Шахар атмосферасини тоза саклаш - Экология - Рефераты

Шахар атмосферасини тоза саклаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Атмосфера таркиби ва тузилиши. 2. Атмосферани ифлослантирувчи манбалар. 3. Ифлосланган атмосферани инсонларга салбий таъсири. 4. Саноат ва ишлаб чиқаришнинг ҳар хил соҳаларида ишлати ладиган ҳаво фильтрлари. 5. Уй ҳавосига қўйиладиган экологик талаблар. 6. Хавонинг ионланиши. 7. Ионизатор, кондиционер, озонотор ва улардан фойдаланиш. 8. Атмосферани ифлосланишини олдини олиш йўллари.

www.arxiv.uz Атмосфера ернинг устки қисмини ўраб олган газлардан иборат қобиқ бўлиб , табиий омиллардан ҳисобланади . Маълумотларга кўра атмосфера 1500-2000 км юқорига тарқалар экан. Бу албатта шартли чегара ҳисобланади. Атмосферанинг асосий массаси денгиз юзасидан 5 км оралиқда ётади. Атмосферанинг умумий оғирлиги 5 квадирил 157 трилион тоннага тенг. Атмосфера қобиғи қуйидаги қатламларга бўлинади. 1. Тропосфера – ер сиртида 0-15 км гача 2. Стратосфера – 15-50 км гача 3. Мезосфера – 50-80 км гача 4. Термосфера – 80-800 км гача 5. Экзосфера – 800-1000 км дан юқори. Атмосфера бир неча газлар аралашмасидан иборат бўлиб, бу газлар қуйидагилардир: Азот 78,09%, кислород 20,95%, карбонат ангидрид 0,03%, инерт газлар 0,01%. Бундан ташқари атмосфера таркибида сув буғи, тирик организм споралари, чанг, қурум учрайди Атмосфера фақатгина тирик организмларни кислород билан таъминловчи манба бўлиб қолмасдан, ернинг ҳимоя қобиғи ҳам ҳисобланди. Атмосферани бир неча ҳимоя функциялари мавжуд. 1. Атмосфера ерга босим бериб туриши орқали мавжуд нарсаларни учиб кетишдан сақлайди. 2. Атмосфера таркибидаги озон қавати ерга тушадиган қуёшнинг ультрабинафша нурларини 5% ини ушлаб қолиб, ердаги тирик организмларни куйиб кетишдан сақлайди. 3. Атмосфера таркибида кислородни мавжудлиги ерга томон учиб келадиган метеоритларни ёниб кетишига сабабчи бўлиб, ерни кучли турткидан асрайди. 4. Атмосферани мавжудлиги ерда йиғилган қуёш энергиясини очиқ коинотга тарқалиб кетишига йўл қўймайди. Агар атмосфера бўлмаганда ер

www.arxiv.uz кундузи 100 0 С гача иссиқ, кечқурун 100 0 С гача совуқ бўларди. Бундай ҳарорат ўзгаришига хеч қайси тирик организм мослаша олмайди. Атмосферанинг табиий тозаланиш жараёни Атмосферани табиий тозаланиш жараёни асосан 3 хил йул билан амалга ошади. 1. Яшил усимликлар оркали. 2. Атмосфера ёгинлари (кор, ёмгир, туман) туфайли. 3. Куёш нури таъсирида кечадиган (фотокимёвий) реакциялар сабабли . Атмосферанинг ифлосланиши Атмосферанинг ифлосланиши дейилганда ҳавога заҳарли бирикмаларнинг қўшилиши натижасида унинг физик ва кимёвий хусусиятларини ўзгариши тушунилади. Атмосфера 2 йўл билан ифлосланади. Табиий ва сунъий. Атмосферани ифлословчи табиий омилларга вулқонларни отилиши, тоғ жинсларини емирилиши, шамол орқали чанг кўтарилиши, ўрмонларга ўт кетиб, зарарли моддаларни тарқалиши мисол бўлади. Антропоген ифлосланишлар асосан авто ва ҳаво транспортлари, темир йўл, сув транспортини чиқиндилари (40%), энергетика саноати чиқиндилари (20%), саноат корхоналари чиқиндилари (14%) , қишлоқ хўжалиги ва уй- хўжалик чиқиндилари (26%) чиқиндилари очиқ муҳитга тушиши орқали содир бўлади. Ер шарининг ҳар хил минтақаларида қайсики, қаерда кимёвий корхоналар кўп бўлган жойларда атмосфера ҳавосининг ифлосланиши жуда сезиларлидир. Масалан: Японияда, АҚШда, Европада, Россияда, Тожикистон (ТАДАЗ) ва Хитойда, республикамизда эса Тошкент, Фарғона, Чирчиқ, Бекобод, Навоий, Олмалиқ каби шаҳарларни кўрсатиш мумкин. Ҳозирда ер куррасида хўжалик фаолияти билан боғлиқ ҳолда атмосферага ҳар йили 500 млн.тонна олтингугурт гази, сульфат оксиди, азот оксиди, 6,5-7 млрд. т. карбонат ангидрид чиқарилмоқда. Шунингдек

www.arxiv.uz атмосферанинг ифлосланишида ва кўплаб кислородни сарфланишида самолётларнинг ҳам роли катта. Биргина реактив самолёт 8 соат ичида Америкадан Европага учиб ўтганда 50-100 тоннагача кислород ёқади, яъни буни 100 минг гектар ўрмонзор бир кунда чиқариб беради, бир космик кеманинг фазога чиқиши учун 16 км радиусида озон қатлами емирилади. Атмосфера ҳавосининг ифлосланишида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг ҳам ҳиссаси бор, бунда паррандачилик ва чорвачилик комплекслари, гўшт комбинатлари, кимёвий ўғитлар, зарарли химикатлар кўпроқ таъсир этади. Булардан ташқари канализация шахобчаларидан, автомобил ғилдиракларидан, оёқ кийимидан, ошхоналардан ва бошқалардан чиққан чанг, газлар, ҳидлар ҳам атмосферани ифлослайди. Атмосферанинг космосдан ифлосланиши космик чанглардан содир бўлмоқда. Ер сиртига йилига 10 млн.т. космик чанг тушади. Энг хавфлиси олам фазосидан Ерга келаётган турли хил чанг, метеор зарралари, радиация оқимлари. Вулқонларнинг отилиши ва тоғ жинсларининг емирилишидан атмосферага чиққан турли хил зарралар бир неча йилгача ҳавога сузиб юриши мумкин. Масалан: 1883 йил Каракатауда (Индонезия) кучли вулқон отилиб, атмосферага шундай кўп миқдорда чанг зарралари чиққандики, у 8- 24 км баландлиги, 16 км қалинлиги қоплаб олиб 5 йил давомида ҳавода учиб юрган. Ўзбекистон Республикасида ҳам атмосфера ҳавосининг ифлосланиши энг асосий экологик муаммолардан бири ҳисобланади. Аҳоли, саноат ва транспорт юқори даражада тўпланган Тошкент ва Фарғона иқтисодий районлари, металлургия, кимё ва машинасозлик марказлари бўлган Олмалиқ, Тошкент, Фарғона, Бекобод, Андижон, Чирчиқ, Навоий шаҳарларида ҳавонинг ифлосланиш даражаси анча юқори. Вилоятимиз ҳудудида атмосфера ҳавосига ўз таъсирини кўрсатадиган 46600 дан ортиқ транспорт воситалари ва 6700 дан ортиқ йирик қўзғалмас манбалар мавжуд бўлиб, улардан бир йилда ўртача 320000 тоннадан ортиқ зарарли моддалар атмосферага чиқарилмоқда. Шундан 212,4 минг т.

www.arxiv.uz қўзғалмас манбаларга, 108,2 минг т. қўзғалувчан манбаларга тўғри келади. Бундан атмосфера ҳавосини ифлослайдиган биринчи даражали объектларга қуйидагилар киради: 1. Муборак газни қайта ишлаш заводи 55 минг т. 2. Муборак газ конлари унитар шуъба корхонаси 5 минг т . 3. Шўртан нефт - газ унитар шуъба корхонаси 70 минг т. 4. Шўртан газ кимё мажмуаси 15 минг т. 5. Муборак иссиқлик электр маркази 10 минг т. Бу объектлардан атмосфера ҳавосига чиқадиган заҳарли моддалар вилоят бўйича 65 % ни ташкил этади. Атмосферани ифлосланишини салбий таъсири. Сўнгги йилларда инсон таъсирининг кучайиши натижасида газлар мувоза натининг ўзгариши кузатилмоқда. ”. Атмосферадаги газлар доимий миқдори нинг ўзгариши сайёрамиз учун салбий оқибатларга олиб келиши аниқланган. Атмосферада содир бўладиган физик, кимёвий ва биологик ўзгаришлар тирик организмларга ўз таъсирини кўрсатади. Буюк мутафаккир Абу Али Ибн Сино айтганидек “Агар ҳавода чанг ва тутун бўлмаса инсон минг йилгача умр кўрган бўларди”. Ҳавонинг кучли ифлосланиши инсонлар соғлиғига, қолаверса барча жонзотларга салбий таъсир кўрсатади. Бир киши сутка давомида ўртача 25 кг ҳаво билан нафас олади. Ҳаво таркибидаги зарали чанг, қурумлар, зарарли газлар киши организмида тўпланаверади. Оқибатда тери ва кўз касалликлари, жигар циррози, қон босимининг ортиши, сурункали бронхит, энфизима, нафас қисиш ва ўпка раки каби касалликларнинг кўпайишига сабаб бўлади. Болалар ўртасида умумий касалланишнинг ортиши қайд қилинган. Ҳавода олтингугурт оксиди кўп бўлиши натижасида кишиларда бронхит, гастрит касалликлари вужудга келади.

www.arxiv.uz Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши ўсимлик ва ҳайвонларга ҳам зарар этади. Ифлосланган ҳаво ўсимликларни зарарлаб, уларда модда ва энергия алмашинувини бузади. Қишлоқ хўжалик экинлари ва мевали дарахтлар ҳам кам ҳосилли бўлиб қолади. Саноат ва транспортдан чиққан зарарли газлар фотосинтез жараёнига салбий таъсир кўрсатади, транспирацияни 3 баробаргача қисқартиради. Мас: Қайрағоч далаларда 300-400 йил яшаса, шаҳар паркларида 120-220 йил, автомобиль йўллари атрофида 40-50 йил яшар экан. Атмосферанинг ифлосланиши ҳайвонларга ҳам таъсир этиб, уларнинг заҳарланишига, баъзан эса нобуд бўлишига сабаб бўлмоқда. Ҳайвон турларининг касалланиб, заҳарланиб, қирилиб кетишида урушларнинг, хусусан АҚШнинг Ветнамда, Лаосда олиб борган урушларида кимёвий қуролларни қўллаш туфайли 170 қуш туридан ҳозир 24 қуш тури, 55 сут эмизувчилар туридан 5 тури қолган. Атмосферага миллиард тонналаб СО 2 газининг чиқарилиши натижасида сайёрамизнинг ўртача ҳарорати 1850 йилга нисбатан 0,5 о С га ошганлиги аниқланган. Агар атмосферадаги СО 2 нинг миқдори ортиб бораверса, унинг миқдори 2025 йилга бориб 0,0379% га етиши мумкин, бу эса ер сайёраси ҳароратини 1,8 о С гача кўтарилиши тахмин қилинмоқда. Ер атмосфераси ҳароратининг ўсиши, музликларнинг эришига, сув сатҳининг кўтарилишига олиб келади, бу эса экин майдонларини камайтиради, ёғин-сочин миқдори кўпайиб, иқлим ўзгаради. Охирги 25-30 йил ичида кислотали ёмғирлар айрим давлатларда ҳақиқий экологик фалокатга айланиб қолди. Ҳар қандай қазилма ёқилғи ёндирилганда чиқинди газлар таркибида олтингугурт ва азот қўш оксидлари бўлади. Атмосферага миллионлаб тонна чиқарилаётган бу бирикмалар ёмғирни кислотага айлантиради. Сўнгги йилларда АҚШ, Канада, Германия, Швеция, Норвегия, Россия ва бошқа ривожланган давлатларда кислотали ёмғирлар таъсирида катта майдондаги ўрмонлар қурий бошлади. Бундай ёмғирлар

www.arxiv.uz тупроқ ҳосилдорлигини пасайтиради, бинолар, тарихий ёдгорликларни емиради, инсон соғлигига зарар етказади. Айрим ҳудудларда ҳавонинг ҳаракатсиз туриб қолиши оқибатида кузатиладиган заҳарли туман “смог” инсонлар соғлигига ўта салбий таъсир кўрсатади. 1952 йили 5-9 декабрда Лондонда юз берган смог оқибатида 4000 дан ортиқ киши нобуд бўлган. Фотохимик смог деганда саноат ва транспорт чиқинди газларнинг қуёш нурлари таъсирида реакцияга киришиб хавфли бирикмаларни ҳосил қилишни тушунилади. Жумладан, озон, формальдегид ва бошқа бирикмаларнинг ҳосил бўлиши ва миқдорининг ортиши узатилади. Ер юзида атмосфера ҳавосининг ифлосланишини камайтириш учун тезлик билан зарур чоралар кўрилиши лозим. Америкалик метеоролог Луис Баттан айтганидек: “Ёки инсонлар ҳаводаги тутунни камайтирадилар, акс ҳолда тутун ер юзида инсонларни камайтиради”. Ривожланган мамлакатларда ташқи муҳитнинг ифлосланиши автомобиль двигателлари чиқараётган заҳарли моддалар туфайли юз бераётир. Баъзи капиталистик мамлакатларда, масалан: Японияда автомобилларнинг кўплиги натижасида кўча ҳаракатини бошқарувчи полиция ходими ҳар 2 соатда кислород маскасини алмаштириб туришга мажбур бўлади. Шу сабабли ҳам мутахассислар автомобилларни “ғилдиракдаги химиявий фабрика” дейишади. Машина мотори чиқарган газ таркибида углерод оксидлари, карбонат ангидрид, альдегидлар, азот оксидлари, углеводлар, қўрғошин бирикмалари бўлиб, улар инсон соғлигига салбий таъсир кўрсатади, углерод оксидлари қондаги гемоглабин билан бирикиб, унинг кислород ташиши функциясини пасайтиради. Қўрғошин бирикмаси нафас олиш йўллари орқали ўтиб кишиларнинг юрак-қон томирларини шикастлар экан. Юқоридаги маълумотлардан кўриниб турибдики атмосфера ҳавоси инсон ҳаёти, қолаверса табиатдаги мувозанат учун катта аҳамият касб этади. Шу боис атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш чора-тадбирларидан устивори

www.arxiv.uz – бу экологик таълим-тарбия ишларини олиб боришдир, чунки атмосфера ҳавосининг ифлосланиши натижасида содир бўладиган ўзгаришларни тўлиқ англай олган инсон тўғри ва атрофлича хулоса чиқара олади. Саноат ва ишлаб чиқаришнинг ҳар хил соҳаларида ишлатиладиган ҳаво фильтрлари. Ишлаб чиқаришда ҳозирда қуйидаги ҳаво тозалаш фильтрлари кенг қўлланилмоқда ва уларнингфойдали иш миқдори анча юқори. Бу фильтрлар қуйидагилардир. 1. Механик фильтрлар. 2. Гидро фильтрлар (суюқлик билан). 3. Марказдан қочувчи типдаги (центробеж). 4. Ионловчи фильтрлар (электростатик). 5. Махсус катализаторли (нейтролизатор). Юқоридаги фильтрлардан қайси саноатда ва қандай мақсадда ишлатилишига қараб босқичма-босқич ёки якка тартибда фойдаланиш мумкин. Махсус механик фильтрларда турли модда ушлаб қолувчи материаллар, қоғоз, пластик моддалар, кўмир кабилардан фойдаланилади. Марказдан қочувчи типдаги фильтрлар катта тезликда айланиши сабабли ифлосланган ҳаво таркибидаги механик қўшимчалар фильтр деворига ўрнашиб қолади. Бу фильтр ташқи қопламасини тез-тез тозалаб турилади. Гидрофильтрлар махсус суюқлик ванна борлиги билан ажралиб туради ва бу фильтрлар бир неча хил мақсадда ишлатиш мумкин. Уларни суюқлик ванналарини сув, мой ёки махсус катализатор билан тўлдириш мумкин.

www.arxiv.uz Электростатистик фильтрлар механик аралашмаларни ионлантиради. Ионланган заррачалар ионизатор электродларига ёпишиб қолади. Бу фильтрлар юқори иш унумига эга. 1 соатда миллион м 3 ҳавони ўтказиш хусусиятига эга ва улар суюқ заррани ҳам ушлайди. Катализаторли фильтрлар мураккаб ва қимматбаҳо фильтрлар ҳисобланиб, улар нафақат механик аралашмаларни, балки газсимон таркибли аралашмаларни ҳам тозалайди. Уй ҳавосига қўйиладиган талаблар . Кишилар соғлиғига уй ҳавоси жуда катта таъсир этади. Яъни уй ҳавоси ҳарорати муътадил ва таркиби тоза бўлиши лозим. Бунинг учун уйни тез-тез шамоллатиб туриш керак. Бунда уй ҳавоси тозаланиб, кислородга бойийди. Ташқи ҳаво билан уй ҳавосининг табиий алмашиниб туриши шамол кучи ва гравитация харакатларига боғлиқ. Одатда 1 соатда 1 м 2 девордан ўтадиган ҳаво 10 м 3 га тенг. Ҳаво девор ғоваклари орқали жуда секин харакатланади. Уй ҳавоси таркибида бактериялар, кимёвий моддалар ва бошқа аралашмалар бўлиши мумкин. Ҳавони бундай ифлосланиши сабаби уй супуриш, кишининг физиологик функциялари, овқат пишириш кабилар бўлади. Уй ҳавоси таркибида аммиак, карбонат ангидрид, водород сульфид, учувчан ёғ кислоталари, аммоний бирикмалари, индол, скатол, деметил амин, сирка кислота, ацетон, азот оксидлари, метил, этил, кетон, бутан, бутилен, бензол кабилар учрайди ва бу моддаларнинг йиғилиб қолиши, кишилар уйда қанча вақт туришларига боғлиқ. Текширишлар шуни кўрсатдики, амиак ва унинг бирикмалари бўлган ҳаводан бир неча соат нафас олиш кишида бош оғриқ, чарчаш ҳосил қилади, иш қобилиятини пасайтиради. Хонада ҳавони оксидланиши 1 м 3 ҳавода тахминан 6 м 2 кислородга тенг бўлса, бундай ҳаво тоза ҳисобланади. Хонада карбонат ангидридни йўл қўйиладиган нормаси 0,07% га тенг. 1 киши учун қанча ҳаво берилса уй ҳавоси тоза сақланади? 1 киши учун 120 м 3 ҳавони уй-жойга бериш зарарли газлардан 80-85% га

www.arxiv.uz камайтиради, аэротоксин, микроблар ва чанг заррачаларини йўқотади.. Хона учун 1 кишига, бир соат – 30 м 3 , болалар учун – 20 м 3 ҳаво бериш тавсия этилади. Демак уй ҳавосини нормал сақлаш учун ҳар бир кишининг яшаш майдони 17,5 м 2 дан кам бўлмаслиги зарур. Ҳавони ионланиши. Уй ҳавосини киши учун аҳамияти уни ионланишига ҳам боғлиқ. Хонада табиий газдан фойдаланиш оғир ионлар миқдорини оширади. Масалан: газ плитасини 4 та горелкасини бир неча минут ёқиб қўйиш мусбат ионлар сонини 200 000 тага етказади. Ҳавонинг мусбат ёки манфий ионланиши киши организмида маълум ўзгаришларни келтириб чиқаради. Ҳаво мусбат ионланганда организм учун фойдали хусусияти камаяди. Нафас йўли билан организмга тушган манфий ионларни маълум миқдори организмни мустаҳкамлайди, муҳит таъсирига чидамлилигини оширади. Хавони ионланиши, кислородни озонга, эркин азотни азот оксидига айлантиради. Шунинг учун ионлашган хаво комплект таъсир этади. Хавони мусбат ионланиши даражасини юқорилиги хонада кишилар кўп хона хажми кичик бўлганда юзага келади. Хавода манфий ионларнинг кам булиши маиший хавонинг физиобиологик фаоллигини хам камайишига сабабчи бўлади. Ионизатор, кондиционер, озонаторлардан фойдаланиш. Уй хавосини тоза, организм соғлиғи учун фойдали ҳолда сақлаб туриш хозирда энг муҳим муаммо бўлиб турибди. Уй жойларда махсус шамоллатиш системасидан фойдаланиш хона хавосини тоза сақловчи асосий воситалардан биридир. Бундан ташқари хозирда кондиционерлардан хаво намлигини, хароратини бир хил сақлаш учун кенг фойдаланилмоқда. Хавони мусбат ионланиб қолишини камайтириш мақсадида хозирда махсус ионизатор асбоби мавжуд бўлиб, бу асбоб мусбат ионларни манфий ионларга айлантиради.

www.arxiv.uz Турмушда озонатор асбобидан хам кенг қўлланилмоқда, бу асбоб кислородни озонга айлантиради. Озон кучли оксидловчи бўлганлигидан хона хавосидаги микроорганизмларни емиради, аралашма газларни нейтраллаш тиради. Хонадаги нохуш хидларни йўқотади. Озонатордан кўпинча ошхона ва хожатхонанинг нохуш хидини йўқотиш мақсадида фойдаланилади. Хона хавосида озон миқдори нормадан ошиб кетишига йўл қўйиб бўлмайди. Чунки озон киши кўзи ва томоқ йўлларини яллиғлантиради. Ёпиқ биноларда озоннинг рухсат этилган миқдори 0,1 мг/м 3 деб белгиланган. Атмосферани ифлосланишини олдини олиш йўллари. Ҳаво ифлосланишини олдини олиш ва камайтиришнинг турли йўллари мавжуд. Корхоналарда тозалаш қурилмалари ўрнатилади, зарарли корхоналар шаҳар чеккасига чиқарилади, айниқса чиқиндисиз технологияга ўтиш, шунингдек транспорт ҳаракатини тартибга солиш, шахар кўчаларини кенг килиб куриш, метро, электр транспортини ривожлантириш, ёқилғи сифатини яхшилаш, экологик тоза транспорт воситаларини яратиш ҳавонинг ифлосланишини камайтиришда муҳим аҳамиятга эга, шу билан бир қаторда саноат корхоналари, шаҳар, дам олиш зоналари атрофларини кўкаламзорлаштириб атмосфера ҳавосидаги мувозанатга эришиш мумкин. Бундан ташкари кишиларга экологик муаммолар сабабли келиб чикадиган салбий окибатлар тугрисида тушунча бериб бориш, кишиларда экологик онг ва маданиятни шаклланишига эришиш атмосферани мухофаза килишнинг мухим омилидир.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ш.Отабоев. «Коммунал гигиена» Тошкент-1994 й. 2. В.Т. Кондратьев. «Умумий гигиена» Узбекистон «Медицина» нашриёти.-1975 й. 3. П.Баратов. табиатни муҳофаза қилиш. Т. Ўқитувчи нашриёти. 1991 й. 187 бет. 4. Ю.Одум. Экология. М. 1986 г. Т. 2. 376 стр. 5. Ш.Отабоев. М.Набиев. «Инсон ва биосфера». Т. Ўқитувчи 1995 й 312 бет. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Шахар ахолисини тоза ичимлик ва (сугорадиган) хужалик сувлари билан таьминлаш

Шахар экологияси фанининг тарихи, максади, вазифалари

Шахар биноларини ёритиш усуллари ва ёритишнинг ахамияти

Сув манбалари ва уларни химоялаш

Кашкадарё вилояти шахарларида демографик усиш ва бунинг сабаблари