Популяциялар экологияси - Экология - Рефераты

Популяциялар экологияси

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

Популяциялар экологияси Режа: 1. Популяция хақида тушунча 2. Популяциялар динамикаси

Популяция деганда биз маълум территория ёки акваторияни эгаллаган бир тур доирасидаги индивидларнинг бирлашмасини тушунамиз. Популяциялар экологиясининг объекти қилиб бутун экосистема, яъни ўсимликлар, ҳайвонлар ва микроорганизмлар популяцияларининг барқарор комплекси ва улар эгаллаб турган террритория ёки акваторияси олинади. Бу эса системали ёндашиш дейилади. Экологияда бир неча ёндашиш мавжуд бўлиб, улар ичида қабул қилингани экосистемали ва популяцияларни ўрганиб ёндашишларидир. Улардан биринчиси асосий эътиборни экосистемага, иккинчиси эса популяцияга қаратади. Демак, улар орасидаги фарқ объектида. Популяцияли ёндашишда асосий аҳамият турга, айниқса хўжалик аҳамиятига эга бўлган турга берилади. Бу турлар қишлоқ хўжалик заракунандаси, ёки касаллик тарқатувчи ёки муҳофаза қилиниши лозим бўлган ноёб турлар бўлиши мумкин. Популяциялар экологиясининг асосчиси инглиз олими Ч. Элтон бўлиб, популяциялар экологияси фани 1930-йилда вужудга келди. Ч. Элтон ўзининг "Ҳайвонлар экологияси" китобида айрим организмларни ўрганишдан популяцияларни ўрганишга ўтиш кераклигини айтган. Чунки бу даражада мослашиш ва бошқариш я ққ ол к ў ринади, бунда асосий масала популяция сонининг динамикаси ҳисобланади. Популяциялар тўғрисидаги маълумот популяцион генетикада пайдо бўлиб, систематикада тур мураккаб система деб қаралганидан кейин ривожлана бошлади. Амалий э ҳ тиёжлар ҳ ам п опуляциялар экологиясининг ривожланишига сабаб бўлди. Популяциялар экологиясининг ривожланишига С.А.Северцов, С.С.Шварц, Н.П.Наумов, Г.А.Викторов катта ҳисса қў шди. Ўсимликлар популяциясини ўрганишга Синская Е.Н. (1948), Т.А.Работнов., А.А.Уранов асос солди. С.С.Шварцнинг " Ҳ озирги экологиянинг услублари" номли

асарининг биринчи қис мида "Экология— п опуляциялар т ўғ рисидаги фан" дейилган, популяция эса ҳайвонлар учун асосий ва бирдан —бир яшаш формасидир дейилган. Популяцияни ўрганишда иккита методологик ёндашиш мавжуд: биринчисига мувофи қ , дастлаб организмларнинг хусусиятларидан келиб чиқади, кейин улар популяциянинг хусусиятлари билан боғланади. Иккинчисига биноан популяциянинг хусусиятлари, яшаш муҳити билан боланади деб таъкидланади. Популяция, бир бутун система шаклида, ташқи омиллар билан боғланган ҳолда ўрганилади. Ҳ озирги вақтда биологияда "популяциялар биологияси" соҳаси мавжуд. Бунда, популяциянинг жойдаги роли — консумент, продуцент ва редуцентлар, хар—хил ёшдаги жинсий гуруҳ ва озуқа занжирининг биоценоздаги роли ўрганилади. Экологик ёндашиш популяцияларнинг муҳит физик—географик омилларига мо с лашишини ўрганиш билан бирга, биотик боғланишларга боғлиқ, организмларнинг кўпайиш ва бошқа организмлар билан экосистемада бирга яшашини ҳам ўрганади. Экологик ёндашишда қ уйидагилар ўрганилади: 1) популяциянинг экологик структурасини махсус ўрганиш; 2) популяцияларнинг тур ичидаги бир-бировига боғлиқлиги ва таъсирини ўрганиш; 3) ташқи муҳит ўзгаришига боғлиқ, макон ва замонда популяциядаги генотипик таркибининг ўзгаришини ўрганиш. Популяция-бу табиий тарихий, генетик эволюцион си с темадир. Популяциялар экологияси катта аҳамиятга эга бўлган ҳайвон ва ўсимликларни кўпайтириш йўлларини топиш мақсадида вужудга келди. Бунда, ҳар хил паразитлар, касал тар қ атувчи организмлар ҳисобга олинади. Популяциялар экологияси кам учрайдиган ва йўқолиб кетаётган турларни қ ўри қ лашнинг илмий асосларини ишлаб чиқади. Атроф — муҳитдаги кўп ҳайвон ва ўсимликлар тартибсиз истеъмол килиниши

натижасида йўқолиб кетади. Уни тиклаш чоралари популяцион экологиясининг вазифалари қ аторига киради. Бунинг учун популяцияларни табиий шароитда ўрганиш керак, масалани ўрганишда ва ҳ ал қ илишда математик — статистик методлари катта рол ў йнайди. Популяция т ўғ рисида айрим омиллар орқали мунозара қ илинади. Популяциялар эса доимий ўзгаришда бўлади. Популяция таркиби унинг замон ва маконда тар қ алиши т ўғ рисда маълумотлар дисперсия ор қа ли аниқланади. Вақт ичидаги ўзгаришлар эса популяциялар сонининг ўзгаришида билинади. Популяциялар экологиясида ўсиш тезлиги, популяция сонининг ўзгариши кабиларнинг математик моделлари ишлатилади. Бу моделларни тузиш, яшовчанлик ва ў лиш терминлари билан боғлиқ. Популяциялар динамикаси Популяциялар экологияси зараркунандаларнинг кўпайишини олдиндан ани қ лайди ва унга қа рши кураш й ў л л арини ишлаб чиқади. У турларнинг критик сони ва яшовчанлигини ўрганади. Популяциядаги организмлар сонининг динамикаси узо қ , вақт муддат давомида кузатишлар олиб бориб, унинг ташқи муҳит омилларига боғлиқлиги аниқланади. Популяциялар экологиясининг предмети популяциянинг т узилиши, динамикасини, ёши ва жинсини ўрганишдан иборат. Чунки улар ҳосилдорлик ва кўпайиш характерини кўрсатади, бу эса яшаш шароитига мослашиш критерияси бўлиб, ў лиш билан кўпайиш ў ртасидаги нисбатан белгилайди. Популяциянинг муҳим хусусиятларидан бири, ў зини сон жи ҳ атидан идора этишдир. Айни шароитда индивидлар оптимал соннинг индивидлар са қ ланиб турилиши популяциянинг гомеостази дейилади. Таърифдан к ў риниб турибдики популяция гуруҳий бирлашма ҳисобланади. Индивидлар ў ртасида ало қ алар бўлиши билан бирга, уларнинг яшаб турган жойлари билан ҳ ам ало қ алари мавжуд. Гуруҳли ҳаёт тарзи, популяция учун ўзига хос хусусиятларни келтириб чи қ аради. Бундай хусусиятлар қ уйидагилардан

иборат : популяциянинг сони, зичлиги, ту ғ илиши, ў лиши, популяциянинг ўсиши, ўсиш суръати, биотик потенциали ва бошқалар. Индивидларнинг маълум худудда тарқалиши, жинси ва ёш бўйича нисб а тлари, морфологик, физиологик хул қ и ва генетик хусусиятлар популяциянинг тузилмасини ифодалайди. Популяциядаги индивидлар бир—биридан ёши, жинси, ў заро чатишадиган авлодларига ҳаёт циклининг турли фазалар ва гуруҳчаларга (пода, колония ва бошқалар) мансублиги билан фар қ қилади . Ҳар қандай тур популяциялар тизимидан таркиб топади. Унинг тузилмаси эса индивидларнинг ҳаракатланиши ёки маълум худудга боғликлик даражаси, табиий тўсиқларни енгиб ўта олиш каби биологик хусусиятлари билан белгиланади. У доимий эмас. Популяциялар ичида организмнинг ўсиши, турилиши ва бошқа кўпгина сабабларга кўра, яъни ташқи муҳитнинг ўзгариши, душманлар сонининг ўзгариши каби қатор омилларга боғлиқ ҳолда ўзгариш вужудга келди. Популяциянинг жинс тузилмаси, турли ёш ва гуруҳлардаги эркак ва урғочи индивидларнинг сони орқали ифодаланадиган нисбатидир. Популяциядаги жинслар нисбати, биринчидан, жинсий хромосомаларнинг қўшилишига, яъни генетик қонуниятларга боғлиқ. Иккинчидан, унга маълум даражада ташқи муҳит хам таъсир этиши мумкин. Популяциянинг эволюцияси учун урғочи организмларнинг сони муҳим аҳамиятга эга, Масалан, одамлар популяциясининг потенциал ўсиши, ўсмир ва қариялар эмас, 15 ёшдан 35 ёшгача бўлган аёллар ҳисобига тўғри келади. Популяциядаги индивидларнинг нобуд бўлиши ва жинслар нисбати амалий аҳамиятга эга. Популяциянинг ёш тузилмаси қайта тикланиш жадаллиги, нобуд бўлиши даражаси ва насллар галланишининг тезлиги каби муҳим жараёнларни ифодалайди. У аниқ шароитга қараб, ҳар бир популяция учун турнинг генетик ҳусусиятига боғлиқ бўлади. Ёш тузилмаси ҳар хил усулларда ифодаланади.

Популяцияни бошқариш, фойдаланиш, мониторинг ва муҳофаза воситаси бўлиб хизмат қилади. Чунки популяция сонининг бошқарилиши табиатда кузатилади, унинг бир қисми олинганда у яна тикланади. Шунинг учун популяцияни бошқариш муҳофаза воситаси бўлиб хизмат қилади. У мониторинг воситаси ҳам, чунки тур эмас, уларнинг популяциясини кузатиш керак. Муҳофаза қилганда эса популяцияларни муҳофаза қ илиш орқали ўсимлик ва ҳайвон турларини са қ лаб қ олиш мумкин. Ҳ озирги вақтда антропоген омиллар таъсирида табиий ўсимликлар жамоасида баъзи бир кўп истеъмол қ илинадиган доривор ва ем-хашак ўсимликларининг популяцияларидаги организмлар меёрсиз фойдаланиш натижасида йўқолиб кетмокда. Масалан, моллар кўп ейдиган ем —хаша к ў тлари меёрсиз фойдаланиш натижасида Ангрен адирлари ва бошқа жойларда камайиб бормо қ да, уларнинг жойини эса термопсисга ў хшаган моллар истеъмол қ илмайдиган ўсимликлар популяцияси эгалламо қ да. Шунинг учун фойдали ўсимликлар популяциясини са қ лаб қ олишда популяцияларни мониторинг й ў ли билан кузатиш керак ва фойдали ўсимликлар популяциясининг тикланиши учун табиатдан меёрда фойдаланиш керак.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984.

18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с. 19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

Похожие

Популяциянинг экологияси

Популяция экологияси.

Биосфера экологияси

Литосфера экологияси

Гидросфера экологияси