Одам томонидан яратилган экосистемалар - Экология - Рефераты

Одам томонидан яратилган экосистемалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Одам томонидан яратилган экосистемалар Агроценозлар Агроценозлар таркиби . Ўрмон, чўл, дашт, тўқай, денгиз, дарё ва бошқалар-табиий экосистемалар. Улардаги ҳамжамоалар узоқ эволюция давомида табиий йўл билан таркиб топган. Боғлар, ҳиёбонлар, экин далалари, полиз, ўтлоқ, ихота дарахтлари ва одам томонидан яратилган бошқа экосистемалар-сунъий экосистемалар, яъни агроценозлар деб аталади. Агроценозларни одам яратиши билан бирга уларни ўз мақсадига биноан бошқариб туради. Агроценозга мисол қилиб ғўза даласини оламиз. Унинг ўсимлик қоплами асосан ғўза, баъзан айрим бегона ўтлар (ғумай, ажриқ, итузум) дан иборат. Ҳайвонлар турлари ҳам кам, асосан ғўза зараркунандалари: ўсимлик ширалари, хон қизи, тиллакўз, ғўза тунлами қурти, айрим қандалалардан иборат. Айрим йиллари ғўза тунлами ва ғўза ширалари сони кескин ошиб кетади. /ўза даласи тупроғида айрим ҳашаротлар қуртлари, тупроқ нематодалари, дала четидаги инларда сичқонлар, чумолилар, ўргимчаклар яшайди. Сичқонларни баъзан тулкилар тутиб ейди. Бегона ўтлар уруғи билан чумолилар ва қушлар озиқланади, қушлар, ҳашаротларни тутиб ейди. Хон қизи ва тилла кўз шираларни қиради. Куз чаноқларида емишнинг оппоқ момиқ толалар териб олинади, ғўзапоя ўрилиб даладан олиб кетилади. Далада ғўзанинг қуриб қолиб тўкилган барглари, илдизи ва бегона ўтлар қолади. Тупроқ ҳайдалиб, шудгор қилинганида ўсимлик қолдиқлари замбуруғлар, бактериялар, ҳашаротлар ва тупроқ нематодалари ёрдамида парчаланиб, тупроққа аралашиб кетади. Агроценозларда моддалар ва энергия алмашинуви . Ҳар қандай табиий экосистемалардаги сингари агроценозларда ҳам продуцентлар, консументлар ва редуцентлар бор. /ўза даласи продуценти асосан ғўза ўсимлиги, қисман бегона ўтлар ҳисобланади. Ширалар, қондалалар, сичқонлар, чумолилар, ғўза тунлами қуртлари, бирламчи консументлар яъни

ўсимликхўр; хон қизи қўнғизи, олтинкўз тўрқонати, ҳашаротхўр қушлар, иккиламчи консументлар, яъни йиртқичлар, замбуруғлар, бактериялар, сапрофаг ҳашаротлар, тупроқ нематодалари редуцентлар, яъни парчаловчилар ҳисобланади. Агроценозларда ҳам табиий экосистемалардаги сингари озиқланиш занжири шаклланади. Ўсимликлар тўплаган энергия ва озиқ моддалар озиқланиш занжири ҳамма поғоналари орқали ўтади. Ўсимликлар ҳосил қилган биомасса ва энергиянинг бир қисми организмларнинг нафас олиши учун сарфланади; бошқа бир қисми тупроқнинг органик таркибига киради. Лекин, органик масса ва у билан бирга тўпланган энергиянинг асосий қисми ғўза толаси ҳосили ва ғўзапоя сифатида экосистемадан олиб чиқиб кетилади. Шундай қилиб, агроценоз ва табиий биогеоценоз ҳамжамоаларининг таркиби ва функцияси кўп томондан ўхшаш. Агроценозларда ҳам озиқланиш занжири мураккаб ва ўзаро узвий боғланган қисмлардан иборат. Агроценозларнинг табиий экосистемалардан фарқи. Агроценозлар табиий биогеоценозлардан катта фарқ қилади. Улар ўртасидаги биринчи фарқ танланишнинг ҳар хил йўналишида бўлишидан иборат. Табиий экосистемалардаги табиий танланиш табиий шароитга мос келмайдиган, яъни ҳаётчан бўлмаган организмлар ва улар ҳамжамоасини биогеоценоздан суриб чиқаради ва системанинг барқарорлигини таъминлайди. Муайян омил (масалан, намлик) етарли бўлмаганида биогеоценозда фақат рақобатдош турлар яшаб қолади, ривожланиб насл қолдиради. Агроценозларда табиий танланиш кучсиз таъсир кўрсатади ва сунъий танлаш асосий аҳамиятга эга. Танлашни одам ўз ҳоқишига биноан олиб боради. Агар табиий биогеоценозлардан табиий танланиш муҳитнинг ноқулай омилларига чидамли организмларни, келиб чиқишига олиб келса, сунъий танлаш эса одам ҳоқишига кўра юқори ҳосил берадиган органимзларни яратишга қаратилган. Шунинг учун биоценозларда танловчи омил муҳит шароити, агроценозларда-одам фаолияти ҳисобланади.

Табиий экосистемалар учун қуёш нури-ягона энергия манбаи ҳисобланади, Агроценозлар эса қуёш энергияси билан бирга қўшимча энергия олади. Одам тупроқни ҳайдаши, унга ўғит солиши, экинни суғориши, чопиқ қилиб бегона ўтлардан тозалаши, зараркунандаларга қарши курашиши энергия сарфи орқали боради. Агроценозлар фақат қўшимча энергия сарфи орқали сақланиб қолиши ва ҳосил бериши мумкин. Биогеоценозлар турлар сон жиҳатидан хилма-хил бўлган барқарор система бўлиб, уларнинг таркиби табиий шароит таъсирида ўзаро рақобат асосида танланади. Агроценозларда турлар сони одам томонидан чеклаб турилади. Продуцентлар асосан 1-2 турдан иборат. Консументлар ҳам мазкур продуцентлар ҳисобидан озиқланадиган турлардан иборат. Лекин агроценозлар айни пайтда тур индивидлари сонининг жуда кўплиги ва кўп биомасса ҳосил қилиш билан фарқ қилади. Биогеоценозлар билан агроценозлар ўртасидаги фарқ озиқ моддалар балансида яққол кўзга ташланади. Биогеоценозларда тупроқдан ва ҳаводан ўсимликлар олган элементлар озиқланиш занжири орқали ўтиб, яна қайтарилади. Агроценозларда эса ўсимликлар олган элементларнинг асосий қисми, биринчи навбатда ҳаёт учун энг зарур бўлган азот ва фосфор ҳосил билан бирга моддалар айланиши даврасидан олиб чиқиб кетилади. Бу элементларнинг ўрнини тўлдириш учун одам агроценозлар тупроғига минерал ва органик ўғит солиб туриши лозим. Агроценозлардан ҳар йили 2400.000.000 млн т қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари олинади. Бу маҳсулотнинг деярли ярмисини дон (бўғдой, шоли, маккажўхори) ва картошка ташкил этади. Агроценозлар қуруқлик юзасининг 10% ини ташкил этади. Лекин деҳқончилик учун энг қулай ерлар ўзлаштирилиб бўлинган. Шу сабабдан қишлоқ хўжалиги махсулотларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш учун янги ерларни ўзлаштириш катта маблағ талаб қилади. Нима учун шундай бўлади?

Агар агроценозларни қаровсиз қолдирилса улар тез бузилиб йўқолиб кетади. Маданий ўсимликлар ёввойи турлар билан рақобат қилолмасдан йўқолиб кетади. Суғориб экиладиган ғўза ёки беда даласини тасаввур қилинг. Агар бу дала узоқ вақт қаровсиз қолиб кетса унда қандай ўзгаришлар содир бўлади? Чернобил воқёасидан сунг Украина ва Белоруссиянинг радиоактив моддалар билан кучли зарарланган бир қанча худудларидан аҳолиси кўчиб кетиб, буғдай экиладиган далалар қаровсиз қолди. Буғдай агроценозида қандай ўзгаришлар содир бўлишини тасаввур қилиб кўринг.

Адабиётлар : 1. Аметов М.Б., Сапарниязов Ж.С. Пустўни Каракалпакии Нукус , 1995 . 2. Аметов М.Б. Редкие и исчезаюшие видў животнўх Каракалпакстана. Нукус, 2002. 3. Бахиев А. Экология и смена растительнўх сообҳеств низовьев Амударьи. Т . , 1985 . 4. Бекназов Р.У., Новиков В. Охрана природў. Т., 1995 . 5. Беляев Д. К., Воронцов Н.Н., Дўмшиц Г.М. Обшая биология. Учебник для 10-11 классов. М.: «Просвеҳение», 1998. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Одам томонидан яратилган экосистемалар Агроценозлар

Экосистемалар

Одам фаолиятининг тупрок мухитига таьсири

Экосистема тўғрисида таълимот

Экологик билимлардан одам амалий фаолиятида фойдаланиш