Одам фаолиятининг атмосфера ва сув захираларига таьсири - Экология - Рефераты

Одам фаолиятининг атмосфера ва сув захираларига таьсири

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

www.arxiv.uz Одам фаолиятининг атмосфера ва сув захираларига таьсири Режа: 1. Атмосферанинг ифлосланиши. 2. Кислотали ёмғирлар. 3. Парник эффекти. 4. Сув заҳиралари. 5. Чучук сувлар ва денгизларнинг ифлосланиши .

www.arxiv.uz Атмосфера . Планетамиз атмосфераси Ер массасининг миллиондан бир қисмини ташкил этади. Лекин атмосфера биосферадаги жараёнларга жуда катта таъсир этади. Атмосфера планетамизнинг иссиқлик режимини белгилаб беради ҳамда уни космик ва ультрабинафша нурларининг ҳалокатли таъсиридан ҳимоя қилади. Атмосфера циркуляцияси муайян ҳудудлар иқлимига ва у орқали дарёлардаги сув режими, тупроқ ва ўсимликларга таъсир кўрсатади. Атмосферанинг ҳозирги таркиби. Ер планетамизнинг узоқ тарихий ривожланиши натижасида таркиб топган. Атмосфера асосан, азот ва кислород аралашмасидан иборат. Унда инерт газ, аргон ва карбонат ангидрид, жуда оз миқдорда инерт газлар (неон, гелий, криптон, ксенон), аммиак, метан, озон, олтингугурт оксиди ва бошқа газлар бор. Бундан ташқари атмосферада Ер юзасидан келадиган қаттиқ заррачалар ёниш ва вулқоник маҳсулотлар, тупроқ заррачалари, космосдан келадиган космик чанг ҳамда ҳар хил ўсимлик, ҳайвон ва микроблар маҳсулотлари, шунингдек сув буғи бўлади. Атмосферанинг ифлосланиши . Атмосферадаги салбий ўзгаришлар асосан, атмосфера ҳавосида иккинчи даражали моддалар миқдорининг ўзгариши билан боғлиқ. Атмосфера ифлосланишнинг табиий ва антропоген манбалари бўлади. Атмосферанинг табиий ифлосланиши Ер юзининг айрим худудларида содир бўлиб турадиган табиий офатлар: вулқонларнинг отилиши, чангли тўфонлар, ўрмонларнинг ёниши, органик қолдиқларнинг чириши билан боғлиқ. Бундай офатларда атмосферага кўп миқдорда олтингугурт оксиди, водород сульфид, углерод оксидлари, бошқа газлар, чанг ва органик зарралар кўтарилади. Чангли тўфонларнинг пайдо бўлиши ва кучайиб бориши одам хўжалик фаолиятининг ривожланиб бориши билан ҳам боғлиқ. Орол денгизига қуйиладиган дарёларнинг йўли тўсилиши оқибатида денгиз тубининг очилиб қолиши бу минтақада чангли тўфонларнинг кўчайишига

www.arxiv.uz олиб келди. Маълумотларга кўра, Орол денгизининг қуриб қолган тубидан бир йил давомида 12,5-17,5 млн тонна тузли чанглар ҳавога кўтарилади. Бундай чанглар, асосан Орол бўйидаги худудларга ёғилиб, тупроқнинг шўрланишини кучайтиради. Орол денгизи тубидан кўтариладиган чанг излари Тьяншан музликларидан ҳам топилган. Атмосферанинг антропоген ифлосланиши нефть, тошкўмир каби табиий ёқилғиларнинг ёниши билан боғлиқ. 19-аср охири ва 20-аср бошларида атмосферага чиқариладиган ёниш маҳсулотларини ўсимликлар деярли тўлиқ ўзлаштирган. Лекин ёқилғи жуда кўп миқдорда ишлатила бошланган ҳозирги даврда атмосферада ёнишнинг заҳарли маҳсулотлари концентрацияси тобора ошиб бормоқда. Улар орасида олтингугурт оксиди, водород сульфид, углерод оксиди-ис гази айниқса заҳарли ҳисобланади. Атмосферада олтингугурт оксиди, айниқса, мис, фтор, алюминий эритиш заводлари яқинида кўпроқ бўлади. Олтингугурт оксиди ўсимликлар баргидаги хлорофиллни емиради; гулдаги чангдонларнинг етилишга салбий таъсир кўрсатади; баргларни қуриб, тўкилишига олиб келади. Олтингугурт оксидининг бир қисми олтингугурт ангидридигача оксидланади ҳамда сувда эриб кислотага айланади ва у Ер юзига кислотали ёмғир бўлиб ёғилади. Кислотали ёмғирлар организмлар ва биноларга зарар етказади, ўсимликлар ўсиши учун зарур бўлган чириндилар (гумус) ни тупроқдан ювиб кетади. Бундан ташқари тупроқда калций, магний, калий тузлари ҳам камаяди. Бунинг оқибатида тупроқнинг унумдорлиги пасаяди. Кислотали ёмғир сув ҳавзаларидаги жониворларни ҳам қириб юбориши мумкин. Ҳар йили кўмир, нефть, газ ва бошқа ёқилғиларни ёқилиши туфайли атмосферага миллиардлаб тонна карбонат ангидрид ажралиб чиқади. Бу газнинг таҳминан ярмини яшил ўсимликлар ўзлаштиради ва океан сувига ютилади, қолган қисми атмосферада қолади. Шунинг учун атмосферадаги карбонат ангидрид миқдори сўнги ўн йил давомида 10% га ортган. Карбонат ангидрид қўёш энергиясини космик бўшлиққа қайтарилишига тўсқинлик қилиб, парник эффектига сабаб бўлади .

www.arxiv.uz Бу ҳолат ер юзида ҳароратнинг аста-секин кўтарилишига олиб келиши мумкин. Саноат корхоналари, автомобиллар ва бошқа транспорт воситалари ёқадиган ёнилғидан атмосферага азот оксидлари, қўрғошин (ҳар бир автомобиль бир йилда 1 кг қўрғошин чиқаради), кадмий, симоб, бошқа металлар бирикмалари, ацетилен, этилен, метан, пропан, толуол, бензопирен ва бошқа углеводородлар ажралиб чиқади. Бу газлар атмосферадаги сув томчилари билан бирга заҳарли туман-смог ҳосил қилади. Ҳаводаги суюқ ва қаттиқ чанг заррачалари ер юзасига тушадиган қўёш радиациясининг камайишига олиб келади. Ёниш маҳсулотларидан азот оксидлари ва совутгичларда фойдаланиладиган фреоннинг кўпайиши атмосферанинг юқори қатламидаги азон қаватини юпқалашиб, емирилишига олиб келади. 20-асрнинг 80- йилларида дастлаб Антарктида, сўнгра Шимолий қутб устидаги азон қаватида тешик ҳосил бўлганлиги тўғрисида ташвишли хабарлар пайдо бўла бошлади. Азон қаватидаги бундай тешиклар Скандинавия, Россия ва Канада устида пайдо бўлиши мумкин. Ультрабинафша нурлар дозасининг ортиши одамлар орасида тери раки, кўз катарактаси каби касалликларнинг кучайишига, дарахтларнинг зарарланиши, денгизларимиз маҳсулдорлигининг камайишига олиб келади. Атмосфера ҳавосининг планетамиз миқёсида ифлосланиши экосистемаларнинг табиий ҳолатини, биринчи навбатда ернинг яшил қопламининг йўқолишига олиб келади. Айниқса, йирик шаҳарлар ва саноат корхоналари жойлашган ҳудудлардаги яшил ўсимликлар кўпроқ зиён кўради. Чучук сувларнинг ифлосланиши . Сув ҳавзаларининг ифлосланишида кўпинча нефть ва нефть маҳсулотлари асосий ўрин тутади. Нефть табиий йўл билан ер юзасига чиқиб сувни ифлослантириши мумкин. Аммо ифлосланиш асосан одам фаолияти, хусусан нефть қазиб чиқариш, уни ташиш, қайта ишлаш, ундан ёқилғи ва саноат хомашъёси сифатида фойдаланиш билан боғлиқ. Давлатлар ўртасидаги можаролар ва нефть қазиб олинадиган

www.arxiv.uz ускуналарнинг издан чиқиши билан боғлиқ ҳодисалар сув, атмосфера, тупроқ муҳитининг ифлосланишида катта ўрин тутади. Сув ҳавзалари, қишлоқ хўжалиги экинлари экилган далалар, чорвачилик фермалари, саноат корхоналаридан чиқаётган оқава сувлар билан оқиб келадиган металлар (масалан, симоб, қўрғошин, рух, мис, хром, марганец, қалай) радиоактив ва заҳарли моддалар билан ҳам ифлосланиши мумкин. Металлар орасида айниқса, симоб, қўрғошин ва улар бирикмалари жуда ҳавфли ҳисобланади. Саноат корхоналаридан чиққан чиқиндилар, экинларни парвариш қилишда фойдаланиладиган кимёвий ўғитлар, қишлоқ хўжалик зараркунандаларига қарши қўлланиладиган кимёвий воситалар ҳам оқава сувлар билан сув ҳавзаларига тушганида уларни ифлослантиради. Азот ва фосфорли органик бирикмалар шаҳар канализация қувурлари орқали ҳам кўп миқдорда сув ҳавзаларига келиб тушади . Озиқ моддалар концентрациясининг ортиши сув ҳавзасидаги биологик мувозанатнинг бузилишига олиб келади. Дастлаб сув ҳавзасида микроскопик сув ўтлари тез кўпая бошлайди. Озиқнинг мўл бўлиши сув ўтлари билан озиқланадиган планктон қисқичбақалар сонининг ортишига олиб келади. Бу эса планктонхўр балиқлар ва бошқа ҳайвонларнинг кўпайишига имкон беради. Бироқ сувдаги кислород заҳирасининг тез камайиши, кўп миқдорда организмлар қолдиғининг чириши натижасида заҳарли сераводород газининг тўпланиши, организмларнинг ёппасига қирилиб кетишига олиб келади. Сув ҳавзаси тирик организмлар яшаши учун яроқсиз бўлиб қолади. Электростациялардан ва айрим саноат корхоналаридан чиқариладиган илитилган сув ҳам табиий сув ҳавзаларидаги экологик мувозанатга таъсир қилади. Сув ҳароратининг кўтарилиши билан сувда эрийдиган кислород камаяди; анаэроб организмлар (кўк-яшил сув ўтлар, бактериялар) тез кўпайиб, сувни заҳарлайди ва сув ҳавзасидаги экологик мувозанат бузилади.

www.arxiv.uz Бир қанча ҳудудларда экинларни суғоришида ер ости сувларидан фойдаланилади. Илгари ер ости сувлари энг тоза сув ҳисобланар эди. Одамнинг хўжалик фаолияти туфайли ерости сувлари ҳам ифлосланиб, ичишга яроқсиз бўлиб қолади. Инсоният қишлоқ хўжалиги ва саноат маҳсулотлари етиштириш мақсадида ҳар йили 2200 км 3 чучук сув сарфлайди. Бу сувнинг таҳминан 60-80%и қишлоқ хўжалигига сарф бўлади. Саноат тармоқлори орасида айниқса тоғ руда қазиб олиш, пўлат эритиш, кимё, нефть-кимё, целлюлоза-қоғоз ва озиқ-овқат саноатлари сувнинг кўп сарф бўлишига олиб келади. Бу тармоқлар эҳтиёжи учун саноатда фойдаланиладиган чучук сувнинг 60-80% сарф бўлади. Саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг бундан буён ўсиши қўшимча чучук сув заҳираларини талаб қилади. Лекин ҳозирнинг ўзида инсониятнинг чучук сувга талаби тўла қондирилаётгани йўқ. Аҳолининг чучук сувга талаби шаҳарларда 80% га, қишлоқларда 25% га қондирилмоқда. Чучук сув ҳавзаларининг ифлосланиши сув заҳираларини янада камайишига олиб келмоқда. Кейинги ярим аср мобайнида кўпчилик мамлакатларда сув заҳираларининг камайиб бориши кузатилмоқда. Ер ости сувлари ҳам камайиб бормоқда. Чучук сувлардан суғориш ва саноатда пала-партиш фойдаланиш, нам сақловчи ўрмонларнинг кесилиши, ботқоқликларнинг қуритилиши кичик дарёларнинг йўқолиб кетишига, йирик дарёларда сувнинг камайишига олиб келди. Суғориладиган экин майдонларининг кенгайиши Орол денгизининг қуриб қолишига олиб келган асосий сабаблардан бири бўлди. Сўнги йилларда Орол атрофидаги ҳудудларда барча табиий сув ҳавзалари, кўллар қуриб қолди. Чўлланиш ва сув танқислиги Орол бўйи экосистемаларнинг тамоман емирилишига олиб келди. Дунё океанининг ифлосланиши . Далаларда ишлатиладиган кимёвий ўғитлар ва заҳарли моддалар, саноат корхоналари чиқиндилари оқава сувлар

www.arxiv.uz орқали дарёлардан океанларга оқиб чиқади. Бундан ташқари ҳолакатга учраган денгиз транспортлари ҳам океан сувини нефть маҳсулотлари, ва бошқа маҳсулотлар, оғир металлар тузлари билан ифлосланишига сабаб бўлади. Ифлосланиш айниқса (масалан, Қора ва Азов), денгизларда кучли бўлиб, денгиз ҳайвонларининг қирилиб кетишига олиб келади. Ифлосланиш туфайли кўп ҳолларда овланган балиқ ва моллюскалар озиқ-овқат учун яроқсиз бўлиб қолади. Заҳарли кимёвий моддалардан ДДТ узоқ Антарктида яшайдиган пингвинлар организмларида ҳам топилган. Нима учун шундай бўлади? Сув-энг қимматли табиий бойлик ҳисобланади. Чунки у барча тирик организмлар учун зарур. Ер планетасидаги сувнинг 97,2% дунё океанлари, 2,70% ерости чучук сувларига, фақат 0,01% табиий сув ҳавзаларига тўғри келади. Худди ана шу чучук сувлардан ҳам одам ўзининг хўжалик фаолиятида фойдаланади. Амударё серсув дарё бўлиб, музлик ва қорлардан сув олади. Ер куррасининг энг катта Федченко музлиги ҳам Амударёнинг сув йиғиш ҳавзасида жойлашган. Дарёнинг ўртача йиллик оқими 1960-йилларгача ўртача 2080 м 3 /сек ни ташкил этган бўлса, ўтган асрнинг 80-йилларида Орол денгизига қуйиладиган сув миқдори 160м 3 /сек, 1995-йилда 24,2м 3 /сек га тушиб қолди. Амударё суви ниҳоятда лойқа бўлиб, унинг 1м 3 сувида 3740 г оқизиқ бўлади. Йиллик оқизиқ миқдори 210 т га етади. Амударё ҳар йили Орол денгизига 18 млн т туз олиб келган. Ҳозир эса сув миқдорининг кескин камайиши билан Амударё сувининг лойқалиги, Орол денгизига олиб келинадиган туз миқдори камайган. Лекин сувнинг шўрланиш даражаси 0,4- 0,6г. л дан 1,4-2,5 г га ортган. Амударё ва унинг ирмоқлари бўйлаб йирик сув омборлари, гидроузеллар қурилган. Дарёдан Катта Қорақум, Аму-Қоракўл, Қарши магистрал, Гурлан, Қирққиз каби ўнлаб йирик каналлар сув олади; Коллекторлар орқали далалардан чиқадиган оқава сувлар дарёга қуйилади.

www.arxiv.uz Амударё суви шўрланишининг ортиши, лойқаланишининг камайиш сабабини қандай тушунтириш мумкин? Амударё сувининг кескин камайиши Амударё ҳавзаси ва Орол бўйида қандай ўзгаришларни пайдо қилади?

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Аметов М.Б., Сапарниязов Ж.С. Пустўни Каракалпакии Нукус , 1995 . 2. Аметов М.Б. Редкие и исчезаюшие видў животнўх Каракалпакстана. Нукус, 2002. 3. Бахиев А. Экология и смена растительнўх сообҳеств низовьев Амударьи. Т . , 1985 . 4. Бекназов Р.У., Новиков В. Охрана природў. Т., 1995 . 5. Беляев Д. К., Воронцов Н.Н., Дўмшиц Г.М. Обшая биология. Учебник для 10-11 классов. М.: «Просвеҳение», 1998. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Одам фаолиятининг тупрок мухитига таьсири

Атмосфера хавоси ва инсон

Атмосфера экологияси

Атмосфера ҳавоси экогигиенаси ва инсон

Сув ва сув ҳавзаларининг экогигиенаси