Qishloq xo’jaligida organik chiqindilar biokonversiyasi - Экология - Рефераты

Qishloq xo’jaligida organik chiqindilar biokonversiyasi

Загружено в:

25.05.2023

Скачано:

0

Размер:

22.0908203125 KB

Qishloq xo’jaligida organik chiqindilar biokonversiyasi Reja: 1. Biogumusning kimyoviy tarkibi 2. Metanli bijg’ish

Ma’lumki, yerni nafaqat go’ng bilan, balki mineral o’g’itlar (azot, fosfor, kaliy) bilan ham oziqlantiriladi. Ammo o’simliklar ulardan 30-70% ni o’zlashtiradi, xolos. Qolgan qismi tuz komplekslari shaklida yerda isrof bo’lib, vaqt o’tishi bilan sizot suvlariga aralashib ketadi va ma’lum darajada suvni ifloslantiradi. Parrandachilik va chorvachilik komplekslari yaqinida joylashgan aholi punktlarida yashovchi aholining tif, difteriya, dizenteriya, sariq kasalliklari va boshqa kasalliklarga chalinishi ko’pincha ichimlik suvining sifatiga bog’liq bo’ladi. Bu kasalliklarni oldini olish katta mablag’lar ajratishni taqozo etadi. Tabiiyki, go’ngdagi organik birikmalarning parchalanishi jarayonida metan (SH 4 ) ajralib chiqadi va ftor gazi bilan birga ozon kobig’ini yemirtiruvchi birikmalar hosil qiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, hozirgi paytda qishloq xo’jaligi sohasida o’z yechimini kutayotgan bir qator muammolar to’planib qolganligi ko’pchilikka ma’lum. Bular orasida ichimlik va sizot suvlarini ifloslanishdan muhofazalash, tuproqning sho’rlik darajasini kamaytirish, tabiiy zahiralaridan unumli foydalanib ekologik toza mo’l-ko’l mahsulotlar yetishtirish, ekologik toza va arzon energiya va issiqlik manbalarini yaratish va ulardan samarali foydalanish, ozon qobig’ini yemirilishidan saqlash kabi muammolar birinchi o’rinda turadi. Bu borada batafsilroq to’xtalib o’tamiz. Mintaqamizda bir yilda 8 oy quyoshli kunlar bo’lib turishi Kuyosh nurlaridan samarali foydalanish imkonini beradi. Natijada issiqlik energiyasidan unumli foydalanish, suv tayyorlash va mikrobiologik bazalarni yaratish ishlari minimumga yetkaziladi. Dastlabki hisob-kitoblar shuni ko’rsatadiki, chiqindilarni uzluksiz biostimulyatorlar bilan metanli achitish mezofil rejimini avrupoliklar darajasida texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va mexanizasiyalash -biogaz va biogumus kompleksini yaratish narxini 8 marotabagacha oshirib yuboradi. Chiqindilarni metanli achitish texnologiyasi quyidagilardan iborat: - chiqindilarni achitish kamerasi (reaktor yoki reaktorlar majmui). - quyosh yoki elektr qizdirgichlar sistemasi; - quruq yoki xo’l filtrlash sistemasi; - biomassani aralashtirish sistemasi;

- gazni haydash sistemasi; - o’lchash nazorat sistemasi; - metantanka. Ushbu texnologiyani sanoat miqiyosida keng joriy etish uchun quyidagi sistemalar ilova qilinadi: - chiqindilarni yig’ish va ularni navlarga ajratish vositalari; - chiqindilarni aralashtirgichga yuborib, dastlabki xom-ashyoni reaktorlarga taqsimlash sistemasi; - achitilgan biomassani to’qish va saqlash sistemasi; - biomassani quritish sistemasi (sentrafugalash, quritish, o’lchab o’rash, saqlash, metanol olish uchun metantanka yoki bir nechta metantaka qurilmalari). Shuni alohida ta’kidlash joizki, quritish qurilmasi, o’rab o’lchash va metanol olish qurilmalari standart qurilmalar bo’lib, ular sotib olinadi. Bitta ramaga ikkita achitish kamerasi va filtrlash kompleksi o’rnatilgan bo’lib, u barbataj (suvga bug’ aralashtirish) kamerasidan va quruq seolit filtridan iboratdir. Achitish kameralari aralashtirgich qurilmasi, termometrlar, yuklash va to’qish lyuklaridan iborat. Harorat tushgan paytlarida biomassani quyosh energiyasi yoki elektr energiyasi bilan ma’lum darajada qizitish mumkin. Biomassa achiganda undan chiqadigan biogazni kompressorlar yordamida gaz golderrga haydaladi. Biogaz seolit filtridan alohida yoki navbat bilan o’tib serovodorod, azot va boshqa gazlardan tozalanadi. Qurilmada tozalangan va tozalanmagan gazlarni tahlil qilish uchun namunalar olish joyi mavjud. Bundan tashqari, yoz paytlarida achitish kamerasidagi suvni quyosh isitkichlari isitilib, kerakli harorat ta’minlanadi. Markaziy Osiyo sharoitida bir yilda 8 oy quyoshli kunlar bo’lib turishi va ushbu arzon quyosh energiyasini qo’llash natijasida olinadigan biogazning tannarxi boshqa mintaqalarda olingan biogazlarga nisbatan ancha arzonga tushadi. Qish paytlarida esa, kerakli harorat elektr isitkichlari yoki gaz yondirgichi yordamida ta’minlanadi. Ishlov berilgan biomassa yer tubida joylashtirilgan maxsus idishga to’kiladi. Achitish kamerasidan ajralib chiqadigan biogazni issikxona (teplisa) qozoniga yuborish mumkin va u yerda ekologik toza qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish mumkin. Biogaz olish uchun quyosh energiyasidan foydalanish xarajatlarni 30-70% ga kamaytiradi. Qurilmaning ishlash prinsipi quyidagilardan iborat: toza go’ng yoki parranda

chiqindilarini achitish kamerasiga yuklab, 1:4 nisbatida suv qo’shiladi (80% namlik), kamera zich yopiladi, kerakli 50-55°S harorat qizitkichlar yordamida ta’minlanadi. Biomassa tez-tez aralashtirilib turiladi, harorat, bosim va muhit kislotaliligi (RN) nazorat qilib turiladi. Biomassadan biogaz olish uchun ushbu texnologik jarayon 10-12 sutka davom etadi. Olingan gazning tarkibida serovodorod bo’lganligi uchun u nihoyatda hidli bo’ladi. Tozalangan (filtrlangan) gaz esa hidsiz bo’ladi. Tozalangan gazda metanning miqdori 82% gacha bo’lishi mumkin. RN qiymati esa 7,0-7,8 atrofida bo’ladi. Chiqindilarni dastlabki achiti щ da SO 2 ning miqdori 36% ni tashkil etadi, keyinchalik u kamayib, metan miqdori oshadi. Ajralib chiqish davriga qarab azotning miqdori 16% gacha yetadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, biogazning chiqish miqdori qo’llaniladigan suvning tabiatiga bog’likdir. Masalan, oddiy vodoprovod suvidan qo’llaganda achitish kamerasining har 1 m 3 hajmidan 0,7-1,2 m 3 biogaz olish mumkin. Termofil (50-55°S) rejimida distillangan toza suvdan qo’llaganda achitish kamerasining har 1m 3 hajmidan 4m 3 gacha biogaz olish mumkin. Yuqori unumdorli organik o’g’itlarda fosfor, kaliy va azot birikmalari 96% gacha saqlanadi. Ozuqa potensiali bo’yicha 1 kg biogumus 7 kg ko’milgan go’ngga yoki 3,5 kg toza go’ngga tengdir. 1m 3 biogaz olish uchun takriban 1,2 kg quruq biomassa kerak bo’ladi. Xorijiy mamlakatlardagi tajribalar shuni ko’rsatadiki, biogaz qaysi joyda hosil qilingan bo’lsa, o’sha yerda ishlatilishi kerak. Chunki biogazni suyuqlikka aylantirish yoki uni katta bosimlar ostida quvurlarda yuborish mahsulot tannarxini oshishiga sabab bo’ladi. Ukraina gaz ilmiy-tadqiqot institutida yaratilgan metanni metanolga aylantirish yangi texnologiyasi bir sutkada 100 litrdan o’nlab tonnagacha metanol olish qurilmasining yaratish imkonini beradi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, biogaz qurilmalarini 500 dan 5 ming bosh chorva mollariga mo’ljallangan fermalarda, semirtirish bazalarida qurish eng samarali hisoblanadi. Chunki hosil bo’lgan biogazni yoki metanolni maxsus avtomobillarga yoki idishlarga quyish oson bo’ladi, hosil bo’lgan o’g’itni granulaga aylantirish mumkin. Natijada ko’p mablag’ sarflashga xojat qolmaydi. Davriy ishlaydigan

biogaz-biogumus komplekslarini 50 ming dan 500 ming parrandaga mo’ljallangan fermalarda, jamoa va fermer xo’jaliklarida kurish maqsadga muvofiqdir. Reaktor yoki reaktorlarning hajmi Zx50m 3 dan Zx200m 3 gacha bo’lishi mumkin. Olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlari va rivojlangan mamlakatlar tajribalaridan kelib chiqqan holda quyidagi xulosalar chiqarish mumkin. 1. Chorvachilik va parrandachilik fermalarida kundalik chiqindilarga qayta ishlov berish va fiziologik sharoitlarni yaratish yo’li bilan chorva mollari va parrandalarning kundalik og’irligini 40% ga oshirish mumkin. 2. Biogumus bilan ishlov berilgan har bir gektar yer sabzavot va poliz mahsulotlari unumdorligini 3-4 marotaba oshiradi. 3. Ishlov berilgan suyuq yoki yarim quruq go’ngdan sug’orish paytida foydalanilganda tuproqdagi g’ovakliklar kolemenasiya bo’lib, tuproq singdiruvchanligi keskin kamayadi. Suv ta’sirida mineral moddalarning yuvilib ketishi oldi olinadi, tuproq eroziyasi to’xtatiladi, o’g’itning ko’p qismi o’simliklar tomonidan o’zlashtiriladi. 4. Go’ng tarkibidagi kerakli oziqabop moddalar (protein, klechatkalar va b.) tuproqning unumdor qatlamini boyitadi, chunki ular tuproqdagi mikroorganizmlar uchun ham yashash joyi va ham ozuqa rolini o’ynaydi. Mikroorganizmlar nafaqat tuproqda, balki biosferada global jarayonlarning kechishiga katta hissa qo’shadi. 5. Go’ng bilan ishlov berilgan yerlardan o’stirib olingan yashil o’simliklar tarkibida xo’l proteinning miqdori nihoyatda ko’p (1,5-2% atrofida) bo’ladi. Yerning sug’orilgandan keyin azot va oqsilli azotning miqdori 1,5 marotabagacha oshadi. Go’ng tarkibidagi biogen moddalar mineral o’g’itlarni sarflash imkonini yaratadi, tuproqning eroziyaga uchrashishi va sizot suvlarini ifloslanishi oldi olinadi. 6. Ishlov berilgan go’ng bilan yerni o’g’itlash tuproqning yumshashiga, yoqilgini sarflashiga va yerlarni haydash (kultivasiya qilish, shudgorlash) paytida sarflanadigan energiyalarni tejashga imkon beradi. Natijada agregatlarni iste’mol quvvati 2 barobar kamayadi.

7. Tuproq eroziyaga uchraganda suv tuprokdagi eng kerakli moddalarnigumus va mineral hamda organik o’g’itlarni yuvib ketadi. Gumus bilan o’g’itlangan yerlarning shurlanish darajasi keskin pasayib, sho’r yuvish ishlari kamayadi. 8. Qishloq xo’jalik sohasida biogaz (metanol) qayta tiklanuvchi yoqilg’i hisoblanadi. Ammo biogaz texnologiyasining amalga joriy etish birdaniga iqtisodiy daromad keltirmaydi. Yer unumdorligini oshirish, atrof-muhit ekologiyasini yaxshilash, arzon va yetarli bo’lgan chorvachilik va parrandachilik chiqindilariga qayta ishlov berish hisobiga katta iqtisodiy daromad ko’rish mumkin. 1-jadval Biogumusning kimyoviy tarkibi Namligi 40-45% Kuldorligi 35-45% Organik moddalar 55-65% Gumin moddalar 25-32% Umumiy azot 1,9% Umumiy fosfor (R2O5) 2,3% Umumiy kaliy (K2O) 0,6% Kalsiy 4-6% Magniy 0,6-2,3% Temir 0,6-2,5% Marganes 60-80mg/kg Patogen mikrofloralar Yo’q Gelmisin tuxumlar Yo’q Biogumus yerning tabiiy unumdorligini tezda tiklaydi, strukturasi yanada yaxshilaydi. Biogumus xarakat inertligiga ega emas, urug’ va o’simliklar unga tez ta’sir etadi. Biogumus urug’ning o’sish davrini qisqartiradi, bo’ylash va gullash davrini tezlashtiradi, mevaning yetilish davrini ikki uch xaftaga qisqartiradi. Biogumus o’simliklarda kuchli immunitetni xosil qiladi, stress holatlarga chidamliligini oshiradi. Masalan, ob-havoning noqulayligi, chirish bakterial kasalliklari va hokazo. Biogumus qishloq ho’jalik mahsulotlarining ma’lum darajada hosildorligi va ta’m sifatini ko’taradi. Biogumus o’g’itdagi og’ir metallar

va radionuklidlarni bir-biriga bog’laydi, o’simliklarda nitratlar yig’ilishining oldini oladi. Biogumus stabil yuqori sifatli ekologik toza xirmon olishni ta’minlaydi. Barcha turdagi bijg’ish jarayonlari organik moddalarni har xil toksonomik guruhga mansub bo’lgan mikroorganizmlar tomonidan o’ziga xos bo’lgan o’zgarishlarga uchratish sifatida namoyon bo’ladi. Yuqorida keltirib o’tilganlardan tashqari, tabiatda o’zining miqdori, doirasi, unda qatnashadigan mikroorganizmlarning xilma xilligi bilan boshqalardan tubdan farq qiladigan yana bir jarayon borki, u ham bo’lsa metanli bijg’ish jarayonidir. c – har xil mikroblar to’plamini (assosiasiyasini) ta’siri natijasidir. Bu jarayonda organik material (lignin bundan mustasno) chuqur o’zgarishga uchraydi va oqibatda metan, karbonat angidridi va boshqa mikrob mahsulotlari hosil bo’ladi. Sharoitga qarab (termofil, mezofil, psixrofil) – bu juda uzoq davom etadigan jarayondir. Bunda tirik bo’lmagan organik substansiyalar (o’simlik va hayvon biomassalari) oddiy komponentlarga parchalanadilar. Metan hosil qiluvchi arxebakteriyalar uchun bijg’uvchi materiallar tayyorlash dastlabki mahsulotlarga yaxshilab ishlov berishni taqqazo qiladi. Aerob va anaerob mikrooorganizmlar ishtirokida kechadigan bu jarayon shunchalik murakkab, ko’p bosqichli va ko’p komponentlikki uni boshqarish mumkin emas. 1960– yillardan boshlab, organik birikmalardan anaerob sharotida mikroorganizmlar yordamida biogaz ishlab chiqarishga alohida e’tibor berilib kelinmoqda. Metanli bijg’ish natijasida organik birikmalarning tarnsshaklsiyasi sodir bo’lib, ulardan metan va karbonat angidrid gazi paydo bo’ladi. Oqibatda, organik birikmalarning molekulalari kimyoviy bog’larida yig’ilgan energiya, metan molekulasining kimyoviy bog’larida to’planadi. Bu jarayon metanogenez deb atalib, anaerob arxebakteriyalar (metanogenlar) tomonidan amalga oshiriladi. Hosil bo’ladigan gazdagi metanning solishtirma miqdori 70-80% ni tashkil etadi, undagi karbonat angidrid esa 20-30% ga teng. Gazlarning aralashmasi, 1% atrofida N 2 S (oltingugurt kislotasi) va juda kam miqdorda ammiak ham saqlaydi. Metanogenezning suvda erimaydigan qismi, ko’plab bakteriyalar assosiasiyasi hosil qilgan biomassadir. Biomassa organik azotga boy bo’lganligi uchun ham yuqori sifatli o’g’it sifatida ishlatiladi. Metanli

bijg’ish boshqa bijg’ish turlariga nisbatan keng tarqalgan tabiiy jarayondir. Bunga sabab jarayonni aerob sharoitda ham o’tishidir. Bu quyidagicha o’tadi: ko’pgina organik birikmalarni yuzalarida yupqa qobiq hosil bo’ladi, ichida esa metanli bijg’ish jarayoni uchun zarur bo’lgan anaerob sharoit tashkil bo’ladi. Bunday substratlarga barcha xildagi o’simlik materiallari, jumladan qarigan va chiriyotgan ko’p yillik va bir yillik o’simliklar, hayvon biomassalari ham kiradi. Metanli bijg’ish uchun istiqbolli mahsulotlarga ayniqsa, qishloq xo’jalik chiqindilari, xususan, o’simlik, mikrobiologiya sanoati chiqindilari, suv o’tlarining biomassalari va oziq-ovqat hamda yengil sanoat chiqindilari kiradi. Mana shulardan kelib chiqqan holda metanogenezning ahamiyati nafaqat noan’anaviy energiya ishlab chiqarishni, balki sanitariyaekologiya muammolarini hal qilish bilan ham bog’liqdir, ammo metanli bijg’ish jarayonini foydasi shular bilan chegaralanmaydi. Bijg’igan biomassa (metan saqlamagan) yuqori sifatli bioo’g’it ham bo’lib xizmat qiladi. Masalan, go’ngni aerob sharoitda parchalanganda uning tarkibidagi 50% azot yo’qoladi (issiqlik chiqishi bilan birga), ammo o’sha go’ngni metanogenez orqali parchalanganda (anaerob shaoritda) uning tarkibidagi barcha azot biomassada to’planib, o’simlik uchun yengil singdiriladigan holatga o’tadi. Bundan tashqari anaerob sharoitda yig’ilgan biomassa tuproqning unumdorligini tiklovchi gumus moddasiga ham boydir. Metanogenez mahsulotlaridan kompleks foydalanish nafaqat samarali, balki yuqori rentabelli hisoblanadi. Organik moddalarni anaerob sharoitda o’zgartirilganda ularni sterilizasiyasi va bijg’iydigan massani detoksikasiyasi amalga oshadi, patogen mikroblar, gelmentlarni tuxumlari yo’qoladi, toksik xususiyatga ega bo’lgan moddalar metanogenez metabolitlariga aylanadi. Metanogenezning: Birinchi bosqichida , hujayradan tashqaridagi gidrolitik fermentlarni ta’siri hisobidan, bijg’uvchi massaning deyarli barchasi (lignindan tashqari) qisman parchalanadi. Metanli bijg’ishni bu bosqichida unchalik ko’p bo’lmagan miqdorda kislorod ishtirok etishiga ham ruxsat etiladi.

Ikkinchi bosqichda , fermentasiya fazasida past molekulali shakarlar, asosan monomerlar va boshqa organik birikmalar (polimer substratlarni fermentativ gidrolizidan hosil bo’lgan moddalar), n-butanolga, propanolga, etanolga, aseton va boshqa birikmalarga aylanadilar. Bu bosqichda kislorod jarayonni bo’g’ib qo’yadi, demak uning ishtiroki butunlay mumkin emas. Uchinchi bosqich , asetogen faza hisoblanadi va unda shu paytga kelib rivojlangan mikroflora – sirka, chumoli va sut kislotalarini hosil qiladi. Bu jarayon kislorodsiz faza bo’lib, unda faqat obligat (shart bo’lmagan) anaeroblar ta’sir ko’rsatadilar. Oxirgi bosqich , metanogen fazada, metan hosil bo’ladi. Metanli bijg’ish texnologiya nuqtai nazaridan ikki fazaga bo’linadi: metanli biosenozning yetilishi va fermentasiya. Oxirgi bosqichda azot saqlovchi organik birikmalar ham jadal o’zgaradilar. Bijg’iydigan muhitni ishqorlanishi bilan (rN ∼ 8,0) oltingugurtni qaytaruvchi anaerob bakteriyalarning ta’siri hisobidan uchuvchan organik birikmalar: chumoli, sirka, propion, moy, sut, yantar (qaxrabo) kislotlari va shuningdek, spirtlar va gazlar hosil bo’ladilar. Bu birikmalar anaerob metanogen organizmlar uchun substrat bo’lib xizmat qiladi. Metanogen bijg’ish 3 0 S dan 60 0 S gacha bo’lgan harorat oralig’ida amalga oshadi. Jarayonning jadallashishi harorat ko’tarilishi bilan oshib boradi va termofil sharoitda 2-3 marotabaga oshadi. Metanogen bakteriyalarning rivojlanishi uchun bijg’iydigan muhit chumoli va sirka kislotalari, vodorod, karbonat angidridi hamda oltingugurt va azot manbalari, H 2 S va ammiak saqlashi kerak. Hozirgacha 25 dan ortiq metan hosil qiluvchi bakteriyalar aniqlangan bo’lib, ular bir-birlaridan morfologiyalari (dumaloq, spiralsimon, ipsimon va h.k.) bilan farq qiladilar. Anaerob sharoitdan tashqari jarayon ketishi uchun qorong’ulik, neytral yoki juda ham kam bo’lgan ishqoriy muhit (rN-8,0) bo’lishi shart. Barcha, shu kungacha aniqlangan metanogen bakteriyalar kerakli energiyani vodorodning oksidlanishi hisobidan oladilar. Vodorod akseptori vazifasini karbonat angidrid bajaradi:

4N 2 + SO 2 → SN 2 + 2N 2 O Metanogen bakteriyalarning ba’zilari vodorod akseptori sifatida SO dan foydalanadilar: 4SO + 2N 2 O → SN 4 + 3SO 2 yoki SO + 3N 2 → SN 4 + N 2 O Yuqorida ko’rsatilgan reaksiyalarning barchasida energiya chiqariladi. Har xil birikmalardan metan hosil bo’lishi turli xil tezlikda amalga oshadi. Oxirgi davrlarda metanogen bakteriyalar juda yaxshi va har tomonlama chuqur o’rganilmoqda. Birinchi navbatda bu ularni tabiiy gazlar genezisida hal qiluvchi roli borligi bilan tushintiriladi.

Похожие

Chiqindilar muammosi.

Maishiy chiqindilar muammosi

Tuproqning organik moddalar

Shahar maishiy va qattiq chiqindilari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulotlar olish

Tuproqlarning zaharli moddalar va texnogen chiqindilar bilan ifloslanishi