Мухитнинг ифлосланиши - Экология - Рефераты

Мухитнинг ифлосланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

154 KB

Мухитнинг ифлосланиши Режа: 1. Атмосферанинг ифлосланиши муаммолари. 2. Сув ресурсларининг ифлосланиши .

Атмосферанинг ифлосланиши муаммолари . Атмосферанинг ифлосланиши деганда унинг таркиби ва ҳоссаларининг инсон саломатлиги, ҳайвонлар, ўсимликлар ва экотизимларга салбий таъсир кўрсатадиган ўзгариши тушунилади. Атмосфера табиий ва сунъий йўллар билан ифлосланади. Вулқонлар отилиши, чанг тўзонлар, ўрмон, даштлардаги ёнғинлар, ўсимлик чанглари, микроорганизмлар, космик чанг ва бошқалар табиий ифлосланиш манбаларидир. Сунъий ифлосланиш манбаларига энергетика, саноат корхоналари, транспорт, маиший чиқиндилар ва бошқалар киради. Ҳозирги вақтда атмосфера ифлосланишининг 75% табиий манбаларга ва 25% антропоген манбаларга тўғри келади(5-жадвал). 5-жадвал Атмосферага бир йил давомида чиқарилувчи чиқитлар миқдори Бирикмалар Антропоген чиқиндиларни нг ҳиссаси, %Табиий Антропоген Қаттиқ заррачалар 3700 1000 27 5000 304 5,7 C n H m 2600 88 3 , 3 NO x 770 53 6,5 SO x 650 100 13,3 CO x 485000 18300 3,6 Атмосферанинг сунъий ифлосланиш даражаси ошиб бормоқда. Атмосферанинг маҳаллий, регионал ва глобал ифлосланиши кузатилади.

Барча техноген манбалардан Ер атмосферасига чиқарилган ифлословчи бирикмалар 6-жадвалда келтирилган. Вулқон отилиши натимжасида газ ва чанг тўзонларини атмосферага чиқарилиши Газ машъалалари натижасида атмосфера ҳавосининг ифлосланиши Ўрмонларнинг ёниши натижасида атофосфера ҳавосининг ифлосланиши 18-расм. Атмосфера ҳавосини ифлосланишининг турли омиллари 6-жадвал

Атмосфера ҳавосига техноген манбалардан чиқариладиган зарарли бирикмалар Р к/ к Бирикмалар Млн.т онна/ йил 1. Қ аттиқ заррачалар ва саноат чанги 580 2. Углерод оксидлари 360 3. Учувчан углеводородлар ва бошқа органик моддалар 320 4. Олтингугурт оксидлари 160 5. Азот оксидлари 110 6. Фосфор бирикмалари 18 7. Сероводород 10 8. Аммиак 8 9. Хлор 10. Фторли водород 1 Агрегат ҳолатига кўра атмосферани ифлословчи бирикмаларни тўрт гуруҳга бўлиш мумкин: қаттиқ, суюқ, газсимон ва аралаш бирикмалар. Ҳавони ифлословчи асосий модда ва бирикмаларга аэрозоллар, қаттиқ заррачалар, чанг, қурум, азот оксидлари ( N О х ), углерод оксидлари(СО, СО 2 ) , олтингугурт оксидлари ( S О х ), хлорфторуглеродлар, металл оксидлари ва бошқалар киради. Атмосферага ўн минглаб модда ва бирикмалар чиқарилган бўлиб, уларнинг ўзаро бирикиб ҳосил қилган аралашмалари тўла ўрганилмаган. Бундай номаълум бирикмаларнинг тирик жонзотларга, шу жумладан инсон соғлиғига таъсири аниқ баҳоланган эмас. Атмосферанинг кимёвий, физик, акустик (шовқин), иссиқлик, электромагнит ифлосланиши йирик шаҳарлар ва саноат районларида юқори даражага етган. Атмосферанинг энг хавфли ифлосланиши радиоактив ифлосланишдир . Радиоактив ифлосланишнинг асосий манбалари ядро қуролининг синовлари, атом эектростанцияларидаги фалокатлар ҳисобланади. Радиоактив ифлосланиш рак ва бошқа касалликларнинг ортишига олиб келади. Ҳавонинг

кучли ифлосланиши инсон соғлиғига, барча жонзотларга салбий таъсир кўрсатади. Шаҳарлар ва саноат районларида кишилар ўртасида асаб, юрак-қон томир, сурункали бронхит, эмфизема, нафас қисиши ва ўпка раки касалликларининг кўпайиши кузатилади. Кўз касалликлари ва болалар касалликларининг ортиши қайд қилинган. Шаҳар ҳавосида саноат корхоналари ва автотранспорт чиқиндиларида канцероген моддалар бўлиб (бенз(а)пирен, ароматик углеводородлар), уларнинг сурункали таъсири натижасида рак касалликлари келиб чиқади. Автотранспортнинг чиқинди газларидаги қўрғошин бирикмалари ҳам инсон соғлиғи учун айниқса ҳавфли ҳисобланади. 19- расм. Иссиқлик электростанцияси Атмосферадаги турли заҳарли газлар ўсимлик ва ҳайвонларга ҳам зарар етказади. Олтингугурт гази, фторли водород, озон, қўрғошин, хлор ва бошқалар ўсимликларга айниқса кучли таъсир кўрсатади. Ўсимликларнинг нобуд бўлиши, ҳосилнинг камайиши, фотосинтез интенсивлигининг ўзгариши кузатилади. Ҳавонинг кучли ифлосланиши баъзи уй ҳайвонларининг нобуд бўлишига олиб келади. Атмосфера ҳавосидаги ифлослантирувчи моддаларнинг инсон организмига бевосита ёки билвосита зарарли таьсир кўрсатмайдиган миқдори руҳсат этилган миқдор РЭМ(ПДК) деб юритилади. Бунда зарарли

бирикмаларнинг одамнинг меҳнат фаолиятига ва кайфиятига путур етказмаслиги ҳам назарда тутилади. Ҳаво ифлосланишининг мунтазам РЭМ дан юқори бўлиши аҳолининг касалланиш даражасининг кескин ортишига олиб келади. Аҳоли яшаш жойларида ҳавонинг ифлосланганлик даражаси ва таьсири РЭМ кўрсаткичлари бўйича белгиланади. Атмосферанинг ифлосланиши индекси (АИИ) комплекс кўрсаткичи ҳам қўлланилади. Турли моддаларнинг таъсир даражасига қараб хилма-хил РЭМ кўрсаткичлари белгиланган. Масалан, қуйидаги РЭМ кўрсаткичларини ажратиш мумкин: ис гази-3 мг/м 3 ; олтингугурт қўшоксиди-0.05 мг/ м 3 ; хлор- 0.03мг/м 3 ; фенол-0,01мг/м 3 ; формальдегид-0.003 мг/м 3 ; қурум-0,05 мг/м 3 ва бошқалар. РЭМ кўрсаткичлари турли давлатларда фарқланиши мумкин. Атмосфера ифлосланишини меъёрлаш учун саноат ва транспортда йўл қўйилиши мумкин бўлган ташланмалар – ПДВ меъёрлари белгиланади. Ҳар бир турғун манбалар учун алоҳида ПДВ меъёрлари тасдиқланади. Ушбу меъёрга амал қилиш ҳаво ифлосланишининг РЭМ даражасида бўлишини таъминлайди. Сув ресурсларининг ифлосланиши Кейниги пайтларда ички сув хавзалари, денгиз ва океанларнинг ифлосланиши инсониятни ташқишга солмоқда. Чнуки сувларнинг ифлосланиши оқибатида табиий муҳит хам зарар кщради. Ифлосланган суувларда балиқлар, турли хил қу ва хайвонлар билан бир қаторда щсимликлар хам зарарланади. Масалан, Италиядаги По дарёсига 2000 дан ортиқ корхона щз чиқиндиларини оқизади. Дарё суви эса Адриатика денгизига қуйилиб уни заҳарламоқда. Сув хавзалари қуйидагича ифлосланади: сувда ҳар хил заҳарли моддалар тщпланиб, сувнинг физик хоссалари (тиниқлиги, ранги, ъиди ва мазаси) ва кимёвий таркиби щзгаради (реакцияси щзгаради, органик ва минерал қщшилмалар миқдори ортади, заҳарли бирикмалар пайдо бўлади ва хоказо), сув таркибида кислород камаяди, бактерияларнинг турлари ва миқдори щзгаради ва юқумли касалликлар тарқатувчи бактериялар пайдо бўлади.

Сув саноат ва коммунал хщжаликлардан чиққан оқава сувлар, нефть, радиоактив моддалар ва бошқалар билан ифлосланади. Ривожланган давлатларнинг саноат тармоқларида ишлатиладиган тоза сувлар коммунал маиший хщжаликларга сарфланадиган сувлардан бир неча баробар кщпдир. Чиқинди сувлар инсонни ичимлик сув билан таъминлашда яроқсиз ъисобланади. Чунки, заҳарли моддалар билан тщйинган сув инсон саломатлигига салбий таъсир этади, турли юқумли (дизентерия, терлама, вабо, туляремия, лептосприз, бруцеллёз ва бошқа) касалликларни келтириб чиқаради. Кейниги пайтларда шифокорлар полиомиелит, сариқ ва сил каби ксалликлар микробларининг сув орқали хам тарқалишини аниқладилар. Чиқинди типлари Миқдори Тонна ъисобида Фоиз ъисобида Чуқур қазишда чиқариладиган лойқалар 38428000 80 Саноат чиқиндилари 46905000 9 Чиқинди оқар сувлар 4477000 8 Қурилиш чиқиндилари 574000 1 Қаттиқ чиқиндилар 26000 1 Портловчи моддалар 15200 Радиоактив чиқиндилар ва кимёвий моддалар Чиқинди моддалар миқдори кам, ифлосланиш катта хавфга эга Хаммаси 48210700 100 Кимё саноатида синтетик йщл билан ишлаб чиқариладиган бщёқ, портловчи модда, турли хил дори-дармон, каучку, суньий тола ва бошқалар тоза сувни кщп миқдорда талаб қилади. Оқибатда бундай ишлаб чиқариш манбаларидан чиққан ифлос сувлар таркибида табиатда учрамайдиган зарарли моддалар хам учрайди. Сув шахталарда кщмир олишда хам ишлатилади. Кщмир қатламлари оралиьидаги тоь жинсларининг таркибига қараб сув турли моддаларга тщйинади. Баъзи шахталар грунт сувига тщлиб қолади, натижада иш

жараёнига катта зарар етказади. Бундай ъолларда шахталардаги ифлос сувлар кучли насослар ёрдамида турли сув хавзаларига чиқарилиб ташланади. Қора ва рангли металлургия, химия, целлюлоза-қоьоз, нефтни қайта ишлаш, тоь-кон саноати чиқиндилари ва қишлоқ хщжалиги сабабли ер бзасидаги сувлар ифлосланмоқда, чнуки нефть турли фенол , пестицид ва мураккад бирикмалар сувни айниқса кщп ифлослайди. Нефть саноати тармоқларидан, нефтни олиш, ташиш ва уни қайта ишлаш сув хавзаларининг ифлосланишида асосий сабабчиларидан биридир. Сув остидан нефтни олиш ва уни ташиш йилдан-йилга тезсурхат билан щсмоқда. Масалан, Дунё океанида 1983 йилда 84 млн т., 1949 йилда 151 млн т., 1958 йилда 369 млн т., 1970 йилда 1500 млн т., 1975 йилда эса 2400 млн. т., нефть маъсулотлари ташилди. Океан шельфларидан сщриб олинган нефть шу йили 440 млн тоннага баробар бўлиб, танкерларни ювишда 1% ва шельфлардан нефтни олишда 10 фоизга яқин нефть сув юзасида тарқалган. Шундай қилиб, фақатгина 1970 йилда нафтни денгизда ташиш ва қазиб олиш жараёнида 50 млн т. Нефть маъсулотлари бекорга сарф бўлган. Баъзи маoлумотларга қараганда, кемаларни бензин билан таъминлаб турувчи станциялар йилига 1,2 млн. т. Қимматбаъо нефть маъсулотларини сувга қуяди. Сув остидан нефтни олишда ачинарли ъодислар рщй бермоқда. Масалан, Санта-Барбара (Калифорния) даги биргина нефть қудуьи 10 суткада 900 тонна нефть йщқотган. Бир қанча нефть танкерлари халоқатга учраб океанга минг-минг тонна нефть тщккан, натижада бир неча минг км 3 сув юзаси юпқа нефть пардаси билан қопланган. Бир литр нефть 200 литр тоза сувни ифлослайди ёки бир томчи нефть 1- 1,5 квадрат метр мув юзасини юпқа пардаси билан қоплайди. Натижада, балиқлар ва бошқа денгиз хайвонлари сув қушлари ҳаётини хавфга солади. Саноат объектлари атрофларига чиқариб ташлаган иччиқ оқава сувлар мазкур жойдаги фауна, флора ҳаётига зарарли таъсир қилади ва сув хавзасида щтадиган биологик хамда термик режимни тубдан щзгартириб юборади.

Иссиқлик ва атом электр станцияларини совитиш учун ишлатиладиган илиқ сувлардан фойдаланса бўлади. Масалан, Англияда Хаттерсон атом электр станциясидан чиққан илиқ сув улкан сув хавзасига оқизиб қщйилган ва у ерда турли хил балиқлар боқилган, бу балиқ щзини яхши ъис қилиб,очиқ денгизга қараганда икки баравар тез етилган. Йирик Конаков ГРЕС қурилиши муносабати билан Москва денгизининг термик сув режимга таъсир этди. Бу эса балиқларнинг қимматбаъо турларини кщпайтиришга ва балиқ маъсулотларини янада кщпроқ етиштиришга имкон берди. Экин далаларидан ювилган минерал щьитлар, гербицид ва бошқалар сувни ифлослайди, балиқларни заҳарлайди. Америкалик олим Р.К.Карсеннинг маoлумотларига қараганда, АҚШ далаларида қишлоқ хщжалик экинларини кимёвий моддалар билан ишлаш оқибатида хайвонлар қирилиб кетган. Заҳарланган балиқларни еган лайлак, чайка ва бошқа қушлар нобуд бўлган ёки насл қолдиришдан маърум бўлган. Хозирги вақтда инсон саломатлиги учун хавфли бўлган альдрин, диэьдрин ва хлориндран каби химикатларни хщжаликларда ишлатиш таъқиқланган.ДДТни зарарсиз моддалар билан алмаштириш муаммоси хал этилмоқда. Ьарбий вропа, Америка давлатларида ички сув хавзалари интенсив равишда ифлосланиб бормоқда. Дунёнинг баъзи районларида балиқ ови таъқиқланган. (Швеция, Норвегия ва АҚШнинг баъзи қщлтиқларида) Тинч ва Ъинд окаенларидаги балиқлар, сувщтлари ва моллюскаларнинг организмларида ҳаёт учун хавли симоб борлиги аниқланди. Ғарбий Европадаги рейн ва Темза дарёлари фақат кемалар қатнаши учун яроқлидир. Бошқа кшпгина дарё сувларидан фойдаланиш мумкин эмас. Чунки, бу сувларда турли заҳарли элементлар ва моддалар кщп. Оз миқдорда қщшилган баъзи кимёвий элементлар хам тирик организм учун жуда хавфлидир. Масалан, 1 литр ичиладиган сувдаги фтор миқдори 1,5 мг дан ортиқ бўлса, тишнинг эмась қисми емирилади, хаттоки суяк хам

шикастланади. Бундай касаллик (флюороза) инсон саломатлиги учун хавфлидир. Кимёвий элементларни қщрьошин ва мишьяк тирик организм фаолиятига салбий таъсир кщрсатади. Медицина тарихидан маълумки, кщпгина ерларда аъоли «қщрьошин эпидемияси» га учраган, яъни қщрьошин қувурларидан щтган сувни иганда заҳарланган. Қщрьошин қувурларидан фойдаланиш таъқиқланган ва ичиладиган сув учун махсус давлат стандарти қабул қилинган. Бундан ташқари, океанларга қуруқликдаги саноат объектларидан турли чиқиндилар оқиб келади. Бу эса атроф-муҳит ва денгизда бўладиган табиий жараёнларни тезлаштиради ёки секинлаштиради. Қадимдан ер юзида маданият щчоқларидан бўлган, туристлар «Макка» си ъисобланган Щрта денгиз суви жуда тезлик билан ифлосланиб бормоқда. Тараққиёт шу зайлда илдам қадам билан кетса ва сув ресурси мухофаза қилинмаса, яқин вақтларда денгизда чщмилиш хам хаёт учун хавфли бўлиб қолади. Чунки, Щрта денгиз шимолда италия қирьоқларида жойлашган 139900 корхонадан ҳар йили денгизга 875000 тона саноат сиқиндиси тушади. Италиянинг Монтэдисон кимё компанияси бир кунда денгизга чиқарган чиқинди таркибида 920 тонна темир купороси ва 2400 тонна сульфат кислота учрайди. Калифорния университети ва Ла-Холдаги Океанография институнинг ходимлари Гавайи оролларидан 600 мил нарида океан сувини текширишганда жуда кщп саноат, комманал хщжалик чиқиндиларини топишган. Улар тинч океан шимолий қисмининг «ахлатхонага» айланганлигини афсусланиб қайд қилишди, океан тщлқинларида 5 млн дона эски резина сандал, 35 млн. дона бщш пластмасса ва 70 млн дона шиша идишлар сузиб юрганини кузатишди. Дунё океани сувлари таркибида радиоактив моддаларнинг кщпайиши айниқса хавлидир. Ер юзининг турли худудларида (сув ости ва юзасида, қуруқликда ва ҳавода) термоядро бомбаларининг портлатилиши натижасида

турли радиоктив моддалар моддалар ажралиб чиқиб, жонли ва жонсиз табиатни турли миқдорда нурлантирди ва нурламоқда. Радиоактив занжирсимон реакцияга щхшаб, бири иккинчисига щтиб заҳарлайверади. Масалан, нурланган щсимликни еган хайвон ёки планктон организмлари билан тщйган балиқ, щқимлик ва планктон организмларига қараганда бир неча минг марта кщп заҳарланиши мумкин. Балиқлар Дунё океанининг турли худудларига радиоактив нурланишни ташиб бориши мумкин. Хозирги кунда мутахассислар радиоактив нурланишни қандай қилиб зарарсизлантириш ёки йщқотиш устида иш олиб бормоқдалар. Баъзи давлатлар хавфли бирикмаларни ерга кщмсалар, бошқалари эса уларни турли материаллардан қилинган контейнерларга солиб океаннинг чуқур жойларига ташламоқдалар. Бу контейнер маълум вақт щтиши билан сув таъсирида емирилиши ва радиоактив қолдиқлар сувга аралашиб кетади. Шундай воқеа Ирландия денгизида содир бўлиб қрьоқдаги пляжларни ифлослантирган. Хозирги кунда хорижий Европа давлатларининг кщпгина йирик курорт марказларининг пляжлари ишдан чиққан. Демак, ифлосланган сув учун яроқсиз бўлиб қолмасдан, балки табиий муҳитга хам катта таъсир к ў рсатар экан.

Фойдаланилган адабиётлар 1. «Соглом авлод-бизнинг келажагимиз» Тошкент, Ибн Сино номидаги нашриёт 2000 й. 2. Узбекистон Республикаси Миллий Энциклопедияси. Тошкент, Комуслар бош тахририяти, 1997 й. 3. Мамашокиров С, «Экологик баркарорлик омиллари» Тафаккур журнали, 2005 йил, 1- сон. 4. Шарафиддинов О, «Экологик маданият» Тафаккур журнали 2005 йил. 5. Олтинов М, «Экология ва инсон» Каранг, «Узбекистон Республикаси биологик хилма-хилликнинг экологик муаммолари» Навоий 2006 йил. 6. М.Мамардашвили. М.К. Сознание и цивилизация. «Природа» журнали 1988 йил, 11-сон.

Похожие

Атроф – мухитнинг зарарли омилларини бахолаш, бартарафлаш ва улар билан боглик булиб ривож олувчи касалликларни

Экологиянинг умумий масалалари

Экологик омиллар ва уларни организмларга таъсири

Атроф мухитни ифлословчи манбалар,

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш сохасидаги халқаро муносабатлар