifloslanishi (yiliga 1000 t hisobida) Unsur Chiqariladigan miqdori Unsur Chiqariladigan miqdori Marganets 262 Селен 41 Rux 226 Сурьма 18 Xrom 142 Ванадий 12 Qo‘rg’oshin 138 Молибден 11 Nikel 113 Кадмий 9.4 Miss 112 Симоб 4.6 Mishyak (margumush) 41 Hozirgi paytda inson faoliyati tufayli suv havzalariga tushayotgan og`ir metallarning miqdori tabiiy manbalardan ularning tushayotgan miqdoriga teng yoki ancha ko‘proqdir. Og ` ir metallarning suvli muhitga ta‘siri ularning o‘ta zaharliligi hamda gidrobiontlarda to‘planish qobiliyatiga bog’liq. Og’ir metallarning zaharlilik darajasi og’ir metallarda quyidagicha kamayib boradi: simob, mis, kadmiy, qo‘rg’oshin, rux, nikel, maganets. Suv havzalarining og ` ir metallar bilan ifodalanishi hududiy jihatdan notekis bo‘lib, sanoat rivodlangan mamlakatlarda suvlarning og’ir metallar bilan ifloslanish darajasi juda yuqoridir. Suvlarning kimyoviy ifloslanishida keyingi yillarda ditergentlar (lotincha deterior – yomon, aynish, buzilish) – sun‘iy yuzaki – faol moddalar ham katta rol o‘ynay boshladi. Detergentlar sanoatda, transportda va kommunal - maishiy xo‘jalikda yaxshi emultsiya (lotincha emulgere – sog’moq) xususiyatlari tufayli keng foydalaniladi. Detergentlarni ishlab chiqarish yildan – yilga ortib bormoqda. (1939 yilda 14,3 t, 1970 yilda 3500 t, 1990 yilda 5500 t). AQSH, GFR, Buyuk Britaniyada ishlab chiqarilgan detergentlarning 85 – 90% i kir yuvish vositalariga to‘g’ri keladi.

Detergentlarning katta miqdorda ishlab chiqarilishi tufayli ular hozirgi paytda suvli muhitni ifloslovchi moddalardan biriga aylandi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda oqova suvlarda detergentlarning miqdori 5 – 15 mg/l ni tashkil etadi, daryo suvlarida esa 0,3 – 1,0 mg/l (ayrim hollarda 1,5 mg/l gacha) yetadi. Detergentlar uchun REM 0,3 mg/l dan oshmasligi kerak. Detergentlarning suvli muhitga ta‘siri suvlarning organoleptik xususiyatlarining (hidi, ta‘mi va rangining) o‘zgarishi, kislorod rejimining o‘zgarishi, gidrobiontlarning zaharlanishi, suv havzalarida tabiiy kimyoviy jarayonlarning o‘zgarishi va boshqa nomaqbo‘l o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladi. Suvli muhitni asosiy ifloslovchi moddalar jumlasiga neft va neft mahsulotlari kiradi. Neft mahsulotlari suvga tushgach fizikaviy, kimyoviy va biologik jarayonlar natijasida nisbatan qisqa vaqt davomida o‘zlarining dastlabki xususiyatlarini yo‘qotadi hamda uglevodorodlar va ayrim boshqa moddalar ko‘rinishida paydo bo‘ladi. Odatda uglevodorodlar suv havzalariga neftni qayta ishlaydigan korxonalarning oqova suvlari bilan yoki neft saqlanadigan idishlarning va transport tizimlarining halokati natijasida tushadi. Hisoblarga qaraganda daryo va ko‘llarni ifloslovchi neftning 40% i neft quvurlari va rezervuardan sirqib chiqishi yoki ularning falokati bilan bog’liq. Daryolarning sohillari yaqinida va estuariylarida neft mahsulotlaridan foydalanish bilan bog’liq bo‘lgan ko‘plab korxonalar joylashadi. Neftni qayta ishlash zavodlarining bir qator texnologik jarayonlarida xom ashyo umumiy miqdorining 10% i gacha teng bo‘lgan miqdor suv sarflanadi. Bunday holda suvda aralashmalar bilan bir qatorda neft ham to‘planadi. Bunday ishlab chiqarishning oqova suvlari havzalarni qisqa vaqt ichida ifloslanishiga olib keladi. Suvlarning neft tufayli ifloslanishi neft qazib olinadigan hududlarda ham albatta sodir bo‘ladi. Uglevodorodlar suvda yoqimsiz hid va ta‘m hosil qilish bilan bir qatorda atmosfera gazlari bilan suv aralashuvini qiyinlashtiradi. Uglevodorodlar ko‘pgina suv organizmlari uchun zaharlidir.

Neft mahsulotlari bilan ifloslangan daryolar dengiz va okeanlarni ifloslovchi manbani hosil qiladi. Dunyo okeanining turli xil moddalar bilan ifloslanishini navbatdagi mavzuda batafsilroq bayon qilamiz. Hozir sintez qilish va muayyan darajada foydalanish mumkin bo‘lgan 8 – 9 mln. kimyoviy modda ma‘lum. Ulardan 5 ming moddalar juda ko‘p miqdorda, 50 mingga yaqini esa kamroq miqdorda tayyorlanadi. Bu moddalarni ishlab chiqarishda muayyan hajmdagi suvdan foydalaniladi. Foydalanilgan suvlarning bir qismi esa suv havzalariga tashlanadi. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida pestitsidlardan (lotincha pestis – yuqumli, maraz; saendere – o‘ldirmoq) katta miqyoslarda foydalanish ham suv havzalarining kuchli darajada ifloslanishiga olib keladi. Qishloq xo‘jaligida ekinlarning hosilini saqlash, zararli hayvonlar va o‘simliklarga qarshi ko‘ra shish, o‘simliklar organizmida sodir bo‘ladigan fiziologik jarayonlarni tartibga solish uchun fiziologik jihatdan faol bo‘lgan moddalar qo‘llaniladi. O‘simliklarning zararkunandalari va kasalliklariga qarshi ko‘ra shish uchun qo‘llaniladigan moddalar umumiy nom bilan pestitsidlar deyiladi. O‘simliklarga zarar yetkazadigan hashoratlarni yo‘qotish uchun qo‘llaniladigan preparatlar (lot. praeparatus tayyorlangan) insektisid lar, o‘simliklardagi parazit (yun. parasitos tekinxur) zamburug’larga va virusli kasalliklarga qarshi qo‘llaniladigan preparatlar fungisid lar, o‘simliklarda bakterial kasalliklarni keltirib chiqaruvchilarga qarshi kurashish uchun qo‘llaniladigan preparatlar esa bakterisid lar deyiladi. Zararli issiq qonli hayvonlarni yo‘qotish zoosid lar deb ataladigan preperatlar yordamida amalga oshiriladi. Begona (yovvoyi) o‘tlarni yo‘qotishda gerbisid lardan foydalaniladi. Madaniy o‘simliklarning barglarini tushirish uchun qo‘llaniladigan kimyoviy moddalar defiolant lar, o‘simliklarni qurutuvchi moddalar esa desikant lar deyiladi. Suvli muhitning pestitsidlar bilan ifloslanishi suv havzalariga zararkunandalarni yo‘qotish maqsadida bevosita ishlatilishi, pestitsidlar qo‘llanilgan dalalardan suv havzalariga tushishi, pestitsidlarni ishlab chiqaradigan korxonalarning oqova suvlarining suv havzalariga tushishi, ularni tashish va

saqlashda yo‘qotilishi natijalarida va qisman atmosferadan suv havzalariga tushishi natijasida ro‘y beradi. Pestitsidlarning zaharlilik darajasi suv havzalarining sajiyasiga, suvlarning fizikaviy – kimyoviy xossalariga va suvdagi kislorod miqdoriga bog’liq. Oqmaydigan suv havzalarida (hovuzlar va ko‘llarda), iliq suvlarda pestitsidlarning zaharlilik darajasi ancha yuqori bo‘ladi. Ekinzorlardan chiqadigan suvlar tarkibida pestitsidlar bilan bir qatorda ancha katta miqdorda oziqa moddalar (azot, fosfor, kaliy) ham bo‘ladi. Bu moddalarning suv havzalarida to‘planishi ularning evtroflashuviga va, shuningdek, yer osti suvlarining ifloslanishiga sabab bo‘ladi. Suvlarning fizikaviy ifloslanishi ularga iliq suvlarning hamda radioaktiv moddalarning tushishi (tashlanishi) tufayli sodir bo‘ladi. Suvlarning “issiqlik ifloslanishi” issiqlik va atom elektrostantsiyalarida hamda ayrim sanoat korxonalarida foydalanilgan suvlarning suv havzalariga tashlanishi bilan bog’liq. Bug’ qozonlarini sovitish uchun suvni iste‘mol qiladigan elektr stantsiyalari suv havzalariga harorati 10 – 300 bo‘lgan suvni chiqaradi. Suv haroratining ko‘tarilish unda erigan kislorod miqdorini kamayishiga, ifloslovchi aralashmalarning zaharlilik darajasining ortishiga, quyosh nurlarining o‘tishining kamayishiga olib keladi. Ayni paytda ko‘k – yashil suv o‘tlarinnig rivojlanishiga qulay sharoitlar yaratadi, suvda yashaydigan organizmlarning hayotiy muhitiga o‘zgartirishlar kiritadi. XX asr boshidan buyon Sena daryosi suvlarining harorati 5 0 ga ko‘tarilgan. Frantsiyadagi ko‘pgina daryolar qishda muzlamaydigan bo‘lib qolgan. AQSHning sanoat rivojlangan sharqida ayrim daryolarda 60 – yillarning oxiridayoq suvlar yoz oylarida 38 0 va hatto 48 0 gacha isigan. AESlarning yadro reaktorlarini ishlatishda foydalanilgan suvlarga neytronlar tushishi ham mumkin. Neytronlar ta‘siri ostida moddalarning atomlari va aralashmalari, birinchi navbatda korroziya mahsulotlari radioaktiv xossalarga ega bo‘ladi. Reaktorlarni sovitishda qo‘llanilgan oqova suvlar juda kam darajada radioaktivlik xossalariga ega bo‘lsada, ular radioaktivlikning umumiy fonini oshirishi mumkin. Suv havzalarida radioaktiv moddalar fizikaviy – kimyoviy

jihatdan o‘zgaradi, ya‘ni muallaq zarralarda to‘planadi, cho‘kadi, cho‘kindi moddalar hosil bo‘ladi, suv oqimlari ta‘sirida tarqaladi, tirik organizmlar tomonidan yutiladi va ularning to‘qimalarida to‘planadi. Tirik organizmlarda asosan simob, fosfor, kadmiy, gruntda esa vanadiy, seziy, niobiy, rux to‘planadi, suvda esa oltingugurt, xrom, yod saqlanib qoladi. Inson tomonidan iste’molda foydalaniladigan o‘simliklar va hayvonlarda to‘planadigan radioaktiv moddalar tufayli odam organizmi nurlanishi va turli kasalliklarning yuzaga kelishi ehtimoli ham yo‘q emas.

Adabiyotlar 1. Karimov I. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., 1997. 2. Nig‘matov A.N.. Ekologiya. T., 2006. 3. Tursunov X.T., Rahimov T.O`. Ekologiya. O‘quv qo‘llanma. T., 4. Sharipov Sh.M. Geoekologik vaziyat tushunchasi haqida // O ‘zbekiston geografiya jamiyati YII syezdi materiallari. T. – 2006. 5. Qodirov E. (va b.) Atrof muhitni muhofazalashning geoekologik asoslari. T., 1999. a. Анучин В.А. Географический фактор в развитии общества. М., 1982. 6. Вронский В.А. Экология. Словарь – справочник. Ростов на Дону. 2002. a. Герасимов И.П. Методологические проблемы экологизации современной науки // Вопросы философии. 1976. № 11. 7. Герасимов И.П. Экологические проблемы в прошлой, настоящей и будущей географии мира. – М., Наука, 1985. 8. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география. - М., Дрофа, 2002. 9. Голубев Г.Н. Геоэкология. М., 1999. 10. Горшков С.П. Концептуальные основы геоэкологии. Смоленск, 1998. 11. Дювинье П., Танг М. Биосфера и место в ней человека.–М., Прогресс,1968. 12. Исаченко А.Г. Экологизированная география от Геродота до наших дней // Изв.РГО. – 1994. Т.126, вып.2. 13. Исаченко А.Г.Введение в экологическую географию. С-Пб. 2003. 14. Жекулин В.С. Предисловие (Экология или география ?) // Охрана окружающей среды. – Л., - 1979. 15. Клубов С.В., Прозоров Л.Л. Геоэкология: история, понятия, современное состояние. М., 1993.

Похожие

Havo muhiti

Insоniyat vа u tоmоnidаn yarаtilgаn yashаsh muhiti

Atmosfera va suv resurslarini

Suv resurslarini muhofaza qilish

Suv o’tlaridan foydalanish biotexnologiyalari