Халқаро сув ҳуқуқи - Экология - Рефераты

Халқаро сув ҳуқуқи

Загружено в:

13.09.2022

Скачано:

0

Размер:

205 KB

Х алқаро сув ҳуқуқи Режа: 1. Халқаро сув ҳуқуқи тушунчаси ва тамойиллари 2.Халқаро сув ҳуқуқи манбалари 3. Давлатлараро сув низоларини ҳал этишда ҳалқаро сув ҳуқуқининг роли

Сувга оид миллий миқёсдаги муносабатларни тартибга солишда сув ҳуқуқидан ташқари, халқаро сув меъёрларига оид муносабатлар ҳам мавжуд бўлиб, улар давлатлараро сувга оид муносабатлари (битимлар) билан тартибга солиниб турилади. Халқаро сув ҳуқуқининг муҳим хусусияти бўлиб, унинг нормативлари халқаро норматив-ҳуқуқий аҳамиятга эгалиги яъни бу ҳужжатларни-миллий, яьни ички давлат сув қонунчилигидан устунлигидадир. Бу ҳақда Ўзбекистон Республикасининг «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонуннинг «Халқаро шартномалар» бобида таъкидланган. Лекин, бу ерда яна икки масалани ажратиш шарт. Биринчиси-сув муносабатларини тартибга солувчи ҳар қандай халқаро ҳуқуқий ҳужжат ёки унинг нормаси миллий қонунчилик ёки унинг нормативларидан устивор бўла олмаслиги, Ўзбекистон Республикасида тан олинганларидан ташқари. Яьни, бу ерда сўз фақатгина Ўзбекистон қушилган сув муносабатларини тартибга солувчи халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида боради. Иккинчиси-агар Марказий Осиё давлатлари Халқаро ҳуқуқий ҳужжатларни миллий ҳужжатлардан устунлигини тан олишса ва бу давлатлар Монистик давлатлар деб аталса, бундай ҳолда Дуалистик давлатлар ҳам мавжуд, масалан, АқШда халқаро ва давлат ҳуқуқи, мутлоқ алоҳида соҳа ҳисобланади. 1 Дастлаб халқаро сув ҳуқуқи иккита давлат ҳудудини ажратиб турувчи дарёларда чегаравий демаркация муносабатларини тартибга солишга қаратилган эди. Кейинчалик Халқаро сув ҳуқуқи соҳасига дарёларда кемалар қатнови ҳам кириб келди, бундан ташқари сувни кемалар қатновидан бошқа мақсадларда ишлатиш ва охирги 10 йилликда сувнинг ифлосланиши муаммоларини ўз ичига ола бошлади. Халқаро сув ресурсларини турли мақсадларда ишлатиш имконияти алоҳида ёки бир неча давлатлар томонидан ишлатиладиган дарёлар номланиши; «Халқаро дарёлар», «Халқаро деб эьлон қилинган дарёлар», «Халқаро аҳамиятга эга бўлган сув йўллари» ва 1 Международное экологическое право и Централная Азия. Алматў. 2001, стр 22.

бошқаларни «Халқаро сув йиғиш бассейни» тушунчаси фойдасига рад этиш имкониятини беради. Бу концепция 50-йилларнинг охирида Халқаро ҳуқуқ ассоциацияси томонидан қабул қилинган бўлиб, 1966-йилда Хелсинки қонунларида ойдинлаштирилди. Кейинчалик баьзи давлатлар томонидан тақдим қилинган фактлар асосида Халқаро сув йиғиш бассейни ерлари ҳар бир суверен давлат қисмларидан ташкил топади, бу концепция БМТнинг халқаро ҳуқуқ комиссияси томонидан «Умумий охирги пунктга қуйиладиган физик кучига боғлиқ бўлган ягона бутун оқимни ташкил қилувчи ер юзаси ва ер ости катламлари сувлари» маьносини англатувчи «Халқаро сув ҳуқуқи» тушунчасига алмаштирилди. Юридик адабиётда Халқаро сув ҳуқуқининг кўплаб таьрифлари мавжуд, бизнингча профессор Д.А.Капонер берган тушунча маьқулроқ бўлиб кўринади; «Халқаро сув ҳуқуқи- Халқаро ижтимоий ҳуқуқнинг бир қисми бўлиб, халқаро сув ресурслари соҳасида давлатлараро ва миллатлараро ташкилотлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солиб туради». 2 Юридик адабиётда ва халқаро ҳуқуқ ҳужжатларида халқаро сув ҳуқуқи тушунчасидан ташқари Халқаро денгиз тушунчаси хам мавжуд. Бу икки тушунча сув билан бевосита боғлиқлигига қарамасдан ҳуқуқий тартибга солиш обектида муайян фарқлар мавжуд. Агарда халқаро сув ҳуқуқи объекти бўлиб дарёлар, куллар, каналлар, сув омборлари ва бошқа чегаралараро сувлар хизмат қилса, Халқаро денгиз ҳуқуқи объекти бўлиб, денгиз ва океанлар ҳисобланади. Халқаро денгиз ҳуқуқи Халқаро ҳуқуқнинг кадимий тармоқларидан бири бўлиб, денгиз, океанлар ва уларнинг ресурсларидан фойдаланиш фаолияти билан боғлиқ бўлган давлатлараро ва бошқа қатнашчилар ўртасидаги денгиз ҳудудлари ҳуқуқий режими ва тартибга солиш муносабатларини аниқлаштирувчи халқаро ҳуқуқий тамойиллар ва нормалар ҳуқуқий муносабатларининг йигиндиси бўлиб ҳисобланади. Сувдан фойдаланиш ва уни муҳофаза килиш сохасида давлатлар хамкорлигининг асоси булиб, Халқаро ҳуқуқий тартибга солинганлиги 2 Д.А. Капонера, Отчёт по « правовой и организационной структуре управления воднўми ресурсами бассейна Аралского море», проект ВАРМАП; том 6.- правовўе и институциональная аспектў. Т,апрел 95

ҳисобланади. Ҳозирги вақтда сув муносабатларини тартибга солишга каратилган юзлаб, балки минглаб Халқаро ҳуқуқий актлари мавжуд. Дарёлар, куллар, каналлар, сув омборларини ишлатиш ва химоя килиш буйича сув муносабатларини тартибга солувчи асосий Халқаро ҳуқуқий актларга куйидагилар киради. Жумладан: 1966 йил Хелсинкида имзоланган « Халқаро дарё сувларидан фойдаланиш норматив қоидалари» ва БМТ микёсида 1992 йил 17 мартда Хелсинкида кабул килинган «Чегаралараро сув окимлари ва давлатлараро дарёлардан фойдаланиш ва муҳофаза килиш конвенцияси». Халқаро дарёлар сувларидан фойдаланиш норматив-ҳуқуқий ҳужжатларининг муҳим томони, Халқаро сув ҳуқуқи базасида, Халқаро сув йигиш бассейни сувларидан фойдаланиш меъёрларига утилганлиги ҳисобланади. Конуннинг 2- моддасида «Халқаро сув йигиш бассейни» маъноси остида умумий охирги пунктга куйилувчи юзаки ва ер ости сувларини уз ичига олган сув таксимлаш системаси сувлари лимити билан аникланадиган икки ёки ундан ортик давлатлар географик худудлари тушунилади.М; Марказий Осиёда бундай Халқаро сув йигиш бассейни булиб, Орол денгизи бассейни хисобланади. Конуннинг 3- моддасига кура «Бассейнли давлат» маъноси остида ҳудуди Халқаро сув йигиш бассейнинг бир кисми булиб хисобланувчи давлат тушунилади. Яъни, Орол денгизи бассейни мисолида - бу исталган ёки хар бир 5, Афгонистон билан олтита бассейнли давлатлардир. Конуннинг 4- моддасида бассейннинг хар бир давлати Халқаро сув йигиш бассейни сувини уз худудида ақлий ва тенг ҳуқуқли самарали фойдаланишда катнашишлари талабнома асосида мустахкамланган. Бундан ташкари Конуннинг 6- ва 7- моддаларида фойдаланиш ёки фойдаланиш категориялари бошка исталган фойдаланиш ёки фойдаланиш категорияларидан афзал куриш ҳуқуқини бермаслиги таъкидланади. Бассейн давлати эса, бошка давлатнинг фойдасига келажакда ушбу бассейн

сувларидан фойдаланиш учун мавжуд булган Халқаро сув йигиш бассейни сувларидан аклий фойдаланиш ҳуқуқидан махрум булмаслиги керак. 3 Чегаралараро сув окимлари ва Халқаро дарёлардан фойдаланиш ва химоя килиш конвенциясида «Чегаралараро сувлар» тушунчаси очиб берилган. «Чегаралараро сувлар» маъноси остида , исталган юзаки ва ер ости сувлари, кайсики икки ёки ундан ортик давлатлар чегараларини кесиб утувчи, белгиловчи ёки шундай чегараларда жойлашган сувлар тушунилади; чегаралараро сувлар , бевосита денгизга куйиладиган холларда бундай чегаралараро сувларнинг чегараси улар киргоклари уртасида тортилган тугри чизик билан белгиланади. 4 Мавжуд конвенцияда курсатилган улчовлардан фойдаланишда куйидаги тамойилларга асосланиш таклиф килинади: а)Томонлар хамкорлиги , тенг ҳуқуқлилик ва узаролик, жумладан; келишилган сиёсат, программалар ва стратегияларни ишлаб чикариш максадида икки томонлама ва куп томонлама келишувларни амалга ошириш лозим; б)Сув ресурсларини бошкариш шундай амалга ошириладики , хозирги авлоднинг талаб даражаси келгуси авлоднинг ва узининг талабларига зиён етказмаслиги керак; в)Мавжуд конвенцияни ишлатиш на экологик шароитни ёмонлашишига, на чегаралараро таъсирнинг кучайишига олиб келмаслиги керак; г)Чегаралараро таъсирнинг кучайишига карши хавфли моддалар таркалишининг олдини олиш; д)«Ифлослантирувчи тулайди», ифлосланишни олдини олиш, чегаралаш ва ифлосланишни қисқартириш буйича бўладиган харажатларни ифлослантирувчи коплайди. г)Мазкур конвенция коидаси томонларнинг конвенцияда курсатилгандан ташкари, нисбатан қаттиқроқ чоралар куллаш ва тасдиклаш 3 Юридический сборник 2 ноябр 1997 НИЦ МКВК. Вўпуск 4. Т 2001 стр 6-13 4 Юридический сборник 2 ноябр 1997 НИЦ МКВК. Вўпуск 4 Т 2001. Стр 15-29.

ҳуқуқини якка ёки кушма ( хамкорликда) тартибда хал килишга каршилик килмайди. Сувдан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш буйича келишмовчиликлар вужудга келганда конвенцияга мувофиқ арбитраж мухокамасига куйилади. Арбитраж суди 3 та аъзодан ташкил топади; даъвогар ва жавобгар томонлардан биттадан вакил ва 3-си (раис), иккала томоннинг ўзаро розилиги билан тайинланади. Конвенцияда чегаралараро сувдан фойдаланиш ва химоя килишни тартибга солиш ҳуқуқини беришга каратилган муҳим умумий мажбуриятлар коидалари урнатилган. Чегаралараро сув ҳақидаги ушбу тушунча Марказий Осиё минтақасига нисбатан қўланилиши ҳам муҳим. Чунки, ушбу суб минтақадаги хар бир давлатларнинг худудида ер юзи ва ер ости сувларининг жуда куп кисми чегаралараро булиб хисобланади. М; Узбекистонда хозирда 200 га якин сув омборлари чегаралараро булиб хисобланади, яъни Республика территориясидаги хамма сувларнинг 85% ташкил килади. 5 Аммо шуни таъкидлаш керакки , мавжуд БМТ нормалари юкорида тилга олинган 5 давлатдан 4 таси учун умуммажбурий хисобланмайди. Бугунги кунда ушбу ҳуқуқий актга факатгина Козогистон Республикаси кўшилган. Бу вокеа 2000 йилнинг 23 октябрида содир бўлди. МДҲга кирувчи Марказий Осиёнинг қолган 4 та давлати учун ушбу конвенциянинг талаблари фақатгина кўсатмавий характерга эга. Юкорида курсатилганлардан ташкари , Халқаро сув ҳуқуқида маълум ижобий ролни «Сув сиёсати сохасида умумий харакатланиш струтурасини белгиловчи Европа хамжихатлик кенгаши директиваси» уйнайди. (1996), бунда Халқаро сув ҳуқуқи тушунчасида кўпроқ ишлатиладиган жуда кимматли тушунчалар мавжуд. Улар жумласига куйидагилар киради; «ер юзи сувлари», «ер ости сувлари», «кирғоқ сувлари», «экологик холат», «ифлосланиш» ва бошқалар. 5 Резюме Национального обзора по оценки прогресса, дастигнотого Республики Узбекистан по вўполнению повестки дня на 21 век. Т 2002.

Бундан ташкари, директиваларда Халқаро сув ҳуқуқи маъносини очиб берувчи; «Инсон фаолияти билан келтирилган умумий экологик зарар» (6- модда), «Дарё бассейни участкаси микёсида сувдан фойдаланишнинг экологик анализи» (7-модда), «Юзаки ва ер ости сувлари холатининг мониторинги» (10-модда), «Сувдан фойдаланиш учун тулов» (12-модда), «Омма билан ахборот алмашинув ва маслахатлашиш» (17-модда), ва бошкалар каби мустакил бўлимлари мавжуд. 6 Сув ҳуқуқининг фундаментал тамойиллари ва асосий жараён қоидалари БМТ нинг оқава сув конвенциясида белгиланган(1997). Ушбу Халқаро ҳуқуқий ҳужжатнинг асосан Марказий Осиё давлатларига нисбатан амалий кулланилиши, унинг битта сув бассейнига кирувчи хар бир давлатнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини аниклашда бош ва муҳим ахамиятни касб этади. Конвенция 1997 йил 21 майда 104 та давлат , БМТ аъзолари томонидан куллаб кувватланган холда БМТ нинг Генерал Ассамблеяси карорига асосан кабул қилинган. Дунё давлатлари олимлари ва мутахассислари томонидан Халқаро сув ҳуқуқи сохаси илмий ва ҳуқуқий ривожлантирилмоқда. Бу маълумотлар исталган давлатда 2 та аспект буйича кулланилиши мумкин; Биринчиси, маълум Халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда тегишли бўлган ва унинг талабларини бажаришга мажбур булган давлатлар ва иккинчи, мавжуд Халқаро ҳуқуқий актларга қўшилмаган ва унинг талабларини бажаришга мажбур бўлмаган давлат. Халқаро умумий амалиёт шуни кўрсатадики, ҳар бир давлат учун биринчи қарашда жуда муҳим бўлган исталган ҳуқуқий актни имзолаш ва унга қушилиш, қоида тариқасида ўзаро сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, экологик ва бошқа сабабларга боғлиқ. Аммо йилдан йилга дунёда юз бераётган экологик, иқлимий, демографик ва сиёсий жараёнлар сиёсатчиларни сув муаммоларини ҳал қилиш буйича давлатлараро диалогларга қатнашишга ундаяпди. 6 Юридический сборник 4. Август 1994. НИЦ МКВК. Зарубежная водная права. Т. 1998. Стр 3-27.

Бутун иттифоқ сув кенгаши маълумотларига кўра, ҳозирги кунда дунёнинг 26 давлатида 300 миллионга яқин одам сув танкислиги туфайли қийналмоқда. 2050 йилга келиб сайёра ахолисининг 66 давлатида яшовчи 3 дан 2 кисми сувнинг танқислиги билан тукнаш келади. Бир миллиарддан ортиқ одамлар доимий ичимлик суви билан таъминланмаган ва 2 миллиарддан ортиқ одамлар оғир санитария шароитларида яшайди. 7 Ушбу вазият сайёра аҳолисининг ҳар йили тахминан 80 миллион одамга кўпайиши ва сув ишлатилишининг охирги 10 йилда ахолига нисбатан 2 баробар тезроқ ишлатилишининг хисобига чуқурлашиб бораверади. ЮНЕСКО маълумотига кўра шуни тахмин килиш мумкинки 2025 йилга келиб Марказий Осиёда ахоли сони 60-70 миллионтани ташкил қилади, улардан 50-60 миллионта одам Орол денгизи бассейнидан 8 . Сув танқислиги, шунингдек инсонлар яшаш шароитининг ўсиши, қишлоқ хужалиги махсулотларини максимал миқдорини олишга интилиши, ер юзасига тушувчи ёғингарчиликлар тақсимланишининг ўзгариши ва бошқа факторларга боғлиқ. Ҳозирги кунда ичимлик сувига талаб кўп жиҳатдан ахоли турмуш тарзининг ўсишига боғлиқ. Масалан, Тунис ҳудудида яшовчилар жуда камтарона хаёт кечиришади., улар 1 кунда тах. 20 литр сувни сарфлашади. Яшаш шароитининг яхшиланиши билан бирга ичимлик сувининг сарфланиши тез суратларда усиб боради. Европада ичимлик сувининг саноат сохасида 1 кунда ўртача 200-300 литр ишлатилиши хар бир одамнинг минимал сарфидан 10, 15 маротаба кўпдир. Шимолий Америкада жон бошига 1 кунда 500 литргача сув сарфланиши тўғри келади. Хар бир одамнинг сувни исътемол қилиши унинг овқатланишига боғлиқ. Бундан ташқари, Халқаро иқлим ўзгариши Кўмитасининг маълумотларига кўра ҳозирданоқ иқлим ўзгаришлари кузатилмокда ва бу холат кучайиб бораверади. Кирғокчилик ва сув тошқинлари каби холатлар тез-тез учраши 7 Юридическая сборник 2 (9). 2001 . НИЦ МКВК Международная и национальноеводное право и политика. Т. 2001. Стр 4. 8 «Видение на 2025 год интернет. Сайт; htt ; // w w w . аралвизион. Юнеско. Kz / ch 1 r - htm .

ва кучлироқ бўлиши таъкидланади. Бу эса ўз навбатида ичимлик суви билан таъминланишининг мунтазамийлигини қийинлаштиради. XXI асрнинг бошига келиб сувга боғлиқ бўлган муаммолар кўпроқ чул зоналари иқлимтга эга бўлган, хамда ёғин сочин кам бўлиши ва ер ости сувларининг пасайиб кетиши билан ҳарактерланувчи яқин ва Ўрта Шаркда кўзатилади. Шу билан бирга минтақаларга аҳолининг жуда тез ўсиши ва муаммоларни куч билан ҳал қилиш одати ҳарактерлидир. Осиёда Ганга дарёсининг Хиндистон ва Бангладеш ўртасида бўлиниши, ҳамда Хин дарёсининг Хиндистон ва Покистон ўртасида бўлиниши доимий зиддиятли муносабатларнинг сабаби бўлиб ҳисобланади. Бу ҳолат Хиндистон ва Покистон ўртасида 60-йилда, Хиндистон ва Бангладеш ўртасида 1996 йилда, қабул қилинган келишув шартномаси ишлаб келаётганига қарамай кўзатилмоқда. Хиндихитойда Меконг дарёси сувлари учун Хитой, Лаос, Камбоджа, Ветнам, ва Таиландлар ўртасида зиддиятлар ўсиб бормоқда. Таиландда сув омбори ва сув оқава каналларини яратиш режаси 60 миллион одамнинг ҳаётий кенглик холатига таъсир қилади. Африкада доимий тортишувлар объекти бўлиб, сувлардан 10 та давлат 1-навбатда Миср, Эфиопия ўзининг ўсиб борувчи аҳолисини унчалик катта бўлмаган сув омборлари системаси ёрдамида сув билан таъминлашга ҳаракат қилмоқда. Миср эса Судан томонидан 1959 йилги шартномасида мустаҳкамланган квоталарнинг бажарилишини талаб килмоқда. Ҳозирда аҳолиси 68,5 млн одамни ташкил қилувчи Миср 2025 йилга келиб 100 млнлик белгидан ошиши кутилмоқда. 1997 йилги БМТ томонидан ўтказилган изланишлар шуни курсатадики, 18 та давлат ахолиси Бутунжахон ташкилоти томонидан белгиланган ва 1 та одамга 1 йилда минг кубометр сувни ташкил килувчи минимумдан хам камрок сув олади ва бундай давлатлар сони усиб бораётгани аникланди. Марокашдан Саудия Арабистонигача бўлган Шимолий Африканинг кўпгина давлатлари минимал сув харажатининг ярмига хам эга булмаганлиги

туфайли мутлоқ сув танқислиги буйича экстремал холатда туради. БМТ маълумотига кура аҳоли жон боши ҳисобига 1 йилда 500 кубометрдан камроқ сув ишлатилса бундай холат сувнинг мутлоқ танқислиги ҳолати бўлиб ҳисобланади. Агарда бу кўрсатгич аҳоли жон бошига 500-1000 кубометрни ташкил килса бундай холат сувнинг сурункали танкислиги холати булиб хисобланади. Кўрсатгичнинг 100-1700 кубометрни ташкил қилиши «Сув карахтлиги» , 1700 кубометрдан ортиқ бўлиши сувнинг нисбатан етарли холати бўлиб ҳисобланади. 2000 йилда аҳоли жон бошига 1700 кубометрдан камроқ сув тўғри келган давлатларда 450 млнга яқин одам яшаган бўлса 2025 йилга келиб бундай давлатлардаги аҳолининг сони тах 3 млярд одамни ташкил килади 9 . Марказий Осиёнинг гуллаб яшнаши кўп жиҳатдан Помир, Тяншан ва Олтой тоғли экотизими ҳудудларидан пайдо бўлувчи дарёларга боғлиқдир. Юқори тоғ тизмалари кўпроқ Атлантик океандан ҳаво оқимлари билан келувчи атмосферанинг юқори қатламларидаги намликларни ўшлаб, ичимлик сувининг энг катта (гигант) аккумляторлари бўлиб ҳисобланади. Бироқ, Марказий Осиё тоғларида ўрмонларнинг камайиши, ҳамда эррозия оқибатларида деградация жараёнлари кучайиб бормоқда. Помир ва Олтой музликлари 1957 йилдан 2000 йилга қадар муз заҳираларининг 25% ни йўқотди ва бу жараён мунтазам ривожланиб бормоқда. Азалдан одамларнинг жойлашиши ва уларнинг хўжалик фаолияти сув ресурсларининг жойлашишига боғлиқ бўлган. Марказий Осиёнинг йирик дарёларига; Сирдарё ва Амударё (Козоғистон , қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон, Ўзбекистон), Чув ва Талас (Кирғизистон ва Козоғистон), Иртиш (ХХР, Коз, Россия), Урал , Ишим, Тобол (Коз ,Россия). Табиий сув ҳавзалари, хамда йирик сув омборлари муҳим ахамиятга эга. Сув ҳавзанинг юқори тоғли қисмларида умумий майдони 4 минг км кв бўлган 4000 дан зиёд катта ва кичик музликлар мавжуд. Орол денгизи ҳавзанининг юқори қисмида 9 Причина Воин для грядушего поколения Борба за воду. Проф Курт Р. Шпильман , руководитель исследовательской группў по проблемам политики безопасности и конфликтологии Цюрихского конфедеративного вўсшего технического училиша. Интернет. Сайт: http :// search . rambleler . ru ./#4

тартибга солинган оқимнинг йиғиндивий хажми 30 миллиард метр кубга етишини таъминловчи 10 дан ортиқ йирик сув омборлари ишлаб турибди. Ичимлик сувининг анчагина қисми (17-20 км куб) 300 метрдан ортиқ баландликда жойлашган 1911 йилдаги ер қимрлаши оқибатида Тожикистоннинг Помир тоғларида ҳосил бўлган Сарес кўлида сақланади. Бугунги кунда ушбу кўл жиддий хавфни тўғдирмоқда. Табиий тўғоннинг бузилиб кетиши содир бўлса, Фарғона водийси аҳолиси учун кўплаб одамлар ҳаёти ва катта моддий зарар куринишидаги ҳалокат хавф солиши мумкин. Марказий Осиё ҳудудида жойлашган тўғон ва каналларнинг давомийли ишлатилиши ва уларнинг таъмирланиши учун маблағларнинг етишмаслиги оқибатида сувнинг қуриб кетиши хавфи мавжуддир. Аҳоли ўсиши ва иқтисоднинг ривожи сувга бўлган талабнинг ошишига сабаб бўлди. Марказий Осиё давлатларида юзаки ва ер ости қатлами сувларининг хар йили олиниши, сув заҳираларининг 20 % дан (қозоғистон, Кирғизистон, Тожикистон), 80-90 % гача (Ўзбекистон, Туркманистон) бўлган кўрсатгичларни ташкил қилади. Бугунги кунда талабларни қондириш асосан экосистема ҳисобига оширилади, лекин сув танқислиги ҳозирданоқ ижтимоий, иқтисодий ҳолатга ўзининг негатив таъсирини ўтказмоқда. Масалан, Охирги бир неча йиллар давомида Амударёнинг куйи қисмларида Ўз навбатида талаб даражасидан паст бўлган сув олиш буйича келишилган лимитнинг сув билан таъминланиш даражаси 50 % дан камроқни ташкил этмоқда. Келажакда бу танқислик Марказий Осиёда аҳоли сонининг ўсиши ва кирғоқчилик жараёнларининг ўсиши ҳисобига кўпайиб бораверади. Сув ресурсларининг ҳудудлар ва йил фасллари буйича нотўғри тақсимланиши ва иқлимнинг қуруқлиги суб регионда сувдан фойдаланиш режимига қўшимча талаблар киритилишини талаб этади. Энергетик ва Ирригацион қизиқишларнинг баланслашмаганлиги , фаслий сув сарфланишининг нотекислиги, сувдан фойдаланувчилар ва давлатлар ўртасида тушунмовчиликларнинг ўсишига олиб келади. Ичимлик сувига бой бўлган Кирғизистон ва Тожикистон мавжуд муносабатлар бўла туриб улар

давлати ҳудудида сув ресурсларининг борлигидан нафақат ушбу суб регион , балки глобал мувозанатни ушлаб туриш учун муҳим бўлган ҳолатга қарамасдан иқтисодий фойда олишни кузлайдилар. Афғонистон ҳам Орол денгизи ҳавзанининг йирик истемолчиларидан бири бўлиб ҳисобланади ва ҳозирданоқ ижтимоий ва иқтисодий ривожланиши учун ўзининг улушини кўпайтириш масаласини олдинга сурмоқда. Бу ҳам ушбу суб регионда сувнинг ҳаққоний бўлиниши муносабатларини тартибга солиш масаласига кўшимча талаблар киритилишини тақозо этади. Суб регионда Марказий Осиёга Сибир ирмоқларининг бир қисмини олиб ўтиш буйича кенг муҳокамаси қайта кўтарилди, ҳамда Туркманистонда йирик суъний денгиз «қорақум кўлининг олтин асри» денгизини хосил қилиш буйича янги тортишувлар тўлқини ривожланмоқда. Муҳокама тавсифи регионал ва суб регионал даражасида ушбу масалага эксперт ташкилотлар, қизиқувчи томонларни жалб қилиб мавжуд тизимни мукаммаллаштиришга қаратилган. Эксперт хулосасига кўра суб регионда сув ресурсларини иқтисодиётнинг ҳамма тармоқларида 1-ўринда ерларни суғоришда ишлатиш самарадорлиги етарли эмас деб топилди. Сувни йўқотишнинг асосий сабаби бошқаришнинг носамаравий ва эскирган технологиялар буйича олиб борилиши ҳисобланади. Экспертларнинг баҳолашича, бу йўқотишлар умумий сув етказиб бериш ҳажмининг 37 % ташкил қилади. Марказий Осиёдаги аҳолининг жон бошига нисбатан сув ишлатиш даражаси ривожланган давлатларга нисбатан ўртача икки бараварни ташкил қилади. Бу ҳолат аҳолининг хўжалик-ичимлик эҳтиёжининг етарли бўлмаган шароитини; шаҳарларда 62-90% ва қишлоқларда 70-76% ни ўз ичига олади. Тоза сув етишмовчилиги муаммосини ҳозирги ва аввалги ифлосланишлар чуқурлаштиради. Сирдарё дарёсининг Мойлисув дарёси ҳавзасидан оқиб келувчи радиактив чиқиндилар ва турли ташланувчи чиқиндилар ҳисобига жиддий ифлосланиш хавфи мавжуд. Ифлосланиш буйича катта муаммони, шунингдек Пестицитлар ва минерал ўғитлар ташкил қилади.

Суб регионда аҳолини ичимлик суви билан таминлаш йилдан йилга яқинлашиб бормоқда, Козғистонда 4 млн.га яқин одам маиший суви билан таъминланмаган. Шаҳарнинг 14% ва қишлоқнинг 27% аҳолиси хавфсиз ичимлик сувига эга эмас. 16,5 % аҳоли эса ичимлик суви мақсадида очиқ сув ҳавзаларидан фойдаланади. Тожикистонда 40% га яқин аҳоли очиқ сувманбаларидан фойдаланади. Сувдан фойдаланиш ҳуқуқи тарифларининг ўсиши, нарҳларнинг аниқ эмаслиги ва умумий назорат механизмларининг йўқлиги, қўшимча ижтимоий танқисликнинг ўсишига олиб келади. Сув Марказий Осиё давлатларининг гуллаб яшнаши учун муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Одамларнинг яшаш шароитлари, суб регионнинг келажакдаги ривожланиши кўп жиҳатдан тоза сувнинг мавжудлиги билан белгиланади. Бу давлатларни сув ҳавзаларининг экотизимлари бирлаштиради. Бир давлатдаги сувдан фойдаланиш режимининг ўзгариши бошқа давлатларнинг қизиқишларига таъсир қилмай қолмайди. Марказий Осиё сув ҳавзаларини бошқаришнинг умумий схемаси табиатнинг ўзига асосланган бўлиб, ҳамкорлик механизмларини ишлаб чиқиш ва ривожлантиришни талаб қилади. Моддий манбаларниниг етишмовчилиги қатъий бошқариш тизимининг киритилишига қарши муаммолар тўғдирмоқда. Омма ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи, айни пайтда ўзлуксиз қайта ташкиллаштириш ва штатлар қисқаришини бошидан кечираётган вазирликларнинг чекланган имкониятлари, ҳамда маҳаллий уюшмалар фикрларини ҳимоя қилувчи фуқаролик жамиятлари ва нодавлат нотижорат ташкилотларининг сустлиги, бошқарув буйича кўрсатмаларини амалиётда қўллашга қаршилик қилмоқда. Атроф-муҳитни ҳимоя қилиш муаммолари буйича ўтказилаётган Халқаро конференциялар, учрашувларда ҳал қилиниш жараёнлари ҳамкорликсиз битмаслигини кўрсамоқда. Ҳамкорлик ўз маъноси билан давлатлараро, ижтимоий, Халқаро ташкилотлар, бизнес, инвестор ва ижрочилар ўртасидаги қарорларнинг янги шакли бўлиб ҳисобланади. Маълумки, ҳамкорлик асоси бўлиб, умумий мақсадлар хизмат қилиши керак.

Бу мақсадлар миллий ва суб регионал устунликка эга бўлиши ҳамда, экология, сув ва мукаммал ривожланиш буйича Марказий Осиёда аввалдан қабул қилинган мажбуриятларга тўғри келиши керак. Бундан ташқари бу мақсадлар миқдорий индикаторлар ва уларга етишиш асносида вақтинчалик чегараларга эга бўлиши керак. Экологик муаммоларни ҳал қилиш ва ҳамкорликни ривожлантириш йўлида Орхус конвенцияси муҳим рол уйнаши мумкин. Ўзбекистон Республикаси ҳам бу конвенцияга қўшилиб, Марказий Осиё давлатлари орасида 5-тенг ҳуқуқли аъзоси бўлишигагина умид қилиниши қолди. Шу билан бирга ижтимоий ташкилотлар роли ва уларнинг амалга ошираётган экологик программаларида иштирок этишлари сустлигича колмокда. Бу ҳолат нодавлат нотижорат ташкилотларнинг етарли бўлмаган моддий манбалар, молиявий ва техник баъзаларининг барқарор эмаслиги, ҳамда давлат органларининг бу ташкилотларни тенг ҳуқуқли ҳамкорлик сифатида қабул қилишга тайёр эмаслиги туфайли келиб чиқмоқда. Халқаро экспертларнинг таъкидлашича, Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги муносабатларнинг ҳуқуқий чегараланиши ҳамда, бу чегараланишнинг субрегион ва жаҳон оммаси ўртасида бўлиши, ҳам ўзининг, ҳам жаҳон оммасининг имкониятларини максимал ишлатиш учун тусқинлик қилиб турибди. Табиий ресурсларни самарали ишлатишда, атроф-муҳитни ҳимоя қилишда ва экологик хавфсизликни таъминлашда қатнашувчи ҳар бир давлат ва суб регион муаммоларни ҳал қилиш учун, давлатлараро ва суб регионал ҳамкорликнинг янги чегаравий доираларини ишлаб чиқиш керак. Бунга асос бўлиб, кўп томонлама келишувлар ва умумий мақсадларни ёритиб берувчи, ҳамда уларга етишиш механизмларини ишлаб чиқиш учун рағбатлантириш, мониторинг ва жавобгарликни ўз ичига олган жараёнларнинг ҳамма қатнашчилари-давлатлар, донорлар, бизнес ва фуқаролик секторлари ўртасидаги умумий дастур хизмат қилиши мумкин. Бутунжаҳон мукаммал ривожланиш саммитга тайёргарлик доирасида қабул қилинган карорлар (Минг йиллик саммити, Монтеррей, Доха,

Йоҳаннесбург декларацияси, ҳамда Европа сув бошқаруви) давлатлар ва регонлар ўртасида амалдаги бошқарув ва ҳамкорлик ҳамда, давлатлар, Халқаро ташкилотлар, донорлар, асосий гуруҳлар, қийин ва кўп факторли муаммоларни ҳал қилиш учун маъмурий ва секторал барьер чегараларидан чиқиш ҳуқуқини берувчи система тамойилларига асосланган янги муносабатларга асос солди. Монтеррейда (ривожланган ва ривожланаётган давлатларни ўз ичига олувчи глобал шартнома) тузилиши таклиф қилинган. Охирги ун йилликда Марказий Осиё давлатлари ўртасида маълум сиёсий, иқтисодий ва экологик имкониятлар яратилди. Бу йуналишда муҳим ролни Ўзбекистон Республикаси уйнаган ва уйнамоқда. Давлат бошлиқлари ўртасида бир қатор муҳим қарорлар қабул қилинган, суб регионал ташкилотлар яратилган, ҳамда ҳамкорликда яратилган дастур ва чизмалар бошлаб юборилган. Субрегион давлатлари регионал ва Халқаро дастурлар буйича ҳамкорликни актив ривожлантирмоқда, ҳамда Халқаро ва регионал ташкилотлар, асосий кўп томонлама экологик келишув аъзолари бўлиб ҳисобланади. Халқаро сув ҳуқуқи манбалари Халқаро сув ҳуқуқи ҳудди Халқаро ҳуқуқ сингари нормалар кўринишига эга. Юридик асос буйича эса нормалар юриш-туриш қоидалари бўлиб ҳисобланади. Шундай қилиб агар нормалар ўзида Халқаро ҳуқуқнинг керак бўлган ички кўринишини акс эттирса, унинг ташқи кўриниши бўлиб шартнома, одат ҳамда бошқа давлатлар учун муҳим бўлган Халқаро ташкилотларнинг қарорлари ҳисобланади. Шунга асосланиб айтиш мумкинки, Халқаро сув ҳуқуқи ва Халқаро ҳуқуқ манбалари бўлиб, Халқаро ҳуқуқ нормаларининг расмий юридик шакллари ҳисобланади. Бундан ташқари (манба) тушунчаси ўз ичига Халқаро ҳуқуқ нормаларини яратиш функциясини ҳам олади. 10 Халқаро сув ҳуқуқи манбалари масалалари ўрганилишида дифференциал ёндашиш керак бўлади. МДҲ ва асосан Россия юридик 10 И.И.Лукашук. международное право. Обҳая часть. М.: 1999. Стр. 5-10.

адабиётлари муаллифларининг талқинига асосланадиган бўлсак, Халқаро сув ҳуқуқи манбаларига ҳудди Халқаро экологик ҳуқуқ каби Халқаро шартномалар, келишувлар, конвенциялар ҳамда тавсиявий ҳарактерга эга бўлган конференциялар, маслаҳатлар, хартия ва қарорлари киради. 11 Халқаро суд Низомига кўра (38-модда) Халқаро ҳуқуқ ва Халқаро сув ҳуқуқи манбалари бўлиб:  қатнашувчи давлатлар томонидан тан олинадиган ва Халқаро конвенциялар томонидан белгиланадиган умумий ва алоҳида қонунлар;  Умумий амалиётнинг исботи сифатида қонун бўлиб қабул қилинган Халқаро одатлар;  Ривожланган халқлар томонидан тан олинадиган умумий ҳуқуқ тамойиллари;  Ҳуқуқ ҳолатини аниқлашга ёрдам беришга қаратилган хар хил давлатларнинг юқори малакали мутахассисларини ўқитиш ва суд қарорлари. М.М.Лукашукнинг фикрига кўра манбалар нормаларнинг амалга оширилишнинг доираси халқаро ҳуқуқнинг ўзи билан ўрнатилиши керак. Шартнома ва одатлар умум тан олган манба бўлиб ҳисобланади. Мазкур нуқтаи назарга таяниб халқаро сув ҳуқуқининг манбаси бўлган халқаро (давлатларарро) шарномалар, келушувлар, конвенцияларни кўриб чиқамиз. Иттифоқ тарқалгунига қадар Марказий Осиёнинг ҳозирги мустақил давлатлари сувдан фойдаланиш ва трансчегаравий сувларни муҳофаза қилишда ягона умум иттифоқ қонунчилигидан фойдаланишган, ҳозир трансчегаравий сувлар дейилаётган сувлар эса умумдавлат сувлари ҳисобланган. 1946 йил 13 июндаги Совет Иттифоқи ва Афғонистон келишувга кўра улар ўртасида имзоланган ҳуқуқий акт ва шунингдек, 1958 йил 18 январда, 1958 йил 25 июнда имзоланган ҳудди шундай актлар алоҳида аҳамиятга 11 Б.В.Ерофеев. Экологическое право России. М.: 1996. Стр. 568.

лойиқ. Афғонистон Амударёнинг юқори оқимида жойлашган ҳудуднинг қирғоқ бўйи қисмига эгалик қилади. 1958 йил 18 январ шартномасига кўра Совет Иттифоқи ва Афғанистон чегара чизиғига қадар сувлардан эркин фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлишган эди (2-модда). Икки давлат: -чагара сувлари (дарё, сой, канал) йўналиш ўзгаришига ёки улардан сувнинг эркин оқишга бўлган ҳар қандай тўсқинликни биргаликда бартараф этиш, шунингдек агар бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, шу мақсадда кетган сарф ҳаражатларни тенг бўлиш; - чегара дарё, сой, каналларнинг ўзанини ўзгариб кетишига йўл қўймаслик мақсадида уларнинг ёнбағирларини яъни қирғоқ қисмини мустаҳкамлаш; - табиат ҳодисалари натижасида ўзгарган чигара дарёлари ўзанини текислаш; каби мақсадларда ўзаро ҳамкорлик қилиш белгиланган эди (9- модда). Икки давлат келгусида сув ифлосланишига қарши ҳамма чоралардан фойдаланиш, метереологик маълумотларни алмашиш чегара дарёларидаги сувлар ҳажми даражаси маълумотларини етказиш шунингдек, сув босишдан огоҳлантириш тизимини ўрнатиш мажбуриятини олишди (17-модда). Шартномада асосий диққат эътибор чегара комиссияга (26-43 моддалар) унинг баҳсли масалаларни ҳал этиш мажбуриятларига қаратилади (36-модда). 1958 йил 25 июн баённомаси Амударё чегара қисмидаги сув ресурсларидан бирлашган ҳолда ҳамкорликда фойдаланиш масалаларига қаратилди. Айни, шу баённома қисман сувдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишни ҳам тартибга солади. Бугунги кунда Амударё, Туркистон, Афғанистон ва Ўзбекистон орасидаги чегара дарёга айланди. Агар юқорида келтирилган ҳалқаро- ҳуқуқий актлар айни бир ҳудудга тегишлилиги ҳисобга олинса, улар ҳалқаро ҳуқуқ бўйича ҳуқуқий ворислик орқали унинг предмети бўлиб ҳисобланади.

Мазкур принципга таяниб мустақилликни қўлга киритган давлатлар Совет Иттифоқидан юқоридан битимга амал қилиш мажбуриятини мерос қилиб оладилар. 12 Сув тақсимотига бўлган муносабат совет иттифоқи тарқалганидан сўнг муайян вақтга қадар давом этди. Мустақилликни эълон қилган 5 та Марказий Осиё давлатлари сув хўжаликлари вазирлари чегара сувларидан фойдаланиш тартиби илгаридек шароитда бўлиш тўғрисида Декларацияга имзо қўйдилар. Декларация 1991 йил 12 октябр куни имзоланган эди. Бу 1992 йил 18 феврал 5 та давлат сув хўжаликлари вазирларининг «Давлатлараро манбалардаги сув ресурслдаридан фойдаланиш ва муҳофаза қилишни бошқаришда ўзаро ҳамкорлик тўғрисидаги Битим»ни имзолашларида яна бир карра тасдиқланди, унда сувлардан фойдаланиш уни муҳофаза қилиш шунингдек, бу билан боғлиқ ҳуқуқ ва мажбуриятлар тенг эканлиги қайд қилиб қўйилди (1-модда). Шундай бўлсада профессор Д.А.Капонер бу актни таҳлил қилаётиб, унинг барча сув ресурларига тегишлиги масаласи очиқ қолгани, унга ер ости сувлари ҳам тегишлиги белгиланмаганлигини ёзган эди. Мазкур битимнинг 2-моддасига кўра Республикалар «Сув ресурсларидан фойдаланиш муҳофаза қилиш тартибига» риоя этиш борасида жиддий саъй- ҳаракатлар олиб боришади. Бундан ташқари, улар яна ўзларига сувдан фойдаланиш борасида уни ифлосланишига ёки қоидада кўрсатилган бошқа номоқбул ҳаракатларга олиб келувчи, томонлар манфаатига зарар етказувчи харакатлардан тийилиш мажбуриятини ҳам олишди(3-модда). Бу халқаро ҳуқуқининг «ўз мулкинидан шундай фойдалангинки, бошқанинг манфаатига зарар етмасин» деган принципига мос келади. Буларга қўшимча тарзда улар пахта етиштириш майдонларини кенгайтиришда биргаликда ҳаракат қиладиган бўлдилар. Бироқ бир қатор сабабларга кўра бу сувлардан самарасиз фойдаланишга, тупроқ ҳосилдорлигини пасайиб кетишига орол денгизи ҳажми кечрайишига олиб келди. 12 Аф ғ онистон ва Совет иттифо қ и ўртасида 1946 йил 13 июнда Москвада имзоланган чегара битими.

Пахтадан максимал даражада мўл ҳосил олишга интилиш ўзида агрохимикатлар соқлайдиган қишлоқ хўжалиги заҳлаш сувлари сифати муаммосини келтириб чиқарди. Бу эса Амударё, Сирдарё бошқа сув ҳовузлари ва охирида орол денгизи сувлари сифатининг жиддий ёмонлашувига олиб келди. Мазкур битимда давлатлараро сув хўжалиги координация комиссиясини тузушни ва унга минтақадаги сувлардан фойдаланишни бошқариш вазифасини юклашни белгилаб қўйишди. Комиссия ҳар бир Республика қанча сув олишнинг йиллик лимитини белгилайди, Шунингдек, сув амборларини эксплуатация қилиш графигини уларда қанча сув борлиги прогнозлари асосида тасдиқлайди (7-8 моддалар). Барча сувдан фойдаланувчилар учун мажбурий бўлган қарорлар чиқаради (11-модда). Бу қарорлар ДСКК мажлисининг баённомасига ёзилади. Иккита Амударё ва Сирдарё ҳавзалари сув хўжалиги бирлашмалари (БСБ) 1986 йилда ташкил этилди ва дарёлардаги қўрилмалар, гидротехник иншоотлар бошқаруви бўйича ижро вазифаларини бажариш юклатилди. Давлатлар ҳудудидаги иншоотлар ва қурилмалар ўз ҳудудлари доирасида ҳар иккала БСБ ларга вақтинча фойдаланиш учун бириктириб қўйилди (9-модда). Ҳар иккала БСБ фақат асосий инфраструктура бўйича маъсулиятга эга бўлиб, қолган иншоотлар эксплуатациясига бошқа давлат органлари ихтиёрида бўлиб, унинг учун тегишли жавобгарлик белгилаб қўйилди. Битимнинг 10-моддасига кўра ДСКК ва ҳар икки БСБ сувдан фойдаланиш лимити ва Орол денгизи дельтасига етказилиб бериладиган йиллик сув ҳажми бўйича мослаштириш вазифасини ҳам амалга ошириши керак эди. Бироқ Д.А.Капонер фикрича ДСКК га қўшимча ижро органлари ташкил этиш ваколати мазкур битимга киритилмаган. Шунга қарамасдан ДСКК 1993 йил 10 октябр ва 20 апрелда ташкил этилган ўз хати билан ва илмий – маълумот марказига эга. Мазкур Битимнинг сезиларли камчилиги бу республикаларининг ўзаро сув ресурслари тўғрисида маълумотлар ва информацияларни алмашиш

мажбуриятини ўзига киритмаганидир. 5-моддага кўра ўзаро информация айрбошлар сув ресурсларини бошқарувини илмий – техникавий ривожланишиш доираси билан чегараланади. Бундан ташқари Битимга томонлар бир ўзлари сувдан фойдаланганларида бошқаларни манфаатларига зарур етказмаслиги билан боғлиқ мажбуриятлар киритилмади. Яъни битимга муайян бир ҳавзанга кирадиган давлатнинг шундай ҳаракатларни қилиш тўғрисида бошқа томонни албатта огоҳлантириш зарурлиги мажбурий кирилмаган эди. Битимнинг 13-моддасида баҳсли масалаларни ҳал этиш сувларни бошқариш бўйича Республика ташкилотлари раҳбарлакига юкланиши, яъни сув хўжалиги вазирларига юклатилиши белгиланиб қўйилди. Орол ва орол бўйи минтақаси муаммоларини ҳал этиш бўйича битимлар орасида Орол денгизи ва Орол бўйи минтақаси муамоларини бирганликда бартараф этишга қаратилган 1992 йил 15 майда Тошкент шаҳрида имзоланган Азарбойжон, Арманистон, Белоруссия, қозоғистон, Молдавия, Россия Тожикистон, Туркманистон, Ўзбекистон, қирғизстон, Украина раҳбарлари тасдиқланган келишув ҳам ўз ўрнига эга. Мазкур Битим орқали сув муаммоларини ҳал этишда манфаатдор бўлган субъектлар доираси анча кенгайди. 5 та давлат қозоғистон, қирғистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон раҳбарлари томонидан 1993 йил 26 мартда қизил Ўрдада имзоланган Битим Орол денгизи ва орол бўйи муаммоларини биргаликда ҳал этиш Орол денгизи минтақаси атроф-муҳити ҳолатини яхшилаш социал ва иқтисодий ривожланишини таъминлаш борасидаги саъй-ҳаракатларни бирлаштиришга қаратилди. Мазкур битим 5 та давлат раҳбарлари даражасида сув муаммоларини Орол денгизи ҳавзаси доирасида биргаликда бошқариш ва юзага келган инқирозни биргаликда бартараф этишни кўрсатиб беради. Бошқа масалалар қаторида юқоридаги давлат раҳбарлари Орол денгизи сувидан рационал тарзда фойдаланиш ундаги сувнинг сифатини сақлаб қолиш ва унга белгиланган минимал даражадаги сувнинг оқишни

таъминлашни ҳам муҳокама қилдилар. Буларга қўшимча тарзда улар келгусида маиший ва саноат оқова сувларини катта сув ҳавзаларига оқишининг олдини олишни ҳам келишиб олишди (1-модда). 1992 йил 18 феврал ва 1993 йил 16 март битимлари трансчегаравий сувлардан қарама-қаршиликларсиз ва уларни ифлосланишдан муҳофаза қилган таризда фойдаланишнинг асосий принциплари ёзилган тузилмавий битимлар бўлиб ҳисобланади. 1993 йил 26 март куни имзоланган Битим ҳавза сув ресурслардан фойдаланишни бошқариш соҳасида 5 та давлат алоқаларининг ривожлантирилишини кўрсатди. Мазкур битим сув ресурсларини комплекс бошқариш учун маъсул бўлган минтақавий ташкилотларни шакллантирди. 1994 йил 19 июлдаги Битимга биноан яна бир ижтимоий иқтисодий ривожланиш ва илмий техникавий ва экологик ҳамкорлик давлатлараро комиссияси тузилди, кейинчалик унинг номи Барқарор ривожланиш комиссияси (БРК) деб ўзгартирилди. Мазкур орган ОДДК доирасида унинг мазкур сув ҳавзасида атроф муҳитни ҳимоялаш ва ижтимоий иқтисодий ривожланиш борасидаги таклифларини кўриб чиқишда ҳам ўз вазифасини амалга оширади. Кейин 5 та марказий осиё давлатлари раҳбарлари Нукус (1995 йил 20 сентябр) Олма-ота (1997 йил 28 феврал) Декларация трансчегаравий сувлардан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишга қаратилган бир қатор қарорларни имзоладилар. 1997 йил феврал ойида давлат раҳбарлари ОДДК ва ОқХФ фаолиятларини муҳокама қилаётиб уларни янги тузилган Оқ ХФ га бирлаштириб юбордилар Оқ ХФ ижро қўмитаси эндиликда 5 та вазир ўринбосарларидан иборат бўлиб уларнинг ҳар бири атроф муҳит ва сув ресурсларини бошқариш, қишлоқ хўжалиги учун масъул бўлган ўз давлати органи номидан иш юритади. Оқ ХФ ижро кенгаши олдида ҳисобдор бўлган ижро қўмитаси ўзига раис, унинг ўринбосари 2 та вакил ва бошқа техник ходимларини олади. Кейинги йилларда турли даражадаги мутахассисларининг ўзаро ҳамкорлиги ва бошқарув органларини шакллантириш жараёни давом

этмоқда. 1997 йил 28 февралдаги Олма–Ота декларациясида 5 та давлат раҳбарлари чегаравий дарёларнинг сув ресурсларидан фойдаланишни бошқариш экотизим йўналишида бўлмоғи кераклигини, ўзаро зарар етказмайдиган тарзда оқилона ва адолатли бўлишини, илгариги давлатлараро ва халқаро даражада қабул қилинган кенг доирали ҳамкорлик бўйича қабул қилинган мажбуриятларга мос бўлишини тан олдилар. Олимлар ва мутахассисларини фикрича экотизмли ёндашувда Марказий Осиё сув ресурслари аҳамияти ва ролини, шунингдек минтақанинг Орол денгизи каби йирик сув объектларининг аҳамиятини баҳолашда мутлақо ўзгача бўлишни қайд этадилар. қирғизистон, Тожикистон, Ўзбекистон, Афғонистон ва бошқа давлатлар музликлари нафақат Марказий Осиё балки бошқа чегарадаги ҳудудлардаги глобал мувозанат, хавфсизлик ва барқарор ривожланиш учун муҳимдир. Ҳозирги вақтга келиб 5 та Марказий Осиё давлатлари ўртасида трансчегаравий сувлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш борасида 20 дан ортиқ давлатлараро ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Давлат раҳбарлари доирасида бир қатор муҳим қарорлар қабул қилинди, субминтақавий ташкилотлар тузилди, биргаликдаги дастурлар ва лойиҳаларни амалга ошириш бошланди. Суб минтақанинг давлатлари минтақавий ва ҳалқаро дастурларни фаол равишда амалга оширишда ҳамкорлик қиляптилар, кўпгина халқаро ташкилотлар, асосий кўп томонлама экологик битимларнинг тарафлари бўлиб ҳисобланадилар. Кўп сонли ҳал этилмаган ва ўз ичимни топмаган муаммоларга қарамасдан давлат ташкилотларин тузиш орқали 12 йил мобайнида Марказий Осиёда сув ресурслардан фойдаланиш борасида йирик муаммолар ёки қарама-қаршиликлар келиб чиқмади. Мазкур мавзу юзасидан ўтказилган турли тоифадаги учрашувлар, конференциялар, семинарлар, тренинглар ва бошқа ўтказилган тадбирлар

халқаро ташкилотлар ва фондлар томонидан молиявий маблағлар билан таъминланди. Барча бундай саъй-ҳаракатларнинг энг маҳсулдор жиҳати деб юзага келиши мумкин бўлган давлатлараро келишмовчилик ҳолатларининг олди олинганлигини эътироф этиш мумкин. 13 Давлатлараро сув низоларини ҳал этишда ҳалқаро сув ҳуқуқининг роли Марказий Осиё давлатлари мустақилликка эришганларидан кейин трансчегаравий сувлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш бўйича ҳамкорлик соҳасининг давлатлараро ҳуқуқий ва иснтитуционал базасини яратиш билан тўғридан-тўғри равишда аста-секин ўзларининг иқтисодий– ижтимоий ривожланиш дастурларига мос равишда сувдан фойдаланиш билан боғлиқ ўз манфаатларига таяна бошладилар. Ўзбекистон асосан сув ресурсларидан суғориш мақсадларида фойдаланишда манфаатдор бўлса, қирғизистон эса ўз энергия ресурсларини сув орқали таъминлаш мақсадларига асосий эътиборини қаратади. қозоғистон маиший сув таъминоти учун зарур бўлган Сирдарё дельтаси сувининг сифати тўғрисида қайғуради. Сирдарё ва Амударё турли давлатларнинг ўз манфаалари доирасида ёндошишлари вақт ўтиш билан давлатлараро низоли ҳолатларнинг юзага келишга олиб келди. Бундай низо масалан қирғизистон ҳудудидаги Сирдарёнинг юқори оқили бўлган Норин дарёсида жойлашган Тўхтагул сув омборига нисбатан юзага келган. Марказий Осиёда трансчегаравий сувлардан фойдаланишни таҳлил қилиб ёзган ҳисоботида профессор Д.А.Капонера Ўзбекистондаги Бухоро ва қарши сувларини Амударёга қайта оқизиш ирригация техникасида ҳам низоли ҳолатга ўхшаш вазият юзага келишни қайд этган эди. Бу сувлар ўз 13 Д.А.Капонера Орол денгизи ҳ авзани сув ресурслари бош қ арувининг ҳ у қ у қ ий ва ташкилий структураси бўйича ҳ исобот. ВАРМАП лойи қ аси: 6-том ҳ у қ у қ ий ва институционал аспектлар. Тошкент апрель 1995 йил..

оқими бўйича пастроқда жойлашган Туркманистон ва Ўзбекистонннинг бошқа ҳудудларига яъни сувдан фойдаланишга зарар етказмоқда. 14 Трансчегаравий сувлардан фойдаланиш борасидаги низоли ҳолатлар юзага келишини унчалик чуқур боғлиқ қилмай туриб ҳам асосий сабаби сифатида сувнинг етишмаслиги билан боғлаш мумкин. Сув етишмаслиги юзага келишининг 2 та асосий шаклини фарқлашимиз мумкин: А) сув объектларидан фойдаланиш билан боғлиқ, Сув объектларидан сиёсий чегаралар ўтган жойда жамоалар, минтақалар ва давлатлар ўртасида низоли ҳолатлар юзага келиши; Б) табиий – иқлим шароитлари ўзгариши натижасида сув ресурсларини секин-аста қисқариши билан боғлиқ. Етишмасликнинг бу шакли жамоат томонидан унчалик жиддий қабул қилинаётгани йўқ. қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланишнинг самарасини ошириш – бу замонавий техника боғлиқ бўлиб, мавжуд вазифани жиддий тарзда янада яхшилайди. Бутун дунёдаги чучук сувларининг 87 % қишлоқ хўжалигида суғориш мақсадлари учун кетмоқда ва бу истеъмолга яроқли маҳсулотларнинг 40% беради. Масалан: донли маҳсулотларнинг етишиш учун 1000 баравар сув кетади яъни бир килограмм донни тайёрлашгача 1000 литр сув ишлатилади. 15 Сувдан фойдаланиш ҳалқаро институтининг ўтказган тадқиқоти натижаларига кўра 2025 йилга қадар сувга бўлган қўшимча эхтиёжнинг 50% қишлоқ хўжалигида суғориш мақсадлари учун замонавий технологияни қўллаш орқали қопланиш мумкин экан. Самарали технологияларни қўллашга томчилаб суғориш усули, суғориш шаклларининг қопланиши, сепувчи воситаларни мукаммаллаштириш шунга суғориш ва фойдаланилган сувни компьютерда ҳисоблаш кабилар киради. 14 .Д.А. Капонера, Отчет по "Правовой и Организационной Структуре Управления Воднўми Ресурсами Бассейна Аральского моря", Проект ВАРМАП: ТОМ 6 - Правовўе и Институциональнўе Аспектў. Ташкент, апрель 1995г. 15 Причина войн для грядуҳего поколения? Борьба за воду. Проф. Курт Р. Шпильманн, руководитель исследовательской группў по проблемам политики безопасности и конфликтологии Цюрихского конфедеративного вўсшего технического училиҳа. Интернет. Сайт: http :// search . rambleler . ru ./#4

Исроил давлати замонавий суғориш техника соҳасидаги ўз ютуқларига таяниб бир гектар ерни суғориш учун кетадиган 10000 куб метр сувни 6000 куб метргача қисқартиришга яъни бу билан 40% сувни тежаб қолишга эришди. Табиий йўл билан келадиган сувни тўплашнинг энг қадимий усули бу тўғонлар қуришдир. Тўғонлар ёрдамида ёғингарчилик пайтида оқиб кетадиган ортиқча сув қурғоқчилик мавсуми учун сақлаб қолинади қўпгина кичик ва 40000га яқин катта (15 метр ва ундан баланд) тўғонлар бутун дунёда суғориш ва электэнергияси ишлаб чиқариш мақсадларига хизмат қилмоқда. Яқинлашиб келаётган 30 йиллик муддат ичида сув омборларининг ҳажми 10% ўсиши кутилмоқда. Бироқ айни шу вақт ичида ер шари аҳолисини яна 45% га ўсиши, сув омборларининг бу таризда ошиши ҳам сувга бўлган талабни тўлиқ қондирилмаслиги фақат қисман эҳтиёжларни қондиришга хизмат қилишини кўрсатади. Сувнинг мавжуд заҳираларини бошқариш мақсадида уни бошқа жойга оқизиш амалиёти қадимги римликлар давридаёқ қўлланилган эди. Бу борадаги ХХ асрнинг йирик лойиҳалари қисман экологик аммо асосан иқтисодий ва сиёсий сабабларга кўра амалга оширилмади. Сувларни бошқа жойларга оқизиш йўли билан кўчиришнинг бир қанча йирик лойиҳалари мавжуд. Сибир дарёларини Ўрта Осиёга бўриш лойиҳаси барчамизга яхши маълум. Бир вақтнинг ўзида Лесота, Туркия, Канада, АКШ ва Хитойда шунга ўхшаш лойиҳалар устида изланишлар давом этмоқда. Бу борадаги энг йирик ва қиммат баҳо лойиҳа Ливиядаги «Буюк қўл билан қўрилган дарё»дир у Равия илқилобий йўлбошчиси Муаммор Коддафийнинг лойиҳаси бўлиб, Шимолий Африкадаги энг йирик ер ости сув резервуарларидан фойдаланишни кўзда тутади. Чуқурликдан олинган сув Ливиянинг қирғоқ бўйи минтақасига йвналтирилади. Судия Арабистони ҳам янгиланмайдиган грунт сувларидан фойдаланишга 80% боғланган.

Сув балансини яхшилашнинг яна бир усули ишлатилган сувдан яна бир марта қайта фойдаланиш бўлиб ҳисобланади. 50-йиллардан бошлаб сувни тозалаш технологияси ишлаб чиқила бошланди. Илгарилари саноат чиқиндилари шунингдек, ҳайвонлар ва инсонларнинг иши фаолиятлари мобайнида ифлосланган сувлар ўзлари тозаланиш учун оқова сувлар тарзида дарё қул ва денгизларга чиқарилгани, ҳозирда юқоридагидек ифлосланган сувларни жуда кўп жойларда саноат орқали тозалаб улардан иккинчи марта қайта фойдаланишга йўл қўйилмоқда. Денгиз сувларини чучуклаштариш–чучук сув заҳираларини кўпайтиришнинг яни бир усулидир. Ердаги мавжуд барча сув заҳираларининг 97% ичишига ёки суғориш мақсадларига ярамайдиган сувлар тоифасига киради. Айни вақтда денгиз сувларидаги туз ионларини ажратиш агар ҳал этилса сув тан қислиги муаммоси буткул ҳал этилган бўлар эди. 60- йилларда кўпгина экспертлар буни арзон ядро энергияси орқали ҳал этиш мумкин деб ҳисоблар эди. Аммо бу умидлар ўзини оқланмади. Ҳозирга вақтда 1000 литр денгиз сувини чучук сувга айлантириш 1,80 немис маркасидан 3,00 га қадар туради. Бугунги кунда фақат Саудия Арабистони, АКШ, Бирлашган Араб амирликлари ва қувайтда кунига чучук сув йўли орқали миллион кубметрдан кўпроқ сув олинмоқда. Юқори ишлаб чиқариш ҳаражатлари чучуклаштирувчи мосламаларни бевосита денгизнинг яқинга ўрнатиш ва бундай сувни истеъмолчиларгача етказиб беришнинг қиммат туриши, сувни чучуклаштириш фақат бой мамалакатлар қўлидан қелишини ва минтақаларни сув билан таъминлаш глобал масштабда–Ернинг тез ўсиб бораётган аҳолиси талабларидан келиб чиқиб- улар ҳам сув танқислиги муаммосини радикал тарзда ечиш имконини бермайди. 16 Агар биргина техник воситалардан фойдаланиш ёрдамида сувсизлик муаммосини очиб бўлмас экан, уни ечишни чекланган сув ресурсларини оқилона тақсимлаш ва бу борада ўзаро келишиб ишлаш орқали ҳал этиш мумкин. Бу ерда иқтисод қилишсиз, ресурсларни бўлар бўлмасга сарфлаш ва 16 Александер Й., Цендер Б. Вода – дефицитнўй ресурс? Конфедеративное бюро водоснабжения, водоочистки и заҳитў водоемов(EAWAG), 43 D, Цюрих 1997, стр. 3.

қайта тақсимлаш рад этмасдан туриб бир нарсага эришиш жуда қийин. Мураккаб муаммоларни ҳал этишда фақат техникага таянишнинг ўзи ҳам хатодир сув ресурсларини қайта тақсимлаш масаласи сиёсий даражада кўриб чиқилиши ва ҳал этилиш зарур. Бу билан боғлиқ муаммоларни келишув орқали ечиш мумкинми ёки бу куч шикоят қилишига олиб келадими деган саволга, бу муаммони ечишга жалб қилинган мутахассислар ва сиёсатчиликларни сийсий етуклигига қараб жавоб беришимиз мумкин. Марказий Осиёдаги Қ озиғистон, Қ ирғизистон, Туркманистон, Тожикистон ва Ўзбекистон Амударё ва Сирдарё сувга бўлган талаблари моҳиятидан қарамдирлар. Илгарилари бу икки дарё Орол денгизига қўйиларди. Бироқ охир-оқибатда уларнинг сувлари йирик пахта плантацияларини суғориш мақсадларига қаратилди. Аммо олий даражадаги муаммолар ва низолар масалан Араб-Исроил низоларнинг доирасида сув билан боғлиқ низоларни кўрадиган бўлсак улардан кейингиси охирги пайтларда жуда дахшатли низоларга олиб келиш мумкинлигини ҳаётини ўзи кўрсатмоқда. Бунда низо келиб чиқишга сув манбасининг масалан, дарёнинг юқори оқимига мансуб давлатлар у оқиб ўтган ҳудудни ўз маъмурий ҳудудлари доирасида деб ҳисоблаб бошқа қўйироқда жойлашган давлатларга қараганда кучлироқ маъқега эга бўлишлари ва албаттаки сувдан ўз ҳоҳишимизча фойдаланишимиз мумкин деган даъволари асосий сабаб бўлиб ҳисобланади. Буни Туркия ва шу ҳудуддаги бошқа давлатлар Ироқ ва Сурия ўртасидаги сув билан боғлиқ низоларда бемалол кўришимиз мумкин. Шунинг учун сув билан боғлиқ муаммоларни кенг тарздаги айтиб иқтисодий, ижтимоий ва экологик комплекслар билан ечиш мавжуд ассимметрикни камайтиради ва масалани ҳамкорликда ечишга ижобий таъсирини ўтказади. Бу билан шунингдек низоли вазиятлар юзага келишининг олдини олишга қаратилган ҳалқаро ташкилотлар ва ўзаро боғлиқликни аҳамиятини ҳам баҳолаш мумкин дейиди, ҳимоя қилиш ҳалқаро комиссияси каби минтақавий ташкилотлар бу борада

умумжаҳон ҳаракати халқаро конвенциясидан ўз аҳамиятлилиги билан анча устун туради. Шунга қарамасдан БМТ нинг 1997 йилдаги ҳалқаро сув оқимларидан кема қатнайдиган тарзда фойдаланиш конвенцияси имзоланишини катта ютуқ деб баҳолашимиз мумкин. Бу ўзаро манфаатлари минимал даражада ҳурмат қилинишини таъминлашга чақирилган нормаларда муҳим тадбирлар белгиланган. Агар жаҳон ҳам жамияти ва қирғоқ бўйи давлатларнинг гуруҳлари сув танқислиги муайян бир низолга олиб келгунига қадар бу нормаларни ҳаётга татбиқ этсалар келажак авлодларнинг сув билан боғлиқ низоларга олиб келиши мумкин бўлган турли урушларга берилиб кетишишнинг олди олинган бўлади. Бунинг учун макон ва минтақавий даражадаги тажрибанинг халқаро масштабда қўлланилишига эришиш зарур. Бунинг учун яна ўзаро ахборот айрбошлашни мукаммаллаштириш, оқилона келишув ҳамкорликда режалаштириш қисқа ва ўзоқ муддатли манфаатларни мослаштириш ҳам зарур. Профессор Аарон Т.Вольф кўп йиллар давомида давлатлараро низоли ҳолатлар юзага келишишнинг сабабларини ўрганиб чиқиб шу вақтга қадар давлатлараро низога сув танқислиги сабаб бўлмаганлигини қайд этган эди. Сув ресурслари юзасидан давлатлараро урушлар келиб чиқишини эҳтимоли ҳозирда жуда кам. Келиб чиққан низоларни эса уруш очиш даражасига очиб бормасдан туриб тури мунозара ва муҳокамалар ўтказиш ва қарорлар қабул килган ҳолда ҳал этилиши мумкин. 17 Вольфнинг ёзишича сувлар таҳсимланашишининг ўрнатилган режими жуда мувоффақиятли ва ишончли бўлиб чиқди: улар ҳатто битта дарё қирғоқларида яшовчи душманлик кайфиятида бўлган халқ орасида ҳам, шунингдек бошқа уруш ҳолатида бўлган халқлар орасида ҳам амал қилган эди. Кунга 1957 йилги Ветнам урушга қарамасдан Меконг ҳавзасида сув 17 Причина войн для грядуҳего поколения? Борьба за воду. Проф. Курт Р. Шпильманн, руководитель исследовательской группў по проблемам политики безопасности и конфликтологии Цюрихского конфедеративного вўсшего технического училиҳа. Интернет. Сайт: http :// search . rambleler . ru ./#4

тақсимлаш режимига қарамасдан меконг ҳавзасида сув тақсимлаш режимига риоя этилди. Марказий Осиёдаги сув билан боғлиқ низоларнинг олдини олишда бизнингча бу ердаги давлатларнинг 1992 йил 17 мартдаги трансчегаравий сув оқимлари ва қўллардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш БМТнинг Хельсинк ва шунингдек халқаро дарёлар сувларидан фойдаланиш қоидалари тўғрисида (1996 йилги)ги қоидалар, халқаро сув ҳуқуқи асосида бошқариладиган сув муносабатлари бўйича бошқа ҳалқаро ҳуқуқий актларга қўшилиши муҳим ўрин тутади. Трансчегаравий сувлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш борасидаги давлатлараро низоларнинг олдини олишда муайян давлатнинг ўз миллий қонунчилигидан бошқа халқаро – ҳуқуқий актлар муҳим ўринни эгаллайди. Агардадавлат бошқа халқаро ҳуқуқий актларни имзолаган бўлса, унинг нормалари мазкур давлатнинг ўз миллий қонунчилини ишлаб чиқишда ёки уни мукаммаллаштиришда бевосита ўз ифодасини тонмоғи зарур. Амалиёт кўрсатишича ҳозирда сувлардан фойдаланиш бўйича юзага келаётган низоларнинг асосий сабаби давлатларнинг ўзлари имзолаган халқаро шартномалар ва битимларга амал қилмаётганликларидир. Давлатлараро ва халқаро шартномалар ва битимларга амал қилишнинг муҳим чораларидан бири, бизнингча шартнома шартларига ва мажбуриятларига риоя этмаганлиги учун давлатлар етказилган зарар ва бошқа ҳуқуқий оқибатларни тўла қоплаши механизмини ишлаб чиқишдан иборат. Бу механизмдан фойдаланиб суд органи ҳуқуқбузарларга қарши жиддий чораларни кўриш лозим. Бунга боғлиқ равишда халқаро «сув ҳуқуқининг» мутлоқ ҳуддий суверенитет назариясига (Харман Доктринасига) мурожаат қилиш мумкин. Бу назарияни XIX асрда дарёлар юқори оқимида жойлашган давлатлар таклиф қилган эдилар. Унинг тарафдорлари давлатлар ўз ҳудудининг мутлоқ суверети деб ва ўз худудидаги сувлардан эркин фойдаланишлари мункинлигини эътироф этган эдилар. Биринчи марта бу амалда 1895 йил

АқШ Бош прокуратураси томонидан Мексика билан Рио Гранде, дарёсининг сувидан фойдаланилганда суғориш мақсадларида АқШ мазкур дарёнинг юқори оқими ўзига тегишли эканлигини кўрсатиб беришида қўлланилганди. Муқобил вазият Ҳинд дарёсидан фойдаланиш юзасидан Покистон ва Ҳиндистон ўртасида кузатилган эди. Аммо масалани оқилона тарзда ечиш тўйғуси бу мамлакатларда ўзаро келишувга эришишга ундади (1906 йилги Мексика ва АқШ ўртасида, Ҳиндистон ва Покистон ўртасидаги 1960 йилги битимлар). Давлатларнинг ҳалқаро конвенциялар ва трансчегаравий сувлардан фойдаланиш қоидаларига қўшилмаётганликларининг асосий сабаби нимада? Ўйлашимизча бунга асосий сабаб қилиб қўйидагиларни киритишимиз мумкин: А) 1992 йилги Хелсинки Конвенциясида «Трансчегаравий сувларга аниқлик киритилиш билан биргаликда, Преамбула қисмидан сув бўйича муаммоларни фақат мустаҳкам ҳамкорлик орқали ечиш мумкинлиги таъкидланади. Бу бу ҳамкорликни жадаллаштира бориш керак»; Б) 1996 йилги Хельсинки қоидаларида юқорида келтирилган «Трансчегаравий сувлар» билан бир қаторда Преамбула қисмида ва 7- моддада давлатларнинг бир ҳавзага тегишли сувдан ўз қўшнилари фойдаланиши ҳисобига сув ҳуқуқлари чеклашишига йўл қўйилмайди дейилади. Мазкур қоида кўпчилик давлатларни қаноатлантирмаяпти. 18 Марказий Осиё минтақасида фақатгина Орол денгизининг ўзи сув билан боғлиқ муаммоларнинг бир қисмини келтириб чиқаради деб айтишимиз мумкин. Яна 10-15 йиллардан сўнг Сарез кўли–Панж дарёси оқими бўйлаб ҳалокатли сув оқимини вужудга келтириши мумкин. Зарар етказиладиган майдонлар доираси Ўзбекистон, Туркманистон, Тожикистон, Афғонистон орқали ўтади. Бу доирада эса 5 миллиондан кўп одамлар истиқомат қилади. 18 Д.А.Капонера Отчет по «Правовой и Организационной Структуре Управления Воднўми Ресурсами Бассйна Аральского Моря».Проект ВАРМАП .Том 6-Правовўе и Институциональнўе Аспектў.Ташкент, апрель 1995 г.

Тахминларга кўра энг кўп инсон қўрбон бўладиган жойлар Афғонистон ва Тожикистон ҳудудларида максимал даражадаги моддий зарар эса Туркманистон ва Ўзбекистон етказилади. Бундай ҳолатнинг оқибатларини бартараф этишга эса Марказий Осиё давлатлари учун бир неча ўн йилликлар керак бўлади. Сарез қўли муаммосини бартараф этишга қаратилган имкониятларни эса бугунги кунда реал ҳаётга татбиқ этишнинг имконияти йўқ. 19 19 РИА "Новости" от 18 сентября 2003 года: MIGnews.com.ua

Похожие

Сув ва сув ҳавзаларининг экогигиенаси

Сув ва сув ҳавзаларининг экогигиенаси 1

Табиатдан фойдаланишдаги халқаро ҳамкорлик

Экология ва халқаро ҳамкорлик

Сув ресурсларини иқтисодий баҳолаш