Ekologik omillarning organizmlarga ta’sir qilish qonunlari - Экология - Рефераты

Ekologik omillarning organizmlarga ta’sir qilish qonunlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Ekologik omillar tushunchasi 2. Muhit tushunchasi 3. Ekologik omillar klassifikatsiyasi

www.arxiv.uz Shu kunda dunyoning hamma regionlarida ekologik tanglik yuzaga kelgan tabiiy holat buzilgan, ya’ni Sibirda Baykal ko’lining ifloslanishi, AQShning Nevada, Qozog’stonning Semipalatinsk dashtlarida, Sharqiy Xitoyning Lubnur ko’lida atrofida atom va vadarod bombalarining sinovidan keyingi radiatsiyaning tasiri O’rta Osiyoda Orol fojiasi, Kasbiy dengizi sathining pasayishi yoki ko’tarilishi, Ukraina va Belarusiya yerlarida Chernobel AESining portlashidan qolgan radiatsiyalarning salbiy natijalari, Shvetsariyaning ko’llarida kislotali yomg’ir yog’shidan tiriklikni nobud bo’lishi, Fors ko’rfazida dengiz suviga neftni oqizib yuborilishi, raketa va bombalar portlashidan tabiiy holatning buzilishi kabi salbiy harakatlar tabiat holatini yomonlashtirib yubormoqda Ekologik omillar tushunchasi. Har bir organizim o’zi yashab turgan muhitda bir vaqitning o’zida har xil iqlim tuproq va biotik omillar ta’siriga uchraydi. Tirik organizimlarning individual rivojlanish jarayonining bir fazasi davrida to’g’ridan –to’g’ri ta’sir qiladigan muhit elementlari ekologik omillar deyiladi. Bunday ta’rifdan ayrim muhit omillari istisnodir, ya’ni, dengiz sathiga nisbatan bo’lgan balandlik, dengiz, ko’llarning chuqurligi. Balandlikning organizimga ta’siri, harorat quyosh radiatsiyasi, atmosferani bosimi orqali bo’lsa, suv chuqurligining organizimga ta’siri bosim va yorug’likning kamayishi orqali yuzaga keladi. Ekologik omillar tirik organizimga turlicha ta’sir o’tkazadi, ya’ni: 1. Ayrim turlarni ma’lum hududlardan siqib chiqaradi va ularni geografik jihatdan tarqalishini o’zgarishiga olib keladi. 2. Har xil turlarning rivojlanishiga to’g’ridan- to’g’ri ta’sir qilib, ularning ko’payishi va o’lishini o’zgartiradi, bir joydan ikkinchi joyda migratsiya qilib populyatsiya va biotsinozlar qalinligiga ta’sir qiladi. 3. Organizimlarda moslashish xislatlarini keltirib chiqaradi, ularda ichki va tashqi o’zgarishlarni sochilib, gruppa bo’lib tarqalishi, qishgi va yozgi tinchlik davri, fotoperiod reaksiya va boshqalar kelib chiqishiga sabab bo’ladi.

www.arxiv.uz Muhit tushunchasi – ekologik tushuncha, u majmua, ta’biiy element va voqeliklardan tashkil topgan bo’lib, tirik organizmlar ular bilan bevosita va bilvosita munosabatda bo’ladi. Muhit organizmlarni o’rab turgan hamma tabiiy ekologik omillardir. Muhit elementlari organizmlarni holati, o’sishi, rivojlanishi, ko’payishi, tarqalishiga to’g’ridan-to’g’ri yoki boshqa ikkilamchi omil orqali ta’sir qiladi. Har bir organizmni muhiti juda ham ko’p organik va neorganik tabiiy elementlardan hamda inson faoliyatidan kelib chiqadigan su’niy elementlardan tashkil topgan. Muhitni ikkiga bo’lish mumkin: 1). Abiotik muhit - tabiatning hamma kuchi va undagi voqeliklar joyi. Ular o’zlarining kelib chiqishi bilan tirik organizmlar faoliyatiga bog’liq emas. 2). Biotik muhit- tabiatning har xil kuchlari, harakatlari va undagi voqeliklar o’zlarinig kelib chiqishi bilan hozir yashayotgan tirik organizmlarning hayot-faoliyatiga bog’liq. Ekologik omillar klassifikatsiyasi. Tabiiy muhitda uchraydigan har xil omillarni 3 ta asosiy ekologik guruhga taqsimlash mumkin: 1. abiotik 2. biotik 3. antropogen omillar guruhi. 1. Abiotik omillar- organizmlarga ta’sir qiladigan neorganik muhitning majmua omillaridir. Bu omillarni kimyoviy (atmosferaning tarkibi, suvning sho’rligi, tuproqning tarkibi, loyqaning kimyoviy tarkibi), fizikaviy yoki iqlim (harorat, bosim, yorug’lik, namlik, shamol) omillariga bo’lish mumkin. Yer yuzasining tuzilishi (relyef), geologik va klimatik, abiotik omillarining xilma- xilligi tirik organizmlarning tarixiy rivojlanishi, muhitga moslashishida katta ahamiyatga ega bo’ladi. 2. Biotik omillar- muhitda uchraydigan organizmlarning hayot-faoliyati, bir-birlariga qiladigan ta’siri va ular o’rtasidagi munosabatlaridan iborat. Ya’ni bir tirik organizmga, uni o’rab turgan boshqa tirik jonzotlarning har xil ta’siri tushuniladi. Bu ta’sir turli xarakterda bo’lishi mumkin. Masalan: 1. Tirik organizmlar bir-birlariga ozuqa manbai (o’simliklar turli hayvonlarga ozuqa, yem-xashak, ba’zi hayvonlar yirtqich hayvonlarga ozuqa); 2. Bir tirik organizm

www.arxiv.uz tanasi boshqa organizmga (xo’jayin-parazit:sigir, ot, it, tanasi kana, bakteriyalarga, katta daraxtlar moxlar va boshqa epifit o’simliklarga 3). Bir organism ikkinchi organizmning ko’payishiga sabab bo’lishi; 4). Turli organizmlarning boshqa organizmlar yordamida tarqalishi; 5). Bir turning ikkinchi turga fizikaviy va kimyoviy ta’sir qilishi 3. Antropogen omillar- insonning hayot- faoliyatining organic dunyoga ta’siridan iborat. Jamiyat rivojlanishi bilan insonlarning tabiatga ta’sir qilishning yangi xillari kelib chiqib, atrof- muhitga salbiy ekologik o’zgarishlar sezila boshlaydi. 4. Abiotik omillarning tirik organizmlarga ta’sir qilish qonunlari. Muhit omillari ta’sirini organizmlar ma’lum chegarada qabul qiladi. Ekologik omillarga organism ma’lum darajada javob reaksiyasini qiladi. Abiotik omillar organizmlarga to’g’ridan-to’g’ridan (bevosita) va bilvosita ta’sir qiladi. Masalan, muhit harorati o’simlik va hayvonlarga bevosita ta’sir qilib, ular tanasidagi isssiqlik balansi, fiziologik jarayonlar o’tishini o’zgartiradi. Lekin abiotik omildan yorug’lik o’simlikka to’g’ridan- to’g’ri ta’sir qilib, ular tanasida biomass hosil bo’lishiga olib keladi, shu biomassa (yem-xashak, ozuqa) orqali hayvonlarning hayot-faoliyatiga ta’sir ham qiladi. Turli organism ekologik omillariga turlicha moslashgan. Ba’zilari kuchli yorug’lik va past haroratga o’rgangan. Shuning uchun ham organizmlar turli muhitda uchraydigan mikroorganizmlar, o’simlik va hayvonlar turli miqdorda ekologik omillarni qabul qiladi. Undan ortiq va kam miqdordagi omillarning ta’siri organizmlarning hayot-faoliyatining pasayishiga olib keladi. Agar ekologik omillar maksimum va minimum darajada ta’sir qilsa, organizmning hayot faoliyati to’xtaydi. Organizmlarning yaxshi o’sish, rivoshlanish, sharoti optimal abiotik omillar ta’sirida bo’lsa, ularning yomon holati minimal sharoitda, ya’ni abiotik omillarning salbiy ta’siri natijasida yuzaga keladi.

www.arxiv.uz Organizmlarning nobud bo’lish chegara (mintaqa)si, ekologik omillarning haddan ziyod ortiqchaligidan yoki ularning ta’sir qilish kuchlarining kamligidan kelib chiqishi mumkin. Bu holat pesimum mintaqasi deb ham ataladi. Ba’zi mineral moddalarning yetishmasligi minimum darajada bo’lishi, o’simliklarning rivojlanishini sekinlashtirib, hattokiqurib qolishiga olib kelishi mumkin. Ya’ni, tuproqda kaliy, kalsiy, magniy elementlari juda ham zarur hisoblanadi. Lekin yerning tinimsiz ishlatilishi va qo’shimcha mineral moddalarning vaqtida berilmasligidan, ayrim elementlar miqdori tuproqda kamayib, o’simlik normal rivojlana olmaydi. Lekin ayrim mineral moddalarining ma’lum darajasi ekinlar hosilini oshiradi. Ularning ortiqcha dozasi esa o’simlikning nobud bo’lishiga olib keladi. Har bir organizmning turli ekologik omillarga nisbatan chidash chegarasi bo’lib, shu chidash chegarasiichida (minimum va maksimum) turning ekologik optimum rivojlanish mintaqasi bor. Masalan, O’rta Osiyo sharoitida keng ekiladigan paxtaning shona ko’tarishi, gullashi, ko’sak tugishi va ochilishi ma’lum yorug’lik, harorat, namlik ta’sirida o’tadi. Bordi-yu gullash davrida yuqori harorat bo’lib, namlik yetarli bo’lmasa, paxta shonalarini to’kib yuboradi. Suv havzalarida temir, azot yoki fosfor birikmalari yetarli bo’lmasa, fitoplanktonni hosil qiluvchi suvo’tlarning rivojlanishi cheg aralanadi, bu holda o’z navbatida baliqlarning asosiy ozuqasi bo’lmish zooplanktonning kamayib ketishiga olib keladi. O’rta Osiyo daryolari suvi haroratining 20-30 o C gacha ko’tarilishi, suvni «gullashdan» saqlayd. Har bir organism va turning o’ziga xos optimal sharoiti bor. Bu optimal sharoit har xil joydagi turli organizmda turlicha, hattoki ularning rivojlanish davrlarida ham bir xil emas. Masalan, o’simlik urug’larining unib chiqishi, gullashi, meva hosil qilishi yoki baliqning ikra tashlashi (+6+8 o C) , ikradan baliqchalarning chiqishi (+12+16 o ) turli harorat va yorug’likda o’tadi.

www.arxiv.uz Turning yaxshi rivojlanishi uchun haroratning qaysi darajasi foydali ekanlogiga qarab, turlar ichida issiq yoki sovuqni sevuvchi: namlikka qarab, quruqlik yoki namlikni sevuvchi: yorug’likka qarab, yorug’likni sevuvchi yoki soya-salqinni sevuvchi: suvning mineral tuzlar miqdoriga qarab, chuchuk suv yoki sho’r suvga moslashgan ekologik guruhlar farqlanadi. Har bir tur va uning vakili uchun chidamlilik darajasi har xil. Masalan, cho’l, dasht va mo’tadil mintaqalarning o’simlik va hayvonlarni haroratning keng o’zgarib turishiga moslashgan, tropik mintaqalardagi organizmlar haroratning (+5-6 o C) o’zgarishiga bardosh bera olmaydi. Turlarning u yoki bu muhit omillarining o’zgarib turadigan doirasiga moslashish xususiyati ekologik valentlik deb aytiladi. 5. Rivojlanishni chegaralovchi davriy ekologik omillar. Tabiatdagi hamma ekologik omillar birlikda, murakkab hamjihatlikda bir vaqtda tirik organizmlarga ta’sir qiladi. Shuday ekologik omillar yig’indisi konstellyatsi deyiladi. Organizmning ma’lum bir omilga nisbatan optimal chidash chegarasi boshqa omillar ta’siriga ham bog’liqdir. Masalan, optimal haroratli muhitda namlikning kamligi, organizmda ozuqa moddalarning yetishmasligi ortib boradi. Ozuqa moddalarining yetarli bo’lishi bilan esa, organizamning bir necha ekologik omillarining o’zgarishiga chidamliligi ortadi. 6. Birlamchi davriy ekologik omillar. Ekologik omillarni guruhlashda shu omillar ta’sirini sezadigan organizmlar holatlariga nisbatan olish bilan birga ularning moslashish darajasini bilish kerak. Chunki, ekologiyaning asosida organizmlarning muhitga moslashish qonunlari yani organism bilan uning muhiti ortasidagi o’zaro bog’liqlikni o’rganish yotadi. Organizmning moslashishi doim to’g’ri o’zgarib turadigan muhit omillari orqali aniqlanadi. Ya’ni omillarning kun, oy, fasllar yoki yil davomida o’zgarishlari birlamchi davriy o’zgarishlari bo’lib, ular yerning o’z o’qi atrofida aylanishi, uning quyosh atrofidagi harakati, yoki oy fazalarining o’zgarishi, natijasidir.

www.arxiv.uz 7. Ikkilamchi davriy ekologik omillar. Tabiiy muhitda davriy omillarning o’zgarishi natijasida ikkilamchi davriy omillarning o’zgarishi kelib chiqadi. Ikkilamchi davriy omillar birlamchi davriy omillar bilan qanchalik yaqin va aloqador bo’lsa, ikkilamchi davriy omillarning muntazamligi shunchalik aniq ko’rinadi. Jumladan, havoning namligi ikkilamchi omil bo’lib, harorat bilan doim o’zaro bog’langan. 8.Nodavriy ekologik omillar. Organizmning yashab turgan normal muhitida bo’lmaydigan, birdan kelib chiqadigan keyinchalik yuqolib ketadigan omillariga nodavriy omillar deyiladi. Shuning uchun ham bunday omillarga organizmlar moslashib ham ulgurmaydi. Nodavriy omillarga: shamol, chamoq, yong’in kabilarni, insonlarning tabiat bilan faoliyati, yirtqichlar, parazitlar, zararli hashoratlar zamburug’larni ham keltirish mumkin.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar 1. I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., “Sharq”, 1998. 2. I.A.Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., “O’zbekiston”, 1998. 3. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., “O’zbekiston”, 1999. 4. Jabborov N. Kimyo va atrof muhit. T., “O’qituvchi”1992. 5. Barotov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., “O’qituvchi”1991. 6. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. I, II qism, T., “O’qituvchi”1994. 7. Otaboyev Sh. Nabiyev M. Inson va biosfera. T., “O’qituvchi”1995. 8. Tursunov X.T. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. “Saodat RIA”, 9. To’xtayev A.S. Ekologiya. T., “O’qituvchi”1998. 10. Qodirov E.B. va boshqalar. Tabiiy muhitni muhofazalashning ekologik asoslari. T., “O’zbekiston”, 1999. 11. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. T., “Yangi asr avlodi”, 2005. 12. Xolmurodov J. Ekologiya va qonun. T., “Adolat”. 2000. 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Muhit. Ekologik omillar va ularning tirik organizmlarga ta’sir etishining umumiy qonuniyatlari.

Ekologik omillar va ularning organizmlarga ta’siri

Muhit. Ekologik omillar va ularning tirik organizmlarga ta`siri

Biosfera, ekologik tizim va ekologik omillar

Biologik sikllar. Organizmlarga iqlimning ta’siri