O’simlik va hayvonlarning o’zaro munosabatlari. Fitosenozlar hayotida hayvonlarning roli - Экология - Рефераты

O’simlik va hayvonlarning o’zaro munosabatlari. Fitosenozlar hayotida hayvonlarning roli

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

46.5 KB

Organizmda gazlar almashinuvi va uning ahamiyati. Hayvonlarda issiqlik almashinuvi Reja: 1. Hayvonlarning nafas olishida O 2 ning ahamiyati. Nafas olish organlarining asosiy turlari. 2. Suv hayvonlarida gazlar almashinuvi. Oksifillar va evrioksibiontlar. 3. Quruqlik hayvonlarida gazlar almashinuvi. 4. Hayvonlar hayotida muhit harorati va issiqlik almashinuvining roli. 5. Poykilotermiya va gomotermiya. Sovuq qonli va issiq qonli hayvonlarning atrof-muhit bilan bog’lanish xususiyatlari.

Organizmda gazlar almashinuvi va uning ahamiyati Hayvonlar aerob organizmlar hisoblanib, nafas olish jarayoni erkin kislorod bilan bog’liq. Faqat ayrim guruh hayvonlari, masalan, ba’zi bir hujayralilar, qumga ko’milib yashovchi chuvalchanglar (Tubificidae), ba’zi chivinlarning lichinkalari (Corethra, Chironomus) mollyuska va qisqichbaqasimonlarning ayrim turlari ma’lum vaqt davomida anaerob (kislorodsiz) sharoitda yashashi mumkin. Hayvonlar kislorodni tashqi muhitdan butun tana sathi orqali yoki maxsus nafas olish organlari (o’pkalar, traxeyalar, jabralar) yordamida qabul qilishadi. Organizmga kirgan kislorodni qabul qilish, tashish va organlar, to’qimalar, hujayralarga berish funksiyasini, qon suyuqligi tarkibidagi pigmentlar bajaradi. Ko’pchilik hayvonlarda kislorodni o’ziga biriktirib olish va uni berishni gemoglobin tarkibidagi temir (Fe) bajarsa, hasharot va mollyuskalarda temir o’rniga gomosianin tarkibidagi mis (Cu) bajaradi. Ayrim hayvonlarda (Tunicata) pardalilarda esa vanadiy bo’ladi. Ushbu pigmentlar maxsus shaklli elementlar (hujayralar) ichida (eritrositlar) yoki qon suyuqligi tarkibida erigan holda yoki boshqa bir suyuq to’qima tarkibida bo’ladi. Qon pigmentining asosiy xossalaridan biri erkin O 2 -ni o’ziga biriktirib, oksigemoglobin hosil qiladi. Kislorodni ko’proq qabul qilgan bo’lsa, uni atrofidagi organ va to’qimalarga beradi. Organizmga qabul qilingan O 2 ekzotermik oksidlash jarayonlari uchun ishlatiladi. Bunda hosil bo’lgan yangi birikmalar va energiya organizmning hayotiy funksiyalari, jumladan, nafas olish, qon aylanish, ajratish, nerv-gumoral faoliyat, o’sish, rivojlanish kabilar uchun sarf qilinadi. Suv hayvonlarida gazlar almashinuvi Kislorodga talab darajasiga binoan suv hayvonlari bir-biridan farq qiladi. Ularning bir guruhi O 2 ga boy bo’lgan suvda yashasa, boshqa bir guruhi O 2 kam bo’lgan suvlarda yashashga moslashgan. Shunga binoan, suv hayvonlari ikki guruhga bo’linadi.

1. Oksifillar - stenoksibiontlar O 2 -ni ko’p talab etuvchi hayvonlar. Bunday hayvonlar 1l 3 suvda 7-11 sm 3 kislorod bo’lsa yashaydi. 2. Evrioksibiontlar. O 2 -ni kam talab etuvchi hayvonlar. Bunday hayvonlar 1 l 3 suvda O 2 miqdori 4-0,5 sm 3 hajmda bo’lsa yashaydi. Lekin hayvonlar orasida shundaylari ham mavjudki, ular tarkibida O 2 juda kam bo’lgan suvlarda ham yashaydi. Bunday hayvonlar oksifob-stenoksibiontlar deyiladi. Oksifil hayvonlarga - tez oquvchi va sovuq suvli daryolarda yashovchi bir qancha baliqlarni, jumladan, yalang’och baliq, zog’ora baliq, kumja, tanga baliq, xarius kabilarni ko’rsatish mumkin. Sekin oquvchi va O 2 uncha ko’p bo’lmagan daryolarda, ko’llarda va boshqa chuchuk suvlarda oksifob va evrioksifob baliqlarga yorsh, olabug’a, oqcha, zog’ora baliq, tovon baliqlarni ko’rsatish mumkin. Oksifob hayvonlarga yana suv tubidagi hayvonlarning ko’pchiligi, jumladan, ko’pgina bir hujayralilar, chuvalchanglar, qisqichbaqasimonlar va mollyuskalar kiradi. Ushbu hayvonlar suv tubi qumida yoki loyida bo’lib, (infauna) uzoq vaqt O 2 siz yashash qobiliyatiga ega. Suv hayvonlari uchun O 2 dan tashqari suvda erigan azot (N 2 ), karbonat angidrid (SO 2 ), vodorod sulfid (H 2 S), metan (SN 4 ) va boshqa gazlarning bo’lishi ahamiyatlidir. O 2 va N 2 suv tarkibiga uning yuzasi orqali absorsiya qilinadi. Suvning chuqur qatlamlariga esa O 2 suvning oqimi va konvension (suvning ustki va pastki qatlamlarining almashinib turishi) harakati tufayli hosil bo’ladi. Aslida suvda kislorod miqdorining o’zgarib turishi va uning zahirasining hosil bo’lishi suv harorati va sho’rlik darajasiga bog’liq. Suvda harorat va tuz miqdorining oshishi kislorodni kamayishiga olib keladi. Daryo va uning irmoqlaridagi suv tarkibidagi erigan kislorod miqdori suv havzasidagi aerasiyaga, suvning bo’ylama, ko’ndalang va aylanma harakatiga bog’liq. Shuning uchun ham baland tog’lardan tushuvchi daryo va daryochalar suvida kislorod ko’p bo’ladi. Sekin oquvchi yirik daryo suvlarida kislorod kam

bo’ladi. Suv tarkibida kislorod miqdori kamayishi unda karbonat angidrid (SO 2 ), shuningdek, vodorod sulfid (H 2 S) va metan (SN 4 ) gazlarining oshishiga olib keladi. Quruqlik hayvonlarida gazlar almashinuvi Hayvonlarning suv muhitidan quruqlikka chiqib yashashga o’tishi munosabati bilan energiyaning ko’proq sarf qilinishini talab etuvchi sharoitda oksidlanish jarayoni kuchayadi. Bu esa nafas olishning tezlashuvini talab etadi. Masalan, amfibiyalarda suv muhitidan (it baliqning) quruqlikda yashashga (baqa) o’tishi tufayli tana massasiga nisbatan gemoglobin miqdori bir necha barobar ortadi, yurak ishining hajmi esa 3-4 barobar ko’tariladi. Atmosfera o’z tarkibining doimiyligi bilan xarakterlanadi. Lekin u g’or, yer yoriqlari, hayvonlar inlarida me’yoridan sezilarli darajada farq qiladi. Shuningdek, yirik shaharlarda va sanoat markazlarida ko’mir, neft mahsulotlari va boshqa yoqilg’ilar tufayli uning tarkibida zaharli gazlar miqdori ancha oshadi. Vulqon otiladigan hududlarda ham ushbu holat kuzatiladi. Atmosferaning 1000 metr balandligigacha hayvonlarning kislorodga talabini ta’minlash mumkin, lekin balandga ko’tarilgan sayin uning miqdori sezilarli kamayib boradi. Xuddi shuningdek, yerning chuqurligiga tushgan sayin havo kamayib boradi. Bu kamayish tuproqning strukturasi, mexanik tarkibi, namlik va havo rejimi organik qoldiqlari miqdori va uning mikroorganizmlar tomonidan parchalash tezligiga bog’liqdir. Atmosfera tarkibida kislorodning kamayishi yoki karbonat angidrid gazining konsentrasiyasini normadan (0,03%) oshishi quruqlik hayvonlari organizmida havo almashinuvi jarayoniga salbiy ta’sir ko’rsatadi, ya’ni ularning nafas olish me’yori tezlashadi, o’sish va rivojlanish to’xtaydi, serpushtlik pasayadi, uyquga ketuvchi hayvonlarda esa uyquga ketish vaqti erta boshlanadi. Yer ustida hayot kechiruvchi hayvonlar atmosfera tarkibida kislorodning kamayishini turlicha qabul qiladi. Bunday sharoitga ko’chib o’tuvchi qushlar chidamli bo’ladi. Masalan, tajribalarda xonaki o’rdaklar 6000 metr balandlikkacha ko’tarilganda yoki qarg’a va ukkilar 8000 metr balandlikkacha ko’tarilganda kam

kislorodli muhitga chidash berishgan. Lekin ba’zi qushlar (qora qarg’a, olashaqshaq, mayna kabilar) 9-10 ming metr balandlikka ko’tarilganda ham nafas olishni bemalol davom ettirishgan. Kislorod yetishmasligi tufayli hayvonlarning halok bo’lishiga birinchi navbatda organizmda moddalar almashinuvining pasayib ketishi sabab bo’ladi. Shuning uchun ham ko’pgina hayvonlar kislorod kam muhitda oksidlanish jarayoni va issiqlik hosil qilishni me’yorida ushlab turish imkoniyatiga ega bo’lmaganligi sababli atmosferaning ancha baland qatlamlarida yasholmaydi. Lekin quruqlik hayvonlarining ayrim guruhlari (suv hayvonlarining suv ostida bo’lishi, yer qazib yashovchilar, ko’pgina qushlar va baland tog’larda yashovchi hayvonlar) da ham kislorodli muhitga tez-tez to’qnash kelishlari tufayli ularning qonida kislorod sig’imi katta bo’ladi. Ushbu xususiyat qon tarkibida gemoglobinning ko’payishi va eritrositlar sonining oshishi bilan bog’liq. Baland tog’ cho’qqilarida yashash qobiliyati ushbu hayvonlarda to’qimalarining O 2 ga talabchanligini pasayishi bilan bog’liq. Suvda yashovchi hayvonlarda ham kam O 2 li muhitga moslashish belgilari paydo bo’lgan. Kitlarda qon tarkibida gemoglobinning ko’payishidan tashqari, o’pka alveolalari havo bilan to’lgandan keyin maxsus muskullar ularni ma’lum vaqt bekitib turadi va ma’lum vaqt ularda hayvonning ushlanib qolishini ta’minlaydi. Physeter kashalotining o’ng burun teshigi va yo’li saqlab turish joyiga (rezervuariga) aylangan. Shuni aytish kerakki, barcha amfibiontlarda nafas olish markazining qon tarkibida SO 2 gazining ko’payishiga chidamlilik xususiyati mavjuddir. Ushbu xususiyat qushlarda ham rivojlangan. Hayvonlar hayotida muhit harorati va issiqlik almashinuvining roli Hayvonlarning holati, rivojlanishi, yashab qolishi, ko’payishi hamda ularning soni va ma’lum arealda tarqalishiga muhit harorati bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Haroratning bevosita ta’siri uning muhitdan issiqlik qabul qilishi yoki chiqarishi bilan bog’liq bo’ladi. Organizmda sodir bo’layotgan moddalar almashinuvi va uning tezligi (intensivligi) muhit harorati bilan bog’liq. Muhit

haroratining 10 0 S ga ko’tarilishi organizmda biokimyoviy jarayonlarni 2-3 marta tezlashtiradi. Ushbu Vant-Goff qoidasi ma’lum bir harorat darajasidagina amalga oshishi mumkin. Agar harorat mumkin bo’lgan chegaradan o’tib ketsa, biokimyoviy jarayonlarning tezlashishi o’rniga uning susayishi (pasayishi) yoki ko’tarilish mumkin bo’lgan nuqtadan o’tib ketsa, biokimyoviy reaksiyalar buzilishi yoki umuman to’xtab qolishi mumkin. Shuni qayd qilish o’rinliki, me’yoridan ortiqcha berilgan harorat hamma vaqt ham organizmda biologik jarayonlarni tezlashtiravermaydi. Masalan, tovuq jo’jasi tuxum ichida 40 - 41 0 C da 21 kun deganda o’z rivojlanishini tugallab tashqariga chiqadi. Ushbu jarayonni hech vaqt haroratni ko’tarish bilan tezlashtirish mumkin bo’lmaydi. Har bir jarayon talab etadigan haroratining pastki chizig’i, optimumi, maksimumi va eng yuqori chizig’iga ega. Shuningdek, har bir jarayon faqat haroratga emas balki, muhitning boshqa omillariga ham bog’liq. Nihoyat, muhit haroratining moddalar almashinuviga, rivojlanishga va organizm faolligiga ta’sir darajasini tanaga kelib tushuvchi quyosh radiatsiyasi (nurlanishi) o’zgartirib turishi mumkin. Muhit haroratining ma’lum bir turga bilvosita ta’siri uyushmadagi (biosenozdagi) o’simlik va hayvonlarning umumiy holatiga, ya’ni ularning rivojlanishi, ko’payishi, yashab qolishi, faolligi, soni va ularning taqsimlanishiga ham bog’liq bo’ladi. Organizmning maxsus sezgi organlari (termoreseptorlari) orqali qabul qilingan “harorat informasiyasi” “(axboroti)” shu organizmni muhitda mo’ljal olishi va qulay haroratli joyni topishga yordam beradi. Shunga binoan muhit harorati muhim signal ahamiyatiga ega bo’lib, organizm harakatlanish yo’nalishi va uning vaqti (taksislar, migrasiyalar), ko’payishi va taqsimlanishi kabi jarayonlarni boshqarishda foydalanadi. Issiqlik almashinuvining ikki asosiy xili mavjud, ya’ni sovuqqonlilik (poykilotermiya) va issiqqonlilik (gomotermiya). Sovuq qonli hayvonlarda modda almashinuvi va tana haroratining doimiy bo’lmasligi hamda uni boshqaruvchi

mexanizmi yo’qligi bilan xarakterlanadi. Bunday hayvonlar poykiloterm hayvonlar deyiladi. Ushbu hayvonlar tanasining harorati atrof-muhit haroratidan kam farq qiladi. Shunga binoan muhit haroratining o’zgarishi tana haroratining o’zgarishiga olib keladi, ya’ni poykiloterm hayvonlarning faolligi muhit haroratiga bog’liqdir. Issiqqonli hayvonlar ancha yuqori va bir me’yordagi moddalar almashinuvi jarayoni bilan xarakterlanadi. Shunga bog’liq holda ularda issiqlikni qabul qilish va ajratishni boshqarish mexanizmi mavjud. Bu esa o’z navbatida organizm haroratining doimiy yuqori bo’lishini ta’minlaydi. Lekin gomoterm hayvonlar orasidan ayrim sut emizuvchilar va qushlarni oraliq guruhga, ya’ni geteroterm hayvonlarga birlashtirish mumkin. Gap shundaki, yurmonqoziq olmaxon (sonya), tipratikan, qo’shoyoq, ayrim qushlar qishki uyquga ketganda yoki ko’rshapalak, bo’rsiq, ayiq, kalibrilar, jarqaldirg’och kabilar chuqur uyquga ketganda tanalarida moddalar almashinuvi pasayadi, tana harorati esa muhit haroratidan biroz baland bo’ladi. Lekin ushbu hayvonlar aslida gomoterm hayvonlar singari faol hayot kechirishga moslashgan. Poykiloterm hayvonlarning turli guruhlari nafaqat suv havzalarida, balki ularning anchagina miqdori turli-tuman haroratli quruqlikda yashashga moslashgan. Shunga binoan ular harorati keng miqyosda (amplituda) o’zgaruvchan muhitlarda bemalol yashash qobiliyatiga ham egadirlar. Poykiloterm hayvonlarning turli guruhlarida mavjud bo’lgan harorat maksimumi ular evolyutsiyasining ma’lum sharoitlarda o’tganligidan (sodir bo’lganligidan) dalolat beradi. Ushbu harorat maksimumi har xil turlarning to’qimalaridagi issiqlikka chidash qobiliyatiga mos keladi. Dengiz umurtqasiz hayvonlarining ko’pgina turlari (masalan, aktiniyalar), tanasining +30 - 32 0 C, ba’zan 38 0 C gacha qizishiga bardosh bera oladi. Chuchuk suv hayvonlaridan qorin oyoqli akam-tukam mollyuskasi, yashil baqa kabilar tana haroratining 40 - 41 0 C gacha qizishiga bardosh beradi. Pashsha lichinkalari esa suv harorati 55 0 C, hatto 65 0 C-gacha qiziganda, bir hujayrali chuchuk suv ildizoyoqlilari 58 0 C gacha tirikligini saqlay oladi.

Baliqlarda harorat maksimumi ancha past bo’ladi. Masalan, osyotr va sevryuga kabilarning tuxumlari (ikralari) baliq tanasi harorati 20 0 C dan oshsa to’xtaydi. Treska va piksha baliqlarida esa bunday harorat 12 - 14 0 C ga teng. Quruqlik poykiloterm hayvonlari esa ancha yuqori haroratlarga chidaydi. Masalan, qo’ng’izlardan, mart qo’ng’izi, ayrim kapalak qurtlari, to’g’ri qanotlilar tanasi 45 - 50 0 C da 20 minutdan bir soatgacha yashaydi, o’rgimchaklar +46 0 C da ham ancha uzoq muddat yashaydi. Umuman, poykiloter hayvonlarning yuqori haroratga chidamlilik qobiliyati tanada suvning kamayishi bilan ifodalanadi. Poykiloterm hayvonlarning past (minus) haroratga chidamlilik xususiyati turlicha guruhlarda har xil bo’ladi. Shuni aytish o’rinliki, aslida past haroratda hayvonning halok bo’lishi bir qator sabablarga, jumladan, organizmda muz kristallarining shakllanishi, to’qimalar degidratasiyasi, hujayralar oralig’idagi va ularning sitoplazmasidagi strukturalarning yemirilishi va nihoyat metabolizm jarayonining izdan chiqishi kabilarga bog’liq bo’ladi. Turli hayvonlarda sovuqqa chidamlilik xususiyati ularning yashash muhiti va hayot kechirish tarzi bilan bog’liqdir. Masalan, bir hujayrali hayvonlar 15 0 Ñ gacha chiday oladi; tufelka infuzoriyasi- Paramaecium caudatum ning 12 0 da ham kipriklari harakatda bo’lgan yoki to’garak chuvalchanglardan kolovratkalar (Rotatoria) suv havzasi quriganda 60 0 gacha chidash bera oladi. Ushbu xususiyatlarni bir qancha hasharotlarda ham ko’rish mumkin. Voyaga yetgan karam kapalagi (Pyrameis) va boshqalarning sovuqqa chidamliligi 8 0 dan 20 0 gacha bo’ladi, ularning qishlovchi qurtlari esa 20 0 li sovuqda ham halok bo’lmaydi. Osiyo chigirtkasi (Lacusta migratoria) ning tuxumlari 30 0 gacha sovuqqa bardosh beradi. Baliqlardan: olabug’a va yorshning chavoqchalarini 14,8 0 16,8 0 gacha sovutganda ham tiriklik xususiyatlarini saqlab qolgan. Poykiloterm hayvonlari yashash muhitidagi haroratlarga chidash bera oladigan chegaradan o’tsa, ularning ko’plab nobud bo’lishi sodir bo’ladi. Qushlar va sut emizuvchi hayvonlarning bosh miyasida issiqlikni boshqarish markazining shakllanishi sababli tanadagi haroratni bir xilda yuqori darajada ushlab turuvchi gomoterm hayvonlar guruhining ajralib chiqishiga olib keladi. Bu xususiyat sut

emizuvchilarning kloakalilar va xaltalilar guruhlarida to’la namoyon bo’lmasa ham, yirtqichlar, tuyoqlilar va primatlar kabi guruhlarida ushbu xususiyat aniq namoyon bo’lgan. Lekin bu guruhlar vakillarida ham tana haroratining mavsumiy va sutkalik o’zgarib turish hollarini ko’rish mumkin. Qushlar va sut emizuvchilarning gomotermiya xususiyati ularning tashqi muhit bilan o’zaro munosabatlarining murakkab shakllaridan biri hisoblanadi. Gomotermiya tufayli tanada doimiy yuqori darajadagi moddalar almashinuvi saqlanib turiladi. Shunga binoan organizm atrof-muhitdagi haroratning o’zgarib turishi sharoitiga nisbatan qaram bo’lmaydi. Bunday mustaqillikka harakatlanish va qon aylanish sistemalarining yuqori darajada rivojlanganligi hamda takomillashganligi, nerv sistemasining murakkablashuvi, teri ostida yog’ qatlamining to’planishi (izolyasiya qatlami), teri ustida jun va parlarning hosil bo’lishi va nihoyat umumiy moddalar almashinuvining yuqori darajada bo’lishi bilan erishilgan. Gomoterm hayvonlarning o’sishi va rivojlanishiga, muhit haroratining ta’siri, poykiloterm hayvonlarnikiga nisbatan ancha murakkabroq bo’ladi. Muhit harorati bilan nafaqat organizmning o’sishi (semirishi), balki tana organlarining o’zaro (proporsiyasi) mutanosibligi va tabaqalanish xarakteriga ham bog’liq bo’ladi. Atrof-muhitning harorati past bo’lsa, organizmning o’sishi sekinlashadi, jinsiy balog’atning kech yetilishi tufayli, o’sish davri cho’ziladi va organizm oqibatda yirik hajmgacha o’sadi. Masalan, sovuq omborxonalarda yashovchi sichqon va kalamushlar, uylarda yashovchilaridan ancha yirik bo’ladi. Shuningdek, ularning serpushtligi ham yuqori bo’ladi. Past haroratda yashovchi sut emizuvchilarning dumi oyoqlari va quloqlari biroz kalta bo’lib (Allen qoidasi), tanani qoplovchi jun ancha qalin bo’ladi. Shuningdek, past haroratda yashashga moslashgan organizm sovuqqa chidamli va infeksiyaga tez berilmasligi bilan ajralib turadi.

Adabiyotlar: 1. Наумов Н.П. Экология животных - М.: Высшая школа, 1963. 2. Новиков Г.А. Основы экологии, биогеоценологии и охраны природы - Л.: Изд. ЛГУ, 1960. 3. Бескровный М.А. Практикум по экологии животных. Част 1. - Харьков, Изд. Харьковского Гос.унив., 1953. 4. Рахимбеков Р.У. Отечественная экологическая школа, история её формирования и развитие. - Тошкент: Шарк, 1995. 5. Захидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней Азии. Позвоночные животные. Т.1. - Тошкент: Укитувчи, 1969. 6. Яхонтов В.В. Экология насекомых. 2-изд., - М.: изд. Высшая школа 1969. 7. Кожачников И.В. Методы исследования экологии насекомых. - М.: Высшая школа, 1961. 8. Догел В.А. Общая паразитология. - Л.: изд. ЛГУ, 1962. 9. Крашевич К.В., Тарасев В.В. Медицинская паразитология. - Москва: Изд. МГУ, 1969. 10. Ситник К.К., Браен А.В., Городеский А.В. Биосфера. Экология. Охрана природы. Справочное пособие. - Киев: Наукова думка., 1987. 11. Яблоков А.В., Остроумов С.А. Охрана живой природы. Проблемы и перспективы. - М.: Лесная промышленность, 1983. 12. Тњлаганов А.Т., Усманова А.З. Фитонематоды Узбекистана. - Тошкент: Фан, 1975. 13. Парамонов А.А. Основы фитогельминтологии. В трех томах. Т.1., - М.: Наука, 1962. 14. Очерки по истории экологии. - М.: Наука, 1970. 15. Тњхтаев А.С., Зикрияев А., Махмудов Н. Экология атамаларининг русча-њзбекча љисљача луђати. - Тошкент: Фан, 1995

Похожие

O’simlik va hayvonlarning o’zaro munosabatlari. Fitosenozlar hayotida hayvonlarning roli

Hayvonlarning oziqlanishi va uning shakllari. Oziqa topish usullari

Tirik organizmlarning o’zaro munosabatlari va uning asosiy shakllari

Biosenozlar. Ularning mahsuldorligi va o’zgarishlari

Hayvonlar ekologiyasi fanining predmeti, tarkibi va vazifalari