Alohida muhofaza qilinadigan hududlar - Экология - Рефераты

Alohida muhofaza qilinadigan hududlar

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

86 KB

Alohida muhofaza qilinadigan hududlar Reja: 1. Landshaftlar, qo`riqxonalar, milliy bog'lar, buyurtmalarning ahamiyati. 2. Tabiat yodgorliklari.

Landshaftlar, qo`riqxonalar, milliy bog'lar, buyurtmalarning ahamiyati. Yerning geografik qobig'idagi tabiiy komponentlarning o'zaro ichki aloqalari, birligiga ko`ra, boshqa joylardagi bioekologik birliklardan farq qiluvchi va tabiiy chegaralarga ega bo'lgan hududiy majmualar landshaftlar deyiladi. Landshaftlarning barcha tabiiy komponentlari (geologik tuzilishi, relyefi, iqlimi, tuprog'i, o'simliklari va hayvonot dunyosi) muayyan muvozanatdagi bir butunlikni hosil qiladi. Inson o'z faoliyati natijasida landshaftlarning bir yoki bir necha komponentiga ta'sir etadi va bu ta'sir landshaftning muvozanati, dinamik strukturasi, funksiyasini o'zgartiradi hamda butun landshaftning o'zgarishiga olib keladi. Landshaftlarning asosiy belgilari: 1) landshaftlar-bir-biri bilan boglangan va bir-birini toldiruvchi tabiiy elementlar va voqeliklar yig'indisidan iborat bolib, ular tarixiy rivojlanish jarayonini davom ettiruvchi fizik-geografik va ekologo-biologik tabiiy birikmalardan iboratdir; 2) landshaftlar tabiiy birikmalar bolib, ularda hamma komponentlar (relyef, iqlim, suv, tuproq, havo, o'simlik va hayvonlar) bir-biri bilan boglangan va bir- birlariga bevosita yoki bilvosita ta'sir qilib, umumiy rivojlanish qatori va sistemasini hosil qiladi; 3) landshaftlar o'zlarining kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishlari bo`yicha, aniq va bir xil tuzilishga ega bolgan katta- kichik hudud bolib, bir xil yer tuzilishi, umumiy iqlim, gidrotermik sharoit, tuproq, biogeotsenozlarga ega. Landshaftlar mintaqal va amintaqal belgilarga bolinmaydi, ular oddiy geomajmualardan tashkil topgan tabiiy territorial majmualardan iboratdir. Landshaftlar o'zlarining kelib chiqishlari bo`yicha quyidagicha farqlanadi: a) agrokultura-qishloq xo'jalik landshaftlari. Bunday landshaftlarda tabiiy o'simliklar qoplami madaniy ekinlar, bog'zorlar bilan almashtirilgan bo'ladi; b) antropogen landshaftlar. bular insonning xo'jalik faoliyati natijasida o'zgargan va tabiiy komponentlari qisman o'zgargan, yer yuzidagi ko`pchilik tabiiy birikmalar bolib, quruqlikning 46% ini ishg'ol qiladi.

Antropogen xildagi landshaftlar madaniy va inson faoliyati ta'sirida buzilgan madaniy hamda o'zining tabiiy funksiyasini bajarish qobiliyatini yo'qotgan degradatsiyaga uchragan landshaftlarga bolinadi. Ular o'z-o'zini tiklash qobiliyatiga egadir; d) geoximik landshaftlar - bu kimyoviy elementlari va birikmalarining tarkibi , miqdori bir xil bo ' lgan yer yuzasidan tashkil topgan bolib , ayrim elementlarning intensiv to ' planishi yoki landshaftlardan yuvilib ketishi , shu tabiiy biogeotsenozlardagi suv havzalarida elementlarning migratsiyasi yaxshi kuzatiladi . Jumladan, tundra hududida temir va vodorod ioni, dashtda kalsiy, chol landshaftlarida xlor va oltingugurt elementlarining migratsiyasi kuzatiladi; e) muhofaza qilinadigan landshaftlarda xo'jalik faoliyati tola yoki qisman to'xtatilgan; f) tabiiy landshaftlar-bu tabiiy omillar ta'sirida hosil boladigan va inson faoliyati ta'siridan mutloq saqlangan landshaftlardir; g) elementar landshaftlar-bir xil elementlardan va jinslardan tashkil topgan relyefda joylashgan, bir xil xarakterga ega bo'lgan tuproq va o'simliklar assotsiatsiyalari hosil qiluvchi landshaftlardir. Bu landshaftlarning uch xil turi bor, ya'ni elyuvial, superakval va subakval. Elyuvial landshaftlar relyefning baland joylarini egallagan bolib, u joydan kimyoviy elementlar yuvilib ketadi. Superakval landshaftlar pastki joylarda yuzaga keladi, kimyoviy elementlar to'planadi. Shu ikki turdagi landshaftlar oralig'ini subakval turi egallagan bo`lib, bu turdagi landshaftlar hududida kimyoviy moddalarning to'planib va yuvilib ketishi kuzatiladi; h) shahar landshaftlari-qurilishlar, ko`chalar, bog`lardan tashkil topgan; i) optimal landshaftlar-xo'jalikda foydalanish uchun tola javob beradigan o'tloqzorlar, yaylovlar, tog', tog' oldi hududlar; j) texnogen landshaftlar-bu yuqorida qayd qilingan antropogen landshaftniog bir turi bo'lib, undan foydalanishda inson kuchli texnika vositalarini ishga soladi. Masalan, qazilma boyliklarni olish;

k) industrial landshaftlar-texnogen landshaftlarning xili bo'lib, shu landshaft muhitiga sanoat majmualarining qurilishi va ta'siridir. Masalan, dashtda «Baykanur» kosmik majmuai, Qizilqumda yer osti boyliklari olishdagi majmualar. Tashqi muhitni muhofaza qilishga bo'lgan urinishlar qadim zamonda ham qayd qilingan, lekin u davrda bunday harakatlar diniy qarashlar yoki ibodat elementlari bilan bog'liq bo'lgan, amalda kuchli ta'sir etgan. Masalan, milod boshlarida qadimgi Misrda mushuk muqaddas, daxlsiz hayvon, qushlardan ibis, o'simliklardan nilufar kabilar muqaddas hisoblangan. Hindistonda miloddan oldingi 242-yilda imperator Ashokning maxsus farmoni bilan karkidonlar, g'ozlar, maynalar va ba'zi bir boshqa hayvon turlari qonun bilan muhofaza ostiga olingan. Hindistonda dastlabki qo`riqxona o'rmonlarda kishilarning xo'jalik ishlari bilan shug'ullanishi man qilinganligi ham taxminan ana shu davrda paydo bo'lgan. Qadimgi Xitoyda miloddan oldin o'rmonlarni muhofaza qilish bo`yicha choralar ko`rilgan. Keyinroq, feodalizm davrida yirik zamindorlarning yerlarida katta-katta maydonlarda maxsus o'rmonlar qo`riqlangan. Bunday yerlarda Qirol oilalari va saroy kishilarigina ov qilishgan, masalan, XI asrdayoq «Belovejskaya» pusha, «Yetti orol» va boshqa mashhur qo`riqxonalar vujudga kelgan. Bu qo`riqxonalardagi o'rmonlar muhofaza qilingan va o'g'rincha ovchilarga qarshi ayovsiz kurash olib borilgan. Markaziy Osiyoda laylaklar, bedanalar, musichalar, chug'urchuqlarni aholi qadimdan ehtiyot qilib kelgan. Mahalliy aholining suvni ehtiyot qilishini alohida qayd qilib o'tish kerak. Shuning uchun hatto yirik shaharlarda ariqlardagi suv toza va ichishga yaroqli bo'lgan. Suvga tupirish makruh hisoblangan. Biroq tabiatni muhofaza qilish tadbirlari yakka-yakka holda olib borilar va ular umuman, tabiiy zaxiralarni saqlashga muhim ta'sir ko`rsata olmas edi. Tabiatni muhofaza qilishda ayrim maydonlardagi tabiiy majmua landshaft o'z holicha maxsus rejim bilan qo`riqlashni talab qiladi. Bunday maxsus rejim bilan qo`riqlanadigan maydonlar xo'jalik o'zlashtirishda bevosita ajratib olinib qo`riqlanadigan tabiiy obyektlar qatoriga kiradi. Tabiatni muhofaza qilish,

landshaftlarning bir butunligi, tabiiy komponentlar - o'simlik, hayvon, suv, havo va tabiiy yodgorlik, hamma zaxiralaming o'zaro muvozanatini muhofaza qilishga qaratilgan. Landshaftlarni muhofaza qilishning shakllari juda ko`p. Bular: qo`riqxonalar, buyurtmalar, rezervatlar, milliy boglar, dam olish uchun ajratilgan joylar, landshaftlarni muhofaza qilish hamda madaniy landshaftlar holati, tuzilishini yaxshilashdan iboratdir. Hozir yer yuzida tabiatni muhofaza qiladigan obyektlaming soni 20 mingdan ortiqdir. Qo`riqxonalar -quruqlik va suvlarning o'ziga xos landshaftlarini tabiiy holda saqlash uchun ajratilgan joylar bolib, xo'jalikda undan foydalanilmaydi. O'zbekistonda qo`riqxonalarning umumiy maydoni 2164 km 2 ga teng. Qo`riqxonalarning asosiy maqsadi tabiatning noyob, diqqatga sazovor qismlari- landshaftlarini jamiyat manfaatlari uchun uzoq vaqtgacha saqlashdan iboratdir. Bu yerlarga qo`riqxonaga aloqasi bolmagan kishilar, shu jum1adan, turistlar ham kiritilmaydi. Qo`riqxonalar maydoni iloji boricha katta bolishi va ular atrofini xo'jalikda kam o'zlashtirilgan yerlar o'ragan bolishi kerak. Shunda qo`riqxonalarga antropogen (inson) ta'siri ancha kamayadi. Qo`riqxonalarda tabiiy majmualar qadimgi holda o'zgartirilmasdan saqlanganligi uchun tabiiy namuna bo'ladi. Bu esa tabiatga inson ta'sirini baholashga imkon beradi. Qo`riqxonalarda tabiiy birlik (doimiy) o'rganiladi. Tabiatni bunday o'rganish landshaft komponentlari o'simlik, hayvonlar, ekologik omillar o'rtasida uzviy aloqadorlikni aniqlash hamda tabiiy zaxiralardan ratsional foydalanish yo'llarini ishlab chiqarish uchun zarurdir. Qo`riqxonalarda ro'y beradigan tabiiy jarayonlarni o'rganish landshaftning o'xshash bo'lgan maydonlarining tabiiy zaxiralari va tabiiy sharoitidan to'g'ri foydalanishga yordam beradi. Shu sababli tabiiy majmualarning hamma turlarida qo`riqxonalar bunyod etish lozim. Maxsus qo`riqxonalarda asosan katta ilmiy ahamiyatga ega bo'lgan ayrim tabiiy obyektlar muhofaza qilinadi. Masalan, Orol dengizidagi Borsa-kelmas qo`riqxonasida iqlimlashtirilgan qulon, sayg'oq va jayronlarning biologiyasi o'rganiladi. Pitsunda qo`riqxonasida asosan relikt qarag'aylar muhofaza qilinadi.

Chelyabinsk viloyatida tashkil etilgan limen qo`riqxonasida noyob minerallar, Buxoro qo`riqxonasida jayron muhofaza qilinadi. Ko`pchilik qo`riqxona hududlarida ko`pgina hayvon va o'simlik turlarining hayoti uchun zarur bo'lgan optimal sharoit mavjud. Shuning uchun qo`riqxonalar o'simlik va hayvon turlari, shu jumladan, yo'qolish xavfi tug'ilgan turlarni saqlash va ko`paytirishda muhim rol o'ynaydi. Masalan, o'simliklardan mamont (sakvoyya) daraxti, livon kedri, tis, shamshod, nilufar; hayvonlardan zubr, bizon, qulon, goral, yo'lbars, qoplon, irbis, suv kalamushi va boshqa turlar faqat qo`riqxonalarda saqlanadi. Qo`riqxonalarning ovchilik hayvonlarini saqlash va ko`paytirishda ham ahamiyati katta. Qo`riqxonalar, milliy bog`lar tashkil etish quyidagi muammolarni hal qiish bilan bog'liqdir: noyob tabiiy-hududiy majmualarni saqlab qolish; biosferaning genetik zaxiralarini himoya qilish, birinchi navbatda yo'qolayotgan, relikt va endemik o'simliklar va hayvon turlarining genofondi, ularning evolutsiyasi uchun ekologik sharoit yaratib berish. Milliy bog'larga Zomin xalq bog'i, Ugam-Chotqol tabiiy milliy bog'lar kiradi. Biosferaga bo'layotgan ekologik ta'sirning hozirgi bosqichida qo`riqxona hududlarining ilmiy-tabiiy va xalq xo'jalik ahamiyati ancha yuksaldi. Ularning tarmoqlarini tashkil etishda yangi ekologik va biotsenotik talablar paydo bo'ldi. Turli yo`nalishdagi qo`riqxona obyektlari tarmog'ini tashkil etishda ilmiy negiz bir necha tamoyillarda ko`rinadi: Biogeotsenotik tamoyil. O'simlik va hayvonot dunyosi vakillarining tabiiy landshaftlarda taraqqiy etishi uchun qo`riqxona hududida ekologik sharoitni saqlab turish shart. Tarixiy tamoyil. Tabiiy qo`riqxona ekosistemalari hududiy va keng biogeografik miqyosda tirik va o'lik tabiatni bunyod etishning tarixiy rivojlanish jarayonida o'ziga xos etalon bo'lib xizmat qilishi kerak. Mintaqal geografik tamoyil. Qo`riqxona hududlarining tarmog'i kenglik- meridian, tog' tumanlarida esa tabiiy ekosistemalaming bo'linishi balandlik qonuniyatlarini o'zida aks etishi kerak. Ekologik tamoyil. Turli edafik, iqlim va geologik, morfologik sharoitlarda tabiiy ekosistemalarni ilm uchun muhofaza etish.

Xo'lalik tamoyili. Tabiiy qo`riqxona fondiga o'rmon, qishloq xo'jalik, suv va xalq xo'jaligining boshqa tarmoqlarida amaliy ahamiyatga ega bo'lgan ekosistemalarni kiritish maqsadga muvofiqdir. Ijtimoiy tamoyil. O'zgaruvchan qo`riqxona tartibi yordamida rekreatsion va balneologik tomondan nodir bo'lgan tabiiy hududlarning majmualarini aholining ehtiyojlarini qondirish uchun saqlashni ko`zda tutishi (urbanizatsiya va industralizatsiya, demografik yuksalishni hisobga olgan holda). Ilmiy-tekshirish tamoyili. Hozir va kelajakda biosferani ilmiy tekshirishda tabiiy baza yaratishni ko`zda tutish. Didaktik tamoyil. Ekologik ta'lim va tabiatni o'rganish ahamiyatiga ega bo'lgan tabiiy obyektlarda qo`riqxona tartibini o'rnatishdan iborat. Hamma qo`riqxonalar ilmiy muassasa bo'lib, ularda biologlar, ekologlar, geograflar, o'rmonshunoslar, geologlar va boshqalar qo`riqxona xodimlari bilan talabalar o'quv amaliyotlarini olib boradilar, qo`riqxonalardagi tabiiy jarayon borishi butunlay o'z holiga tashlab qo'yilmaydi. O'simliklar bilan hayvonlar o'rtasidagi muvozanatni saqlashda inson aralashib turishi kerak. O'zbekistonda birinchi qo`riqxona 1926-yilda Zomin tumanidagi Jizzax o'rmon xo'jaligiga qarashli Ko`lsoy va Guralashsoy havzalarida «Guralash» tog'- archa qo`riqxonasi nomi bilan tashkil qilingan edi. 1960-yilda «Guralash» tog'- archa qo`riqxonasi Zomin tog'-o'rmon davlat qo`riqxonasi nomi bilan qayta tiklandi. Respublikada 1947-yilda ikkinchi qo`riqxona-Chotqol tog'-o'rmon qo`riqxonasi tashkil etildi. O'zbekistonda qo`riqxonalar tashkil qilishga asosan 1970-yillardan boshlab alohida e'tibor berila boshlandi. Shu vaqtga qadar respublikada bor-yo'g'i 3 qo`riqxona - Zomin, Chotqol, Payg'ambar orol bo'lgan. Hozirda, O'zbekistonda umumiy maydoni 372000-450000 gektarni tashkil qilgan 10 dan ortiq qo`riqxona bor. Zomin tog'-o'rmon davlat qo'nqxonasi 1926-1959-yilda tashkil etilgan. Maydoni 26840 gektar Jizzax viloyatida joylashgan. Archazorlar, noyob o'simliklar va u yerda yashovchi hayvonlar: tog' echkisi, tog' qo'yi, oq tirnoqli ayiq, qushlar, suvdagi baliqlar inuhofaza qilinadi.

Chotqol tog'-o'rmon davlat qo'riqxonasi O'zbekistondagi eng yirik qo`riqxona bo'lib, 1947-yilda tashkil qilingan, hozirgi maydoni 451,6 km 2 . O'simlik dunyosida 1100 dan ortiq daraxt va butalar turi bor. Qoyalarda 2 tur archa o'sadi, daryolar bo'ylari qarag'ayzoriar bilan qoplangan, qo`riqxona hayvonlarga boy. Bu yerda Sibir tog' echkisi, to'ng'iz, Turkiston silovsini, oq tirnoqli ayiq, tulki, Menzbir sug'uri, jayra, relikt yumronqoziq, irbis va turli qushlar qo`riqlanadi. Ugam-Chotqol tabiiy milliy bog'i 1990-yil tashkil etilgan, maydoni 5746 km 2 . Nurota tog'-yong'oq qo'riqxonasi Navoiy viloyatining Forish tumanida Nurota toglarining shimoliy yonbag'irlarida 1975-yili noyob hayvon turi Seversev qo'ylarining populyatsiyasini saqlash va yong'oq turlarini himoya qilish maqsadida tashkil etilgan. Bu yerda 900 ga yaqin o'simlik turlari uchraydi, ularning ayrimlari endemik: Viktoriya, Korolkov, Velikiy lola turlari, Yelena chinniguli, Suvorov piyozi, poyali piyoz, Seversev ungeriyasi, daraxtsimon o'simliklar asosan soylar bo`yida uchraydi. Bu yerda asosiy o'rmon hosil qiluvchi turlarga yong'oq, yovvoyi o'rik, olxo'ri, olma, tut, tol, teraklar, qayrag'och toshloq yonbag'irlarda xandon pista va Buxoro bodomi o'sadi. Maydoni 17752 km 2 . Hayvonot olami ham juda boy. Bu yerda karaganka tulkisi, cho'l bo'risi, korsak, tosh suvsar, jayra, tolay quyoni va to'ng'iz keng tarqalgan. Cho'l hayvonlaridan bu qo`riqxonada uzunoyoq kirpi, qizil dumli, katta qumsichqonlar va Seversov tovushkonini uchratish mumkin. Qizil kitobga kiritilgan Seversov qo'yi, berkut va boshqalar bu qo`riqxonada qo`riqlanadi. Qizilsuv tog'-archa davlat qo'nqxonasi 1975-yilda Qashqadaryo viloyati Yakkabog' tumanida tashkil qilingan. Umumiy maydoni 30094 ga, uning 4192 gektari o'rmon bilan qoplangan. 400 dan ortiq o'simlik turlari o'sadi. Hayvonot olami ham boy, turli sutemizuvchi hayvonlarning 23 turi mavjud. Qushlarning 66 turi uchraydi, ulardan 27 turi shu yerda qishlaydi. Oq tirnoqli ayiq, bars, Markaziy Osiyo silovsini, qizil sug'ur, pamir oqtishi. tolay quyoni va Markaziy Osiyo takasi qo`riqlanadi. Miroki davlat qo'riqxonasi 1976-yilda Qashqadaryo viloyatida tashkil qilingan. Oqsuv va Tanxozdaryo havzalarida joylashgan. Bu yerda g'orlar ko`p,

lekin ular hali yaxshi o'rganilmagan. Oqsuv daryosida juda chiroyli sharshara mavjud. Qo`riqxonada o'sadigan o'simliklarning ko`pi oziq-ovqat, dori-darmon va manzaraliligi bilan katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, Maksimovich rovochi, anzur piyozi, kiziliya, tog' rayhon, kiyik o'ti, lolalar, shirach, tog'olcha, qoraqant va boshqalar ko`p uchraydi. Hayvonot olami ham ancha boy. Qorli cho'qqilarda bars yoki uning izlarini uchratish mumkin. Archazorlarda Turkiston silovsini va oq tirnoqli ayiq hayot kechiradi. Qo`riqxonaning janubiy qismida Markaziy Osiyo takasi, bo'ri, tulki, jayra, qizil sug'ur, tolay quyoni keng tarqalgan. Qo`riqxonada turli sayroqi va yirtqich qushlarni uchratish mumkin. Payg'ambar Orol qo`riqxonasi. 1971-yilda Amudaryodagi payg'ambar orol qo`riqxona deb e'lon qilingan. Umumiy maydoni 4043 gektar, shundan 964 gektari to'qayzor. Qo`riqxona Amudaryo yuqori oqimining to'qayzor namunasi sifatida saqlash maqsadida tashkil qilingan. Bu yerda asosan Buxoro bug'usi-xongul muhofaza etiladi. Qizilqum to'qay-cho'l qo`riqxonasi. 1971-yilda Amudaryo bo`yida tashkil qilingan. To'qay va cho'l bolimlari 3985 gektarni egallaydi, ulardan 1883 gektari to'qayzor. Cho'l hududiga xos bo'lgan hayvonlar uchraydi. Cho'l mushugi, bo'ri, tulki, yovvoyi cho'chqa, tovushqon ko`p. Bu qo`riqxona jayron va xongulni muhofaza qilish maqsadida tashkil qilingan. Baday to'qay davlat qo'riqxonasi 1971-yilda Qoraqalpog'iston hududida, Amudaryoning quyi oqimida tashkil qilingan. To'qay o'rmonlari va u yerdagi hayvonlarni saqlash maqsadida ochilgan. 1975-yilda Samarqand viloyatida maydoni 2360-2518 gektar bo'lgan Zarafshon davlat qo `riqxonasi tashkil etildi. Bu qo`riqxonani ornitologik deb atasa ham bo'ladi, chunki bu yerda asosan turli qushlar keng tarqalgan (160 dan ortiq tur). Asosiylaridan biri Zarafshon qirg'ovulidir. Abdusamad davlat qo 'riqxonasi 1978-yilda tashkil etilgan holib, maydoni 2158 ga, shundan 1459 gektari to'qayzor. Sirdaryoning o'rta oqimida joylashgan. Farg'ona vodiysida saqlanib qolgan kichik-kichik noyob to'qayzorlar va shu

yerlarda uchraydigan Sirdaryo qirg'ovuli, suv parrandalari hamda boshqa to'qayzorga xos bo'lgan jonivorlarni saqlash maqsadida tashkil qilingan Qorako`l cho'l davlat qo`riqxonasi 1971 (1990)-yilda Buxoro viloyatida Amu- Qorako`l kanallari atroflaridagi uchar qumlami saksovul-buta o'simliklari bilan mustahkamlash, irrigatsion inshootlarning qum ostida qolishidan himoya qilish, Janubiy Qizilqum fauna va flora majmualarini tiklash uchib o'tish davrida qushlarning dam olishi va oziqlanishi uchun sharoit yaratish maqsadida tashkil qilingan maydoni 10000 ga. Vardanzi davlat qo`riqxonasi 1975-yilda Buxoro viloyatining Shofirkon tumanida tashkil qilingan. Asosiy maqsad, qadimiy Vardanzi shahrining xarobalari va 50 yoshlik saksovul daraxtlarini muhofaza qilish. Maydoni 3,0 km 2 . Arnasoy davlal qo`riqxonasi 1983-yilda Jizzax viloyatida tashkil qilingan. Maydoni 63 ming gektar. Uning tarkibiga Tuzkon ko`li ham kiradi. Asosan qushlar qo'nib o'tadigan paytlarida dam olishga qo'nadigan qushlarni muhofaza qilish maqsadida ochilgan. Bu yerda jingalak birqozon, qora va kulrang laylaklar, g'oz, qirg'ovul va loyxo'raklarni uchratish mumkin. Biosfera qo`riqxonalari-inson xo'jalik faoliyatining tabiatga ta'sirini ayrim regionlar va sayyora ko`lamida o'rganish, baholash, ularni nazorat qilib turish uchun xalqaro va milliy darajada tashkil etiladigan qo`riqxonalardir. Atrof-muhit ustidan sayyora miqyosida nazorat sistemasi, biosfera qo`riqxonalari malumotlariga asoslanadi. Keyingi vaqtlarda jahon ahamiyatiga ega bo'lgan biosfera qo`riqxonalarini bunyod etish YUNESKO tashabbusi bilan davlatlararo «Inson va biosfera» programrnalari doirasida keng tatbiq etilmoqda. Bunga Bo'stonliq biosfera milliy qo`riqxonasi misol bo'ladi. Bu qo`riqxonalarda landshaftlar, ayrim o'simlik va hayvonlarni saqlash, majmua biogeotsenologik tadqiqotlar o'tkazish, turli xo'jalik tarmoqlarining o'rmonchilik yerlarni o'zlashtirish, yaylov chorvachiligi, tabiatdan rekratsion foydalanish va boshqalarning muhitga ta'sirining xarakteri, ko`lamini tatbiq qilish ko`zda tutiladi.

O'zbekistonda mavjud Nurota tog'-yong'oqzor qo'riqxonasi asosida biosfera qo`riqxonasi tashkil etilgan. Tabiat yodgorliklari. Ba'zan ilmiy, madaniy va tarixiy jihatdan qimmatli tabiiy obyektlarni muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishg'ol qiladigan qo`riqxonalar va uncha katta bo'lmagan maydonlarni ishg'ol qilgan qimmatli tabiiy obyektIar-»Tabiat yodgorliklari» deb e'lon qilinadi, jiddiy muhofaza ostiga olinadi, umumiy maydoni 3381,5 ga. Tabiat yodgorliklariga sharsharalar, geyzerlar, g'orlar, relyefning ajoyib shakllari, geologik ochilib qolgan joylar, chiroyli toshlar, qoyalar, ayrim daraxt, tarixiy obidalar va boshqa obyektlar kiritiladi. Tabiat yodgorliklarining ko`zga yaqqol tashlanib turishi, lekin xo'jalik ahamiyati bo'lmasligi mumkin. Ularning ilmiy, tarixiy, madaniy-estetik ahamiyati ko`pincha juda katta bo'ladi. Umumiy xususiyatiga qarab, tabiat yodgorliklari geologik-geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga bo'linadi. Geologik-geomorfologik yodgorliklarga ochilib qolgan tog' jinslari qatlamlari, g'orlar, karst relyef shakllari, so'ngan vulqonlar, kraterlar, geyzerlar, diqqatga sazovor qirg'oqlar, noyob qoyalar va boshqalarni kiritish mumkin. Masalan, Zomin tog'laridagi afsonaviy ―Qirq qiz‖, odamlarning qadimgi ajdodi qoldig'i topilgan. Teshiktosh g'ori, Kuytosh - Odamtosh, ―Shampan shishasi‖ va boshqalarni kiritish mumkin (Ergashev, 1995). Botanik yodgorliklarga yo'qolib ketayotgan relikt o'simliklar o'sadigan joylar, dashtlardagi o'rmon massivlari yoki o'rmon orasidagi dasht uchastkalar, alohida saqlanib qolgan keksa daraxtlar va boshqalar kiradi. Respublikamizda bunday obyektlarga Sayrobdagi 700-1000 yoshli chinor, Boysundagi Chorchinor va boshqalami kiritish mumkin. Paleontologik yodgorliklarga toshga aylanib ketgan va izlari saqlanib qolgan o'simlik, hayvon qoldiqlari, ochilib qolgan joylar misol bola oladi. Landshaft yodgorliklariga tevarak atrofdan ajralib turadigan go'zal manzarali joylar, yirik

sharsharalar va boshqalarni kiritish mumkin. Astronomik tabiiy yodgorliklarga yirik meteoritlar tushgan joylar, meteorit kraterlari kiradi. Buyurtmalar tabiiy geografIk majmualar komponentlarining ayrim qismlari, ayrim hayvon yoki o'simlik turlarini muhofaza qilish, ko`paytirish uchun malum muddatga belgilangan hudud bo`lib, u yerlardan xo'jalikda muayyan maqsadda foydalanishga ruxsat beriladi. Ularning umumiy maydoni 1716200 ga. O'zbekistonda 11 ta buyurtmaxona bo'lib, ular turli maqsadlarda tashkil qilingan. Ularning ko`pchiligi ovchilik buyurtmaxonalaridir. Bunday buyurtmaxonalarda hayvonlaming ayrim turlari qo`riqlanadi, lekin yog'och tayyorlash, zamburug' va mevalar yig'ishga ruxsat etiladi. Buyurtmaxonalar vaqtincha va doimiy bo'lishi mumkin. Vaqtinchalik buyurtmaxonalar ovchilik xo'jaliklarida ovchilik ahamiyatiga ega bo'lgan hayvon va qushlar sonini tiklash, ko`paytirish maqsadida malum muddatga tashkil qilinadi. Muhofaza qilinayotgan turlarning optimal soni tiklangandan keyin buyurtmaxona yana ov qilinadigan joyga aylantiriladi. Buyurtmalar o'simliklar, hayvonlar yoki go'zal manzaralarni muhofaza qilish uchun tashkil qilinadi. Keyingi vaqtlarda har xil botanik, zoologik, geologik, ixtiologik, ornitologik va boshqa xil buyurtmalar ham tashkil qilinmoqda. Rezervatlar chet mamlakatlar uchun xos bo'lib, o'zining rejimi va vazifalariga ko`ra buyurtmalarga yaqin turadi. Ba'zi mamlakatlarda qo`riqxonalar kabi qattiq rejimli rezervatlar ham bor. Ulaming maydoni uncha katta emas, faqat ilmiy tadqiqot ishlari o'tkazish uchun moljallangan. Milliy bog`lar chet ellarda hududlarni muhofaza qilishning asosiy shaklidir. Milliy bog`larda inson faoliyati tomonidan kam o'zgartirilgan fauna va florasi boy bo'lgan xushmanzara landshaft (akvatoriya)lar muhofaza qilinadi. Milliy bog`larda tabiatni muhofaza qilish aholining dam olishini tashkil qilish va ommaviy turizm bilan birga qo'shib olib boriladi. Milliy bog`lar tashkil qilishning muhim tamoyillaridan biri - bog` hududida tabiatga zarar keltirilmaydi va bir vaqtda qancha dam oluvchilar bo`lishi mumkinligini hisobga olishdan iboratdir.

Respublikamizda Zomin xalq bog`i 1976-yili ta'sis etilgan. Maydoni 45590 ga. Turkiston tog' tizmasining shimoliy yonbag'irida, Zomin suvli joyida dengiz sathidan 1000-4030 m balandlikda joylashgan. Biosfera qo`riqxonasi-sayyoraning turli geografik hududlarida joylashgan, eng xarakterli va maxsus muhofaza qilinadigan etalonli joylar bo`lib, ular YUNESKO ning ―Inson va biosfera‖ xalqaro ilmiy dasturiga kiritilgan. Shulardan 22 tadan ortig'i YUNESKO sertifikatini olgan. Ularga Kavkaz, Repetik qo`riqxonalari kiradi. Biosfera qo`riqxonalarining asosiy vazifalari-tabiiy ekosistemalar va ularning genofondini tabiiy holda saqlashdan iborat bo`lib, tabiatni muhofaza qilishning yangi ilmiy bosqichi hisoblanadi. Keyingi vaqtlarda ayrim mamlakatlarda rezervatlar (lotincha-saqlangan, saqlash) atamasi ham ko`proq ishlatilib, u buyurtma ―qo`riqxona‖ ma'nosiga yaqin, ya'ni, ma`lum hudud tabiatini muhofaza qilish demakdir. Masalan, Okeaniya hududidagi 30-40% flora va fauna vakillari yo'qolib ketish xavfi ostida, ularni ma'lum yerlarda muhofaza qilish kerak. Dunyo bo`yicha 1300 dan ortiq tabiiy rezervatlarning umumiy maydoni 400 ming gektardan ortiqdir. Shu joylarda noyob o'simlik, hayvon turlari muhofaza qilinadi. Avstraliyada 136 ta tabiiy rezervatdan 86 tasi «ilmiy rezervat» toifasiga kiritilgan. Afrikaning Ngorongoro (Tanzaniya) rezervatida qora nosorog, begemot, leopard, qoplon, olachipor chiyabo'ri, timsoh va granta go'zal kiyiklari, buyval kabi hayvonlar muhofaza qilinadi. Dunyoning hamma mamlakatlarida tabiat va uning tabiiy boyliklarining turg'unligi, sifatini saqlash, muhofaza qilish, tabiat boyliklarini kelajak avlodga qoldirish jamiyatning birlamchi vazifasi hisoblanadi. Turli tabiiy majmualardagi noyob o'sirnlik va hayvon turlari, ajoyib tabiiy ko`rinishlar, toshlar, qoyalar, sharsharalar, soylar, g'orlar, ko`llar, daryolar, archazorlar va boshqalar maxsus rnuhofaza qilinadi. Tabiat yodgorliklari davlatlar tomonidan va ―Tabiatni rnuhofaza qilish‖ qonuni asosida amalga oshiriladi. Shunday qonunlarda qo`riqxonalar, buyurtmalar, milliy boglar, rezervatlarning huquqiy tashkil bo'lish tamoyillari, vazifalari, ishga tushishi va ish faoliyatini to'xtatish vaqtlari, ularni

boshqarish, nazorat qilish, ichki tabiiy boyliklarni muhofaza qilish kabi qoidalar o'z aksini topgan. Davlatlarning qonun-qoidalarida landshaftlar, qo`riqxonalar, buyurtmalar, rezervatlarni tashkil qilish, boshqarish yollari, huquqiy boshqarishning xususiyatlari malurn tabiiy hududlarni rnilliy boglar, qo`riqxonalar, buyurtmalar, tabiiy noyob joylar deb elon qilishning qoidalari, ularda uchraydigan noyob va yo'qolib ketayotgan o'sirnlik va hayvon turlari, soylar, ko`llaming rnuhofaza qilinishi ham qayd qilingan.

Adabiyotlar: 1. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.05.2020 yildagi ― Qishloq xo ` jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko ` rsatkichlari xalqaro standartlarga muvofiqligini ta ` minlashga doir qo ` shimcha chora - tadbirlar to ` g ` risida ‖ dagi PF -5995 sonli Farmoni . lex . uz 2. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 7.02.2019 yildagi ―2019-2029 yillarda O ` zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risidagi PQ -4165 sonli Qarori . lex . uz 3. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.05.2020 yildagi ― Biologik xilma - xillik haqidagi Konvensiyaning bioxavfsizlik bo ` yicha Kartaxena protokoli ( Monreal , 2000 yil 29 yanvar ) qoidalarini amalga oshirish chora - tadbirlari to ` g ` risida ” gi . № 275- sonli Qarori . lex . uz 4. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.01.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat Qo ` mitasi to ` g ` risidagi Nizomni tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 29- sonli Qarori . lex . uz . 5. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27.05.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasida Ekologiya ta ` limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 434- sonli Qarori . lex . uz 6. Аллаберганов Ш.Й. Ўзбекистонда атроф-муҳит муҳофазаси тарихи ( 1991-2018 йиллар ) . тарих фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. 7. Эргашев А., Эргашев Т. Агроэкология. Тошкент. ―Янги аср авлоди‖. 2006. 8. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent. ―Yangi asr avlodi‖, 2005.

Похожие

O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish tadbirlari, qo’riqxonalar va boshqa muhofaza qilinadigan hududlar

Qizil kitob va qo‘riqxonalar

Suv resurslarini muhofaza qilish

Hayvonot olamini muhofaza qilish

O'simliklar dunyosini muhofaza qilish