Шахар биноларини ёритиш усуллари ва ёритишнинг ахамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105.5 KB

Скачать

www.arxiv.uz Режа: 1. Ёруғлик тўғрисида тушунча, таркиби, ўлчов бирликлари. 2. Ёруғликни тирик организм учун ахамияти. 3. Сунъий ёритиш манбалари. 4. Хонани табиий ва сунъий ёритишга қўйиладиган экологик талаблар.

$www.arxiv.uz Ёруғлик бу электромагнит тўлқинларининг маълум тўлқин узунлигига эга бўлган қисмидир. Бу назарияни 1865 йда Максвелл назарий йўл билан исботлаган. Ёруғликни фазода тарқалишини тушунтириб берадиган иккита назария мавжуд: квант назарияси ва тўлқин назарияси . Бу назариялар бир- бирини тўлдиради ва барча оптик ходисаларни тушуниб олишга ёрдам беради. Квант назариясига кўра ёруғлик ёритувчидан зарра (квант) порциялари холида тарқалади. Квантлар муайян масса ва энергия запасига эга. Тўлқин назариясига кўра ёруғлик интерференцияланади (тўлқинлар қушилганда кучайиши ёки сусайиши) ва дифракцияланади (ёруғликни тўсиқни айланиб ўтиши), ёруғлик тезлиги электромагнит тўлқин тезлигига тенглиги эътироф этилади, яъни ёруғлик тезлиги 300000 км\сек ни ташкил этади. Бундан ташқари фотоэффект ходисаси яъни ёруғликни жисмлардан электронларни уриб чиқариши ёруғликни аҳамиятини янада оширди. Маълумки табиий ва баъзи сунъий ёритиш манбаларидан тарқалаётган ёруғлик бир неча қисмдан иборат яъни улар (хар-хил бурчак остида синади) спектрланади. Ёруғликни биз яна уч қисмга ажратамиз инфрақизил, кўринадиган ёруғлик, ультра бинафша нур. Бундай тартибга эга нурлар призма орқали ўтказилганда спектрга ажралади. Лекин шундай ёруғликлар борки улар призма орқали ўтказилганда спектрга ажралмайди. Яъни уларни тўлқин узунлиги бир-хил бўлади бундай нурлар монохроматик нурлар дейилади. Ёруғликни спектрга ажралиши ва кимёвий элементлар ёруғликни ҳар хил бурчак остида синдириши туфайли спектроскоп асбоби яратилган, ҳозирда номаълум моддани нимадан иборат эканини шу асбобда аниқлаш мумкин. 1. Ёруғликни кучи шамлар билан ифодаланади. 2. Равшанлик. Равшанлик кўз бевосита сезадиган ёруғлик миқдоридир. Равшанлик майдон хажмига қараб нитлар ва стильб лар билан ифодаланади. Масалан 1м 2 юзадан қайтаётган 1 шам кучига эга$

www.arxiv.uz ёруғлик 1 нит деб олинса 1 см 2 юзадан қайнаётган 1 шам кучига эга ёруғлик 1 стильб деб олинади. 3. Ёритилганлик даражаси люкслар билан ўлчанади. 1 люмен миқдоридаги ёруғлик оқими бир текис тарқалиб турган 1 м 2 юзани ёритилганлик даражаси 1 люкс деб қабул қилинган. Организмда таъсир қиладиган ташқи муҳит омиллари орасида ёруғлик мухим ўрин эгаллайди. Ёруғлик кўриш органи орқали бутун организмга таъсир ўтказади, яъни бош мия ката ярим шарлари пўстлоғигача етиб борадиган қўзғалишни келтириб чиқаради. Ёруғлик таъсири остида организмнинг физиологик ва психологик реакциялари қайта тузилади, организмнинг умумий тонуси ўзгариб у фаол холатга ўтади. Табиий ёруғлик хилма-хил процессларга таъсир этиб, организмни ўсишини, моддалар алмашинувини тезлаштириши аниқланган. Табиий ёруғликни таркибига кирувчи ультрабинафша нурлар бактерицид хусусиятга эга бўлиб, ҳаводаги микроорганизмларни ўлдиради, яна шу нурлар таъсирида теридаги эргостерин (провитамин Д) Д витаминига айланади. Қуёш нурининг антирахитик хусусияти шунга боғлиқ. Қуёш нурининг кўринадиган ёруғликдан иборат қисми организм учун муҳим процесслардан бири бўлган кўриш функциясини таъминлайди. Биз кўриш функцияси туфайли оламни тўла англаймиз. Кўринадиган ёруғликни жисм юзасидан қайтиши, жисм шаклини кўзда фокусланишига сабабчи бўлади. Ёритиш етарли бўлмаган шароитда киши кайфияти ёмонлашиб, жисмоний ва ақлий қобилияти пасаяди, ўқувчиларни яхши ёритилмайдиган хонада ўқишлари сабабли, кўзлари зўриқиб, яқиндан кўрадиган бўлиб қолишлари исботланган. Шу сабабли инсонлар яшаш мухитларини экологик талаблар даражасида ёритиш жуда мухим хисобла н ади. Сунъий ёритиш лампалари катта 2 та гурухга бўлинади: 1 гурух чўғланма лампалар бўлиб, уларда ёруғлик чўғланувчи спираль ёрдамида хосил бўлади.

www.arxiv.uz 2 гурух люминесцент лампалар буларда ёруғлик электр ёй ходисасига асосан пайдо бўлади. Чўғланма лампаларни бир неча камчиликлари улар таркатадиган ёругликни табиий ёруғликдан фарқ қилдиради. Масалан: 1. Фойдали иш коэффценти кичиклиги. Чўғланиш лампалари энергияни 7-13% гача қисмини кўринадиган ёруғлик миқдорида сочади. Яъни Ф.И.К. 1,6-3,2% гача. 2. Чўғланиш лампаси спирали равшанлиги йўл қуйилса бўладиган даражадан анча юқори, масалан: 100 ВТ ли лампада 5800000 нт га тенг. Рухсат этилган миқдор эса 7500 нт ошмаслиги керак. Буни олдини олиш учун махсус қалпоқлардан фойдаланишга тўғри келади. 3. одатдаги чўғланиш лампаси ёруғлиги табиий ёруғликдан катта фарқ қилади, яъни қизил ва зарғалдоқ ранглар устунроқ бўлади. Шу рангларни ютувчи махсус қопламадан фойдаланилганда эса ёруғликни катта қисми ютилиб кетади. 4. Чўғланиш лампалари ёруғлиги таркибида ультрабинафша нурлар деярли бўлмайди ва шу сабабли бу нурлар биологик таъсир кўрсатмайди. Люминесцент лампаларда ёруғлик хосил қилиниши чўғланма лампаларникидан фарқ қилади. Бу лампа симоб буғлари ва аргон гази билан тўлдирилади. Шиша девори эса люминофор (Рух, магний, калций, кадмийни сульфат бирикмалари) билан қопланган бўлади. Электр токи симоб буғлари орқали ўтганда ультра бинафша нурланиш хосил бўлади ва бу нурланиш люминофор қатламига урилиб кўринадиган ёруғликка айланади. Люминесцент лампалари нурини спектрал таркиби люминофор турига боғлиқ бўлади. Люминофор турига қараб люминецент лампалар хар-хил ёруғлик тарқатади. Мас: 1. Кундузги ёруғлик берадиган (Д.С) 2. Оқ ёруғлик берадиган (Б.С) 3. Совуқ оқ ёруғлик берадиган (Х.Б.С)

www.arxiv.uz 4. Илиқ оқ ёруғлик берадиган (Т.Б.С) Кундузги ёруғликка яқин ёруғлик берадиган ( Д.С ) лампалар ранг ва тусларни аниқ ажратиш талаб этиладиган хоналарни ёритиш учун ишлатилади. Б.С. лампалари жамоат ва турар жойларни ёритиш учун ишлатилади. Т.Б.С. лампаларидан кинотеатр, мехмонхоналарни ёритишда фойдаланилади. Баъзи люминесцент лампалари нурлари таркиби қуёш нуриникига ўта яқин бўлади. Масалан: ЭУВ-15 маркали лампа 285-388 ммк тўлқин узунлигига тенг ультра бинафша нурларни тарқатади. Бу лампалар шифохона, болалар боғчаси ва 60 0 шимолий кенгликдан юқорида жойлашган турар жойларда ҳам ишлатилиши мумкин. Люминесцент лампалари якка холда ишлатилса узгарувчан ток частотаси стробоскопик эффект (нарсани сохта тасвири) келиб чиқишига сабабчи бўлади. Бунинг олдини олиш учун бир неча лампа ҳар-хил ток фазаларига уланиш лозим. Люминесцент лампалари нури равшанлиги 5000-800 нт ни ташкил қилса ҳам улар махсус арматурага ўрнаштирилади. Люминицент лампаларни очиқ ҳолда ишлатиш ярамайди. Люминесцент лампаларни ишлатиш экологик жиҳатдан катта афзалликка эга эканлиги исботланган. Яъни кўришни яхшилайди, чарчоқни йўқотиб, иш қобилиятини оширади. 1. Табиий ёритиш бу хоналарни қуёш нури билан ёритиш ҳисобланади. Табиий ёритиш жойнинг географик ўрни, табиий шароитлари жиҳатдан ҳар- хил жой учун ҳар-хил бўлади. Табиий ёритишда қуёш йўналиши ва уйни қурилиши муҳим роль ўйнайди. Хонага тушадиган ёруғлик хонанинг орқа деворигача бориши жуда муҳим хисобланади. 2. Хонани табиий ёритишда дераза ойналари тоза ва ойна таркибида Fe 2 O 3 , титан, хром бирикмаларини оз бўлиши мухим. 3. Хона деворларини ранги хам хонани ёритишда муҳим роль ўйнайди. Ўткир ранглар нурни ютади, очиқ ранглар нурни қайтаради. Оқ рангли девор -80%

www.arxiv.uz Сариқ девор -40% Кўк девор-25% Жигарранг девор-13% нурни қайтаради. 4. Хона деразасида нур тўсувчи воситалар бўлмаслиги лозим. Мас: Пардалар, гуллар, ҳамда дераза олдида ўсган дарахт кабилар. Ёритиш нормалари. 1. Уй жойлар учун 100 люкс 2. Иш кабинети учун 300 люкс 3. Хисоб ва машинистка хонаси 400 люкс 4. Операция хонаси 400 люкс 5. Врач хонаси 150-500 люкс 6. Палатада 50-150 люкс Шаҳарни кўкаламзорлаштиришни экологик аҳамияти. Режа: 1. Яшил ўсимликлар озуқа ва кислородни асосий манбаидир. 2. Инсон хўжалик фаолиятида ўсимликлардан фойдаланиш ва ўсимликлар камайиб кетишининг салбий оқибатлари. 3. Манзарали ва мевали ўсимликлар турлари. 4. Ўсимликларга қўйиладиган экологик талаблар. 5. Шаҳар атрофидаги кўкаламзор зоналар. 6. Ўсимликлар оламини муҳофаза қилиш. Яшил ўсимликлар озуқа ва кислородни асосий манбаидир.

www.arxiv.uz Ўсимликлар дунёси Ердаги хаётнинг бирламчи манбаидир. Улар йилига 380 млрд.т. органик мода хосил қилади, бунинг 325 млрд т. денгиз ва океан ўсимликларига, 38 млрд.т ўрмонларга, 6 млрд.т ўтлоқларга тўғри келади. Бундан ташқари ўсимликлар, яъни яшил ўсимликлар туфайли фотосинтез жараёни рўй беради. Агар фотосинтез бўлмаса, ҳаводаги СО 2 нинг миқдори кўпайиб, кишилар ва ҳайвонлар нобуд бўлар эди. Бироқ атмосферадан, сув юзасидан ва тупроқдан келаётган СО 2 гази ўсимликлар томонидан ютилиб, фотосинтез натижасида яшил ўсимликлар атрофга кислород чиқариб туради. Шундай қилиб, фотосинтез орқали Ер шаридаги сув 5,8 млн йилда, атмосферадаги кислород 5800 йилда, СО 2 7 йилда бир марта янгиланиб туради. Инсоннинг кундалик хаётида ўсимликларнинг ахамияти жуда катта. Чунки ўсимликлар мухим табиий омил сифатида Ер юзасида сув оқимига, буғланишига, тупроқда нам сақланишида, атмосферанинг қуйи қисмидаги ҳаво оқимига, шамол кучи ва йўналишига, ҳайвонларнинг хаётига ҳам таъсир этади. Ўсимликлар шаҳар, қишлоқ микроиқлимига таъсир этиб, ҳавосини тозалаб, уни кислородга бойитиб турувчи санитарик вазифасини ҳам бажаради. Ўсимликлар жамият учун (агар ундан оқилона фойдаланиб, муҳофаза қилиб, қайта тиклаб турилса) бехисоб озиқ-овқат манбаи, қурилиш ва бошқа сохалар учун хом-ашё ресурсидир. Сув ости ўсимликларидаги моддалар, ҳайвон гўшти ва сутидаги оқсил моддаларнинг ўрнини ҳам босмоқда. Англияда беда ва бошқа ўсимликлардан ультратовуш таъсирида ўсимлик оқсили олиб, ундан сут тайёрланмоқда. Ўсимликлар – бу қайта тиклаш мумкин бўлган табиий ресурс хисобланиб, Ер шари географик қобиғида муҳим роль ўйнайди. Чунки ўсимликлар сайёрамиз юзасининг гўёки бир «кимхоб» сифатида қоплаб олиб, тупроқ хосилдорлигини оширишда, атмосферани тоза сақлашда, дарёларнинг гидрологик режимини тартибга солиб туришда, инсон ва хайвонот дунёси учун озуқа моддалар етказиб

www.arxiv.uz беришда ва инсон хаёти учун нормал гигиеник шароит яратишда муҳим вазифани бажаради. Ер шарида ўсимликлар тури жуда кўп бўлиб, уларнинг жуда оз қисмидан кишилар хўжалик фаолиятларида фойдаланилмоқдалар. Ер шарида 300 000 ўсимлик тури мавжуд булиб, 6000 туридан инсон кундалик хаётида ўсимлик тури мавжуд булиб, 6000 туридан инсон кундалик хаётида фойдаланади, шундан 1500 тури доривор ўсимликларга тўғри келади. Ер шарида хўжалик ахамиятга эга доривор ўсимликлар жуда кўп бўлиб, шалфей, етмак, эрмон, итжумрут, газанда, сув қалампир, қоқи ўт, наъматак, итбурун, чучукмия, исириқ, коврак, равоч, янтоқ, ковул, сув пиёз, сариқ чой, отқулоқ, бангидевона, қирқбўғим, ёввойи пиёз, зира, писта, бодом, дўлана, олча, ёнғоқ, шашир, тоғсағиз кабилар ўзбекистонда кўплаб ўсади. Сайёрамизнинг шимолий ярим шарида ўрмонлар кўпроқ бўлиб, ўрта минтақада игнабаргли ўрмонлар майдонининг 95% и кенг баргли ўрмонларнинг эса 90% и жойлашган. Сайёрамиздаги мавжуд ўрмонлар майдонининг асосий қисми, табиати анча ноқулай бўлган тоғли районлар худудидадир. Бу эса улардан фойдаланишда ноқулайлик келтириб чиқаради. Шу туфайли ҳозирги транспорт воситалари билан Ер шаридаги ўрмонлар майдонининг фақат 62% идан фойдаланиш мумкин. Ёғоч бизнинг асримизда универсал материалга айланиб, унда халқ хўжалигини турли сохаларида жумладан, озиқ-овқат етиштиришда, кимё ва ёқилғи саноатида, мудофаа мақсадида, маданий оқартув ишларида, ҳар хил дорилар тайёрлашда кенг фойдаланилмоқда. Агар бундан чорак аср илгари ёғочдан 4-5 минг хил нарса тайёрланган бўлса, хозир ундан 20 000 минг хил нарсалар ишланмоқда. Мас: Химиявий йўл билан ёғочдан қоғоз, суньий шойи ва жун, тутунсиз порох, целлюлоза, фотоплёнкалар, нитролак, сунъий чарм, пластмассалар, этил ва метил спирти, уксус кислотаси, глюкоза, ёнувчи газ, сунъий газ, сунъий каучук ва яна жуда кўп муҳим нарсалар олинади. Ўсимликларнинг хусусан, ўрмонлар майдонининг қисқариши ва ва холатини ёмонлашуви кишилик жамиятининг ривожланиши билан

$www.arxiv.uz боғлиқдир. Ибтидоий жамиятда кишилар ўзи учун зарур бўлган нарсаларни бир қисмини ўсимликлардан олиб, табиатни қисман ўзгаришига сабабчи бўлганлар. Феодализм ва капитализм даврида ўрмонлар шафқатсизларча кесилди, ундан ёқилғи сифатида, қурилишда ва кема саноатида фойдаланилиши туфайли ўрмонлар майдони кескин қисқарди. Айниқса ер шарининг аҳоли зич яшайдиган районларида ўрмонларнинг деярли ҳаммаси 9\10 қисми йўк қилинган. Натижада территориялар тупроғининг 78% и эрозияга учраган. Ўрмонларни плансиз, тартибсиз кесилиши ўз навбатида табиатдаги мувозанатни бузилишига сабаб бўлди ва инсоннинг хўжалик фаолияти учун қуйидаги салбий оқибатларни вужудга келиш жараёнини тезлаштирди: Тупроқ эрозияси тезлашди, дарё ва кўлларнинг режими ўзгариб, суви камая бошлади, сув тошқинлари тез-тез бўладиган бўлиб колди, микроиқлимга таъсир этди, чўлларда кўчма-қумлар майдони кенгайди ва хоказо. Тарихдан маълумки, қадимги гуллаган Амударё ва Зарафшон водийсининг қуйи қисмлардаги бир неча юз минг гектар хосилдор ерлар ҳозир қум тагида қолган. Бунинг асосий сабаби араб, муғул истилочиларини қирғин келтирувчи урушлари натижасида кишилар ўз жойларини тарк этдилар, боғлар, дарахтлар, ўрмонлар йўк қилинган. Бу эса қум кўчишига ва вохани босиб кетишига сабабчи бўлган. Манзарали ва мевали ўсимликлар турлари. Ўзбекистон территориясида манзарали ўсимликларни ўт, бута, дарахт кўринишидагилари кўп учрайди. Ҳозирда бута ва дарахт кўринишидаги хушманзара ўсимликлар кўкаламзорлаштиришда кенг фойдаланиб келинмоқда. Бу ўсимликларни кўпчилиги мезофитлар бўлиб, кўп сув талаб қилмайди. Мас: Чинор, Қарағай, Қора қарағай, тол. 1. Саур (биота ориенталис) 2. Чинор (Платанус ориенталис) 3. Қайрағоч (Тинус) 4. Сада қайрағоч (Улмус денза) 5. Каштан (Амкулус) 6.Тол$

Шахар биноларини ёритиш усуллари ва ёритишнинг ахамияти

20.09.2019

0

105.5 KB

Похожие