Dinshunoslik - Основы религиоведения - Рефераты

Dinshunoslik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB

« D ins h unoslik » faniga kiris h . Dinning ibtidoiy shakllari Din insoniyat ma`naviy hayotining tarkibiy qismidir. O’zbekiston Respublikasida ziyolilar oldiga ma`naviy barkamol inso nni shakllantirish vazifasi qo’yilgan bir paytda din masalasini chetlab o’tish mumkin emas. Mazkur masalani hal etishda ilgarigi dinga agressiv hujum etish uslubining salohiyatsizligi hammaga ochiq-oydin. Lekin keyingi paytda paydo bo’lgan diniy bo’lmagan masalalarni diniy deb atash, har qanday, hatto bir-biriga zid bo’lgan, fikrlarni tahlil qilmasdan turib maqtash uslubi ham o’zini oqlamaydi. Demak, ushbu masalaga printsipial, professional, ilmiy yondashuv darkordir. O’zbekiston Rossiya imperiyasi va Sovet Ittifoqi tarkibida bo’lgan va jahon hamjamiyatidan ajratilib yashagan bir davrda, ¢arbda X1X asrning o’rtalarida vujudga kelgan dinshunoslik fani ancha yo’l bosib o’tib, ko’plab ilmiy natijalarga erishdi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston tadqiqotchilari bu yangi soha bilan yaqindan tanishib, mutaxassis-kadrlarni tarbiyalay boshladilar. Din - e`tiqod hamdir, bu esa har bir kishining shaxsiy ishi. Lekin shaxsni har qanday missioner tashkilotlar ixtiyoriga ham tashlab qo’yib bo’lmaydi. Ozod jamiyatda har bir inson o’z shaxsiy munоsаbаtini belgilab olishi uchun unga har tomonlama, boy, хоlis-ilmiy ахbоrоt zarur. Bunday ахbоrоt ko’p qirrаli bo’lmog’i, birovning g’arazli sharhisiz аsl matnlar shaklida bo’lsa maqsadga muvofiqdir. Eskirgan ma`lumotlar asosida mutaxassis bo’lmagan muаlliflаr tomonidan yozilgan asarlar hozirgi zamon ахbоrоt erkinligi va uning etib kelishi oson bo’lgan sharoitlarda o’quvchilarning ko’z o’ngida mazkur mualliflarning obro’sizlanishiga yoki o’quvchini noto’g’ri tasavvurga ega bo’lib qolishiga olib keladi. Din va Qonun o’zaro munosabatlarini yaxshi bilish demokratik jamiyat poydevorini mustahkamlaydi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni turli diniy jamoa a`zolarining huquqlari, majburiyatlari haqida to’la

ma`lumot beradi. O’quvchilarda qonunga hurmat hissini, o’zininggina emas, boshqalarning ham diniy his-tuyg’ularini hurmat qilish, tushunishga harakat qilish, o’z shaxsiy fikrlarini boshqa kishilarga tazyiq bilan o’tkazish g’ayriqonuniy xatti- harakat ekanligi, jаmоаt joylarida diniy masalalarda zo’ravonlik, tаjоvuzkоrlikkа yo’l qo’ymaslik dunyoqarashini shakllantiradi. O’zbekiston Respublikasi jahon hamjamiyatiga kirib borayotgan bir sharoitda uning fuqarolari turli konfessiyalar vakillari bilan muloqot etishning yuksak madaniyatiga ega bo’lishi ham juda muhimdir. Din tabiat, jamiyat, inson va uning ongi, yashashdan maqsadi hamda taqdiri insoniyatning bevosita qurshab olgan atrof-muhitdan tashqarida bo’lgan, uni yaratgan, ayni zamonda insonlarga to’g’ri, haqiqiy, odil hayot yo’lini ko’rsatadigan va o’rgatadigan ilohiy qudratga ishonch va ishonishni ifoda etadigan maslak, qarash, ta`limotdir. Din muayyan ta`limotlar, his-tuyg’ular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon bo’ladi. U olam, hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida tariqasi, uni idrok etish usuli, olamda insoniyat paydo bo’lgandan to bizgacha o’tgan davrlarni ilohiy tasavvurda aks etishidir. Din komil insonni tarbiyalashda salmoqli tarbiyalovchi qudratga ega bo’lgan ma`naviy- axloqiy kuchdir. Din nima ekanligi turlicha izohlansa-da, umumiy nuqtai nazar shuki, din ishonmoq tuyg’usidir. Ishonmoq tuyg’usi insoniyatning eng teran va eng go’zal ruhiy-ma`naviy ehtiyojlaridandir. Dunyoda dini, ishonchi bo’lmagan xalq yo’q. Chunki muayyan xalq dinsiz, e`tiqodsiz, biror-bir narsaga ishonchsiz holda yashay olmaydi. Dinshunoslikda dinga « dinning o’zi nima? » , « uning mohiyati nimadan iborat? » degan savol nuqtai nazaridan yondashishdan tashqari din « qay tarzda faoliyat olib boradi? » degan savol nuqtai nazaridan ham yondashuv mavjud. Bu masala bilan ko’proq din sotsiologiyasi shug’ullanadi.

Sotsiologik nuqtai nazardan qaralganda din jamiyat uchun zaruriy narsa, ijtimoiy hayotning ajralmas qismidir. U ijtimoiy munosabatlarni yuzaga keltiruvchi va amalga oshiruvchi omil sifatida namoyon bo’ladi. Bu degani dinni jamiyatdagi bajaradigan vazifalariga ko’ra o’rganish mumkin demakdir. Dinning vazifalari deganda uning alohida shaxsga va jamiyatga ta`sir qilish yo’li va tabiati nazarda tutiladi. Bunda har bir din unga e`tiqod qiluvchi muayyan bir shaxsga u yoki bu jamoaga va umuman jamiyatga nima beradi? Insonlar hayotiga qanday ta`sir ko’rsatadi? Shunga o’xshash masalalar o’rganiladi. Dinning ijtimoiy vazifalari haqidagi ta`limotni dinshunoslikda funktsionalizm rivojlantiradi. Funktsi-onalizm jamiyatga ijtimoiy tizim sifatida qaraydi: unda jamiyatdagi har bir element muayyan funktsiyani bajaradi. Dinning jamiyatda bajaradigan ijtimoiy, ma`naviy, ruhiy vazifalari quyidagilardan iboratdir: Birinchidan, har qanday din o’z e`tiqod qiluvchilari uchun to’ldiruvchilik , tasalli beruvchilik - kompensatorlik vazi-fasini bajaradi. Masalan, insonda doimiy ehtiyoj hosil bo’lishi hodisasini olaylik. Inson o’z hayoti, turmush tarzi, tabiat va jamiyat bilan bo’lgan munosabatlari jarayonida hayotiy maqsadlariga erishishi ilojsiz bo’lib ko’ringanida, unda qandaydir ma`naviy-ruhiy ehtiyojga zaruriyat sezgan. Ana shunday ehtiyoj diniy ehtiyoj edi. Din bu o’rinda ma`naviy- ruhiy ehtiyojni qondiruvchi, tasalli beruvchilik vazifasini bajargan va hali ham bajarmoqda. Masalan, buddaviylik dini rohiblikni targ’ib qilar ekan, bu dunyoda orzu- havaslardan, rohat-farog’atdan voz kechgan inson nirvana holatiga erishgach, abadiy rohatda bo’lishini ta`kidlaydi. Shuningdek, xristianlikda har bir xristian Iso Masihning qaytishiga umid qilgan holda hayotning turli muammolarini engib, sabr-bardosh bilan hayot kechiradilar. Chunki xristianlik Iso Masih qaytib kelgach barcha izdoshlarini saodatli hayotga etkazishi haqidagi ta`limotni ilgari suradi.

Shuningdek, islom dinida ham har bir musulmon bu dunyoda erishmagan moddiy yoki ruhiy orzu-istaklariga oxiratda erishishga ishongan holda dunyo orzu- havaslariga ortiqcha berilmay, turmush mashaqqatlariga sabr qiladi. Ikkinchidan, muayyan din o’z ta`limot tizimini vujudga keltirgach, o’ziga e`tiqod qiluvchilar jamoasini shu ta`limot doirasida saqlashga harakat qilgan va hozirda ham shunday. Bu ijtimoiy hodisa dinning birlashtiruvchilik - integratorlik vazifasi deb ataladi. Din hamisha muayyan ijtimoiy, etnik va ma`naviy hayotning o’z ta`sirida bo’lishiga intiladi. Bu ta`sirning muntazamligini ta`minlash maqsadida din xalqlarning ijtimoiy hayotiga, axloqiy munosabatlariga, shuningdek adabiyoti va san`atiga ham ta`sir o’tkazadi. Masalan, yahudiylikda mazkur din vakillarini bir mafkura atrofida saqlab turish uchun ularni bir millat va yagona maslak egalari ekanliklari, yagona xudo - Yahvening eng sevimli bandalari ekanliklari uqtiriladi. Xristianlikda ham e`tiqod qiluvchilarni bu dinga yanada ko’proq jalb etish uchun diniy memoriy, tasviriy, musiqa san`ati turlaridan unumli foydalaniladi. Xristianlikda maxsus ikona chizuvchilik maktablari faoliyat olib boradi. Uchinchidan, har bir din o’z qavmlari turmushini tartibga solib, nazorat qiluvchilik - regulyatorlik vazifasini bajaradi. Dinlar o’z urf-odatlarining, marosim va bayramlarining qavmlari tomonidan o’z vaqtida, qat`iy tartibga amal qilgan holda bajarilishini shart qilib qo’yadi. Masalan, islomda kuniga 5 mahal namoz o’qilishi, har hafta juma namozini jome masjidlarda ado etilishi, Ramazon oyida bir oy ro’za tutilishi, ro’za (‘iyd al- fitr) va q urbon (‘iyd al-adho) hayitlarining nishonlanishi musulmonlarning hayot tarzini tartibga solib turadi. Òo’rtinchidan, din aloqa bog’lashlik, birlashtiruvchilik - integratorlik vazifasini ham bajaradi, ya`ni har bir din o’z qavmlarining birligini, jamiyat bilan shaxsning o’zaro aloqadorlikda bo’lishini ta`minlashga intiladi. Bunda u yoki bu dinga e`tiqod qiluvchi kishilarning o’z dinidagi boshqa kishilar bilan aloqador

ekanligi, o’zaro huquq va burchlarining borligi, urf-odat va ibodatlarni jamoa bo’lib bajarilishi lozimligi nazarda tutiladi. Beshinchidan, dinning integratorlik vazifasi bilan legitimlovchilik- qonunlashtiruvchilik vazifasi chambarchas bog’liq. Dinning bu funktsiyasining nazariy asosini yirik amerikalik sotsiolog Ò. Parsons ishlab chiqdi. Uning fikricha, « har qanday ijtimoiy tizim muayyan cheklovlarsiz mavjud bo’la olmaydi. Buning uchun u qonun darajasiga ko’tarilgan axloq normalarini ishlab chiqishi kerak. Din bunday normalarni qonunlashtiribgina qolmay, ularga bo’lgan munosabatni ham belgilaydi » . Oltinchidan, din vazifalarining falsafiy, nazariy jihatlari ham mavjud. Bu vazifa insonga yashashdan maqsad, hayot mazmunini, dorulfano va dorulbaqo dunyo masalalariga o’z munosabatini bildirib turishidan iboratdir. Diniy tafakkurning shaxsiy yoki ijtimoiy ildizlari muammosini hal qilish bilan dinning kelib chiqishi muammosini hal qilish mumkin bo’ladi. E.Òaylor kabi evolyutsion yo’nalishdagi pozitivistlarning chiqargan xulosasiga ko’ra, dinning ildizini «faylasuflik qilgan yovvoyi odam»ga taqaydilar. Ya`ni, « u o’z-o’ziga borliq, o’zini o’rab turgan olamning paydo bo’lishi va o’zi kuzatgan hodisalarning haqiqati haqida savol bergan. Unda fikrlash yuqori darajada bo’lmagan. Shundan so’ng unda ruhlar, xudolar, farishtalar haqida tasavvurlar paydo bo’lgan » . Dinning kelib chiqishi haqida yana bir nazariya mavjud: « Birinchi yolg’onchi birinchi nodonni uchratganda din paydo bo’ldi » . Bunda din yomon niyatli kishilarning o’ylab topgan narsasi bo’lib chiqadi. Bu ikkala nazariya ham hech qanday ilmiy asosga ega emas. Faylasuflik qilgan yovvoyi odam kontseptsiyasi bo’yicha « ibtidoiy odam yolg’iz holdagi chuqur fikr yurituvchi bo’lgan. U o’z oldiga ulkan savollarni qo’ygan. Bu savollar uning kundalik hayotida kerak emas edi. Shuni ham unutmaslik kerakki, ibtidoiy odamning fikr yuritishi uning kundalik ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq bo’lgan. Bu faoliyatning tabiati, shart-sharoitlari

birgina odamga tegishli bo’lib qolmay, barchaga barobar, ijtimoiy gruppa, qabila, urug’, xalqqa tegishli edi » . Dinning kelib chiqishi « bir odam boshqalarni aldashi natijasida kelib chiqqan » , degan fikr ham tanqidga uchragan. Boshqa fikrga ko’ra, « din - bu jamiyatdagi kishilarning baravariga o’z-o’zini aldashi natijasida kelib chiqqan. Shuning uchun ham din ijtimoiy hodisadir degan xulosaga kelish mumkin » , deydilar. Din insonning ruhiy dunyosi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, uning ijtimoiy hayotida doimo u bilan birga bo’ldi. Shuning uchun ham dinni o’rganish - bu insoniyatni o’rganish demakdir. Dinni insoniyatdan, insoniyatni dindan ajratib bo’lmasligini tarixning o’zi isbotladi. « Kommunistik jamiyatda din yo’q bo’lib ketadi » deyilgan fikrning aksicha kommunizm xayoliy narsa yu, din doimiy ekanligi amalda isbotlandi. Demak, din insoniyat bilan birga dunyoga kelgan. Dinlar unga e`tiqod qiluvchilarning soni, miqyosi, o’zining ma`lum millat yoki xalqqa xosligi yoxud millat tanlamasligiga ko’ra turli guruhlarga bo’linadi: 1. Urug’-qabila dinlari - totemistik, animistik tasavvurlarga asoslangan, o’z urug’idan chiqqan sehrgar, shomon yoki qabila boshliqlariga sig’inuvchi dinlar. Ular millat dinlari va jahon dinlari ichiga singib ketgan bo’lib, hozirda Avstraliya, Janubiy Amerika va Afrikadagi ba`zi qabilalarda saqlanib qolgan; 2. Millat dinlari - ma`lum millatga xos bo’lib, boshqa millat vakillari o’ziga qabul qilmaydigan dinlar. Ularga yahudiylik (yahudiy millatiga xos), hinduiylik (hindlarga xos), Konfutsiychilik (xitoy millatiga xos), sintoizm (yaponlarga xos) kiradi; 3. Jahon dinlari - dunyoda eng ko’p tarqalgan, kishilarning millati va irqidan qat`inazar unga e`tiqod qilishlari mumkin bo’lgan dinlar. Unga buddaviylik, xristianlik va islom dini kiradi.

Bundan tashqari dinl а r ta`limotiga ko’ra monoteistik - yakkaxudolik (yahudiylik, islom) va politeistik - ko’pxudolik (hinduiylik, konfutsiychilik) dinlariga bo’linadi. Diniy ong asoslarining shakllanishi . Ilmiy adabiyotlarda keltirilishicha , « ibtidoiy odamning jismoniy , fiziologik , asab - endokrin , biologik , psixologik va boshqa sohalari o ’ ziga xos xususiyatlarga ega edi . Bu nafaqat uning hayoti va faoliyatiga , fe ` l - atvoriga , balki uning fikrlash darajasiga , kuchli hayajonlanishiga , tasavvur etishiga , mustahkam haqiqiy yoki soxta mantiqiy qonuniyatlarni kashf etishiga ta ` sir ko ’ rsatdi . U ibtidoiy bo ’ lsa ham aqlli , fikr yurituvchi , ma ` lum tahlilga qobiliyatli , konkret holatda fikr yurita oladigan , doimiy faoliyatida vujudga kelgan amaliy tajribalarga ega bo ’ lgan odam edi . Bunday tahlil nimaga asoslangan ? Bilim miqdorining nihoyatda ozligi va uni doimiy takomillashib borishi , oldinda turgan hayotdan qo ’ rquv va uni engishga bo ’ lgan intilish , amaliy tajribani uzluksiz ko ’ payishi , tabiat kuchlariga mutlaq tobelik va undan qutilishga tirishish , atrof - muhit injiqliklari va ularni engish va h . k . - bularning barchasi shunga olib bordiki , uning ilk qadamidan nafaqat mantiqiy talabchanlik , balki hissiy - ijtimoiy , xayoliy - fantastik munosabatlar kelib chiqdi . Gap « ongli yovvoyi » yoki « abstrakt fikrlovchi kishi » to ’ g ’ risida borayotgani yo ’ q , ayni jamoaning qonun qoidalaridan chiqmagan holda , qolaversa 20-50 kishidan iborat bo ’ lgan kichik qabila , mehnat faoliyati jarayoni ( ov , ozuqa izlash , qurol yasash , turar joyni jihozlash , olovni saqlash va h . k .) doimiy ijtimoiy munosabatlar , oilaviy urug ’ doshlik aloqalari va hodisalar jarayonida ( nikoh aloqalari , tug ’ ilish va o ’ lim ) ushbu jamoaning ruh homiylari , g ’ ayritabiiy kuchlar va voqeiylik o ’ rtasidagi g ’ ayrioddiy aloqalar to ’ g ’ risida ibtidoiy tasavvurlar mustahkamlanib borgan . Real hayot bilan bir qatorda o ’ zga dunyo mavjudligi , marhumlar tiriklar hayotiga ta ` sir eta olishi to ’ g ’ risidagi g ’ oyalar yuzaga keldi » . Dafn et ish jarayoni . Ibtidoiy odam o ’ z qarindoshlarini ko ’ mishda maxsus marosimlar , ma ` lum tayyorgarlik udumlariga amal qilar edi : jasadni qizil mineral bo ’ yoq bilan qoplanar , uning yoniga kundalik ehtiyoj buyumlari , zeb - ziynatlar , asbob - anjomlar va h . k . qo ’ yilar edi . Bularning bari o ’ z jamoa a ` zolarini dafn

etayotgan jamoa oxirat mavjud ekanligi haqida ibtidoiy tasavvurlarga ega bo ’ lganligidan dalolat beradi . Ov qilish . Bizga ma ` lumki , arxeologik izlanishlar jarayonida er yuzining turli joylaridagi g ’ orlarda ibtidoiy odam tomonidan chizilgan rasmlar topilgan . Fanga ma ` lum bo ’ lgan bu g ’ orlardagi suratlarning ko ’ pchiligi ov sahnasi , odam va hayvonlarning tasvirlari , hayvon terisini kiygan odamlar , yarim odam va yarim hayvon qiyofasidagi m а vjud о t suratlaridan iborat . Bu suratlar dalolat qiladiki , ibtidoiy odamlar o ’ zlari va hayvonlar o ’ rtasidagi tabiiy va g ’ ayritabiiy aloqalar mavjudligi haqidagi tasavvurlarga ega edilar . Bu bilan birga marhum ajdodlarining ruhlari sehrli usullar bilan hayvonlar hulqiga ta`sir etish imkoniyatiga ega deb bilar edilar. Bu tasavvurlar tiriklar bilan marhumlar o’rtasidagi vositachilar, ya`ni turli хildagi sehrgarlar va shamanlar faoliyatining kelib chiqishiga sabab bo’ldi. Ibtidoiy odam hayoti haqidagi tasavvurlarimizga ko’ra, uning hayotida kelib chiqqan diniy tasavvurlar quyidagi ibtidoiy din shakllarida namoyon bo’lgan. 1. Totemizm . totemizm so’zi - Shimoliy Amerikada yashaydigan o jibve qabilasi tilida « uning urug’i » ma`nosini anglatadi. Uning mohiyati « odamlarning hayvonot yoki o’simlikning muayyan turlariga qarindoshlik aloqalari bor » , deb e`tiqod qilishdir. Ehtimol, ma`lum bir jamoaning avvalda asosiy ozuqa manbaini tashkil qilgan hayvon yoki o’simlikka nisbatan e`tibor keyinchalik vujudga kelgan qabilaning diniy tasavvurlarining asosiy shakllaridan biriga aylangan bo’lishi mumkin. Urug’dosh guruhlar o’zlarini umumiy belgilari va totemlari bo’lgan hayvon yoki o’simlikdan kelib chiqqan deb bilar edilar. Ammo bunday totemlar va odamlar orasidagi aloqalar uzoq o’tmishga tegishlidir va bilvosita ularning mavjud bo’lganligini faqatgina qadimgi rivoyatlar tasdiqlaydi. Masalan, hozirgi davrgacha Avstraliya Aborigenlari orasida saqlanib qolgan afsonalardan ularning tasavvurlarini bilib olish mumkin. Urug’dosh jamiyatning shakllanishi jarayonida totemizm muhim rol o’ynadi. Ayniqsa, ular qarindosh guruhlarning boshqalardan ajralishiga sabab bo’ldi.

« O’zimizniki » , ya`ni bir totemga tegishli degan aniq taassurot paydo bo’ldi. Òotemizm ta`sirida paydo bo’lgan urf-odatlar va normalar asrlar davomida qat`iy ravishda qo’llanildi. Bu totemga xos bo’lmagan begonalar bu jamoa urf-odati va normalaridan chetda hisoblangan. Òotemizmning bunday ijtimoiy roli totemistik ko’rinishlarni evolyutsion xarakteriga ham ta`sir ko’rsatdi. Vaqt o’tishi bilan qarindoshlik tizimining mustahkamlanib borishi jarayonida birinchi darajali totem tartibi haqida tasavvur ilgari surildi. Zooantropofomorf ko’rinishi bilan aralashgan holda odam bilan uning totemi qarindoshligi orasida oilaviy munosabatlar haqida, ya`ni odam vafot etgach uning o’z totemiga aylanishi yoki aksincha - totemdan qayta inson shakliga kelishi haqidagi tasavvurlar paydo bo’ldi. Birinchi tomondan buning hammasi o’tgan ota-bobolar ruhlarining kuchayishiga va ilohiy kuchlarga ishonchni oshishiga olib kelgan bo’lsa, ikkinchi tomondan totemga bo’lgan munosabatlarni o’zgarishiga, totemni ozuqa sifatida iste`mol qilishni taqiqlanishiga olib keldi. Òabu - ta`qiqlash tizimi paydo bo’ldi. Ulardan eng muhimi totemni ovqat sifatida is`temol qilishni taqiqlash edi. Faqatgina ba`zi diniy marosimlarda ruhoniylar yoki qabila boshliqlariga totemni eyish ruxsat etilardi. Shunday qilib, totemizm urug’chilik jamoasi - ijtimoiy jamoalarning eng birinchisida diniy ko’rinishlarning tarixiy asosi bo’lib qoldi. Insoniyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida totemizmning asosiy vazifalari - birinchi ma`ruzada aytib o’tilganidek birlashtiruvchilik, tartibga soluvchilik edi. Òotemizm diniy shakllarning dastlabkisi bo’lishiga qaramasdan, hozirda ham ko’plab xalqlarning urf-odatlarida, e`tiqodlarida uning unsurlari saqlanib qolgan (Masalan, Hindistonda sigir , Avstraliyada kenguru , Qirg’izlarda oq bug’u afsonaviy baxt keltiruvchi hayvon sifatida ulug’lanadi). 2. Animizm (lotin tilida anima - ruh, jon ma`nolarini anglatadi). Animizm ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ruhlantirish hayvonot, o’simlik va jonsiz jismlarda ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi ta`limotni ilgari suruvchi ilk din shakllaridan biri. Ilk animistik tasavvurlar qadim o’tmishda, ehtimol totemistik qarashlar paydo bo’luungacha, oilaviy jamoalarning shakllangunicha

vujudga kelgan. Biroq etarli tushunib etilgan va barqaror ko’rinishdagi diniy х arakterga ega bo’lgan tizim sifatida kechroq, totemizm bilan bir vaqtda shakllangan. Animizm totemizmdan farqlanadi. Òotemizm ma`lum bir oilaviy guruhning ichki iste`moliga uni boshqalardan farqlash maqsadiga yo’naltirilgan bo’lsa, animistik tasavvurlar keng va umumiy harakterga ega. Ular hammaga tushunarli va ma`qul bo’lgan. Shu bilan birga u tabiatning qudratli kuchlarini - osmon va er, quyosh va oy, yomg’ir va shamol, momaqaldiroq va chaqmoq kabilarni ilohiylashtirib, ularda ruh mavjud deb bilar edi. Òabiiyki, ibtidoiy odamlar nafaqat tabiatning buyuk mavjudliklarini, balki еr yuzining ayrim alohida qismlari - tog’lar va daryolar, adir va o’rmonlar kabi odam e`tiborini tortuvchi narsa va jismlarga ham ilohiy munosabatda bo’lar edilar. Hattoki ko’p yillik daraxt, kattaroq xarsang tosh, jarliklarga o’xshash narsalar ham ibtidoiy odamlar tasavvurida jonli, tafakkurli, sezuvchan va harakat qiluvchi, shuningdek, yaxshilik yoki yomonlik keltirishi mumkin deb tushunilgan. Shunday bo’lgach, ushbu tabiiy narsa, hodisalarga e`tibor bilan munosabatda bo’lish taqazo etilardi, qurbonliklar qilish, ularning haqiga duo qilib, marosimlar uyushtirilardi. Animizm zamonaviy dinlarning barchasining asosiy aqidaviy qismini tashkil etadi. Jumladan, jahon dinlari bo’lmish buddaviylik, xristianlik va islomda ham ruhlar haqidagi ta`limot mavjud. 3. Shomonlik yoxud sehrgarlik ( « shomon » so’zining tungus tilidagi ma`nosi « sehrgarlik » ). Sehrgarlik (afsun, magiya) r еа l natijalar olish uchun ilohiy kuchlarga ta`sir etish maqsadida amalga oshiriladigan ritual - urf-odatlar majmuasidir. U totemizm va animizm bilan bir vaqtda paydo bo’lib, u orqali kishilar o’z totemlari, ota- bobolarining ruhlari bilan xayolan bog’lanishni amalga oshirib kelganlar. U qadim o’tmishda paydo bo’lib, minglab yillar davomida rivojlanishda davom etib, saqlanib kelgan. Odatda afsungarlik urf-odatlari bilan maxsus odamlar - shamanlar, afsungarlar shug’ullanganlar. Ular orasida ayniqsa uzoq o’tmishda ayollar ko’p o’rinni egallaganlar. Bu shamanlar va afsungarlar jazavali va asabiy kishilar bo’lib, odamlar ularni ruhlar

bilan muloqotda bo’lish, ularga jamoaning umid va niyatlarini etkazish, ularning irodasini talqin qilish qobiliyatiga ega ekanligiga chuqur ishonganlar. Shamanlar, odatda, ma`lum ritual harakatlar orqali ovoz chiqarish, ashula aytish, raqsga tushish, sakrash yo’li bilan nog’oralar va qo’ng’iroqlar ovozlari ostida o’zlarini jazavaga solib, o’zini yo’qotish, jazavaning yuqori nuqtasiga etkazish bilan afsungarlik qilishgan. Òomoshabinlar ham ba`zan o’zini yo’qotish darajasiga etib marosimlar ishtirokchilari bo’lib qolishar edi. Odatda shaman marosim oxirida bir holatga kelib hech narsani eshitmay, ko’rmay qolar edi. Shuning uchun uning ruhlar dunyosi bilan muloqoti xuddi shu holatda amalga oshadi deb hisoblanardi. Umuman, olganda ritual marosimlar qismlardan iborat bo’lgan afsungarlik jamiyatning haqiqiy talablaridan kelib chiqqan holda hayotda amalga oshirilgan. Ilohiy kuchlar dunyosi bilan bunday bog’lanish yo’li hayotda noma`lum, oldindan bilib bo’lmaydigan sharoitlardan kelib chiqqan. Lekin shu bilan birga afsungarlik odamlarning fikr yuritish, ongini mustahkamlashda katta rol o’ynadi. Bu esa diniy ongni shakllanish jarayonida muhim o’rin tutdi. Afsungarlik fikr yuritish rivojlangan sari odamga o’z-o’zidan bo’ladigan, faqatgina maqsadli yo’nalishdagi harakatlar natijasida olinadigan emas, balki ilohiy kuchlar afsuni bilan bog’liq bo’lgan sharoitlardan kelib chiqadigan ko’rinish deb hisoblangan. Natijada ko’pchilik aniq hodisalar, hattoki alohida buyumlar sehrli kuch egasi sifatida qabul qilina boshlandi. Sehrgarlik marosimlari yakka holda yoki jamoa bo’lib amalga oshirilishi mumkin edi. Afsungarlik maqsadga ko’ra quyidagilarga bo’linadi: 1) Zarar keltiruvchi - yovuz afsungarlik. Uning maqsadi kimgadir zarar etkazishdan iborat; 2) Harbiy afsungarlik. Bu dushmanga qarshi ishlatiladi (masalan, qurol-aslahalarni sehrlash); 3) Sevgi afsungarligi. Undan «issiq» yoki «sovuq» qilish maqsadida ishlatiladi. 4) Òibbiy afsungarlik. Undan davolash maqsadida foydalanish. 5) Ob- havo afsungarligi. Bu sehrgarlik turidan yomg’ir chaqirish yoki shunga o’xshash ob-havoni o’zgartirish maqsadida foydalanilgan. Sehrgarlik hozirda ham zamonaviy dinlarda va turli xalqlar urf-odatlarida saqlanib qolgan.

4. Fetishizm (fetish so’zi frantsuzcha fetiche – but, sanam; tumor ma`nosidagi so’zni anglatadi). U ning mohiyati tabiatdagi jonsiz predmetlarga sig’inishdir. Unga ko’ra alohida buyumlar kishining o’z maqsadiga erishtirish, ma`lum voqea-hodisalarning o’zgartirish kuchiga ega. Fetish ham ijobiy ham salbiy ta`sir etish kuchiga ega. Fetishizm yog’och, loy va boshqa materiallardan yasalgan buyumlar paydo bo’lishi bilan bir paytda shakllangan. Bu butlarda va tumorlarda jamoalar g’ayritabiiy dunyodan keladigan ilohiy qudratning timsolini ko’rdilar. Bunday fetishga odatda afsungarlar, shamanlar ega edilar. Ular afsungarlik usullariga binoan bunday buyumlarga ta`sir ko’rsatganlar. Ibtidoiy odamlarning dastlabki diniy taassurotlari umumiy majmuasining shakllanish jarayonida fetishizm yakunlovchi bosqich bo’lib qoldi. Haqiqatda, ajdodlarni va tabiatni jonlantirish bilan bog’liq bo’lgan animizm, turli totemlar hamda o’lib ketgan avlodlar shaxsiga bog’liq totemizm orqali ibtidoiy odamlar ongida real buyumlar bilan birga ilohiy va illyuziya dunyosi borligi haqidagi tushuncha paydo bo’ldi. Natijada ularning ongida afsonaviy fikr yuritish qobiliyati mustahkamladi. Va nihoyat fetishlarning paydo bo’lishi shuni ko’rsatadiki, afsonaviy qudrat faqatgina vaqt va bo’shliqda ko’chib yurish xususiyatiga ega bo’lib qolmasdan, balki voqeiy dunyodagi buyumlarda ham bo’lishi mumkin. Shunday qilib, urug’chilik jamiyatining tashkil topish jarayonida ibtidoiy odamlarning ongida dastlabki diniy ko’rinishlarning keng, aniq, tartibli majmuasi ishlab chiqildi. Uning ma`nosi shuni anglatadiki, diniy tasavvurlar odam hayotining bo’linmas, hattoki asosiy qismi bo’lib qoldi. Jamiyat va tabiat qonunlarini, albatta, o’sha dunyo kuchlari boshqaradi. Shuning uchun jamoa yaxshi yashayman desa, ozuqalar bilan ta`minlangan, kimningdir tomonidan himoyalangan bo’lishni istasa, birinchi vazifasi u o’sha g’ayritabiiy kuchlarni juda ham hurmat qilishi kerak edi. Dunyo haqidagi bu tasavvurlar vaqt o’tishi bilan takomillashib bordi va insoniyat hayotida uzoq vaqt mobaynida o’z ta`sirini o’tkazib keldi.

Fetishizmning unsurlari hozirgi davrda ham xalqlarning urf-odat va e`tiqodlarida saqlanib qolgan. Masalan, barcha dinlardagi haykallar, suratlar, tumor, ko’zmunchoq va turli ramzlar bunga yaqqol misoldir. 6. Ibtidoiy mifologiya . Ibtidoiy odamning tasavvuri va e`tiqodlari majmuasi, ularning real hayotdagi qiyinchiliklari, muammolari va yutuqlari og’zaki ijodda aks etgan. Bu narsa odamlarning ongida qolib, turli afsonalarning yaratilishiga sabab bo’lgan. Ibtidoiy mifologiyani tashkil etgan ijod doim odamlarning ma`naviy hayoti, ibodati, hissiyotlari va diniy tasavvurlari bilan chambarchas bog’liq edi. Buni tushunish oson: agar ibtidoiy odamning asosiy ma`naviy hayotida totemlarga, marhum ajdodlarga ibodat qilish, ular bilan sirli qarindoshligi bo’lsa, mifologiyaning markazida zooantropomorfik ajdodlar yoki har-xil mo’jizalar kuchiga ega bo’lgan ilohiylashtirilgan qahramonlar turardi. «Madaniy qahramon»larning ismlari afsonalarda biron bir muhim yaratilgan ixtiro yoki yangilikda mujassam bo’lgan. Masalan, olovni topish, oila va nikohlar shaklni o’rnatish, mehnat va ov qurollarini yasash va boshqa jasoratlarga oid aqidalarni tashkil qilish. Kosmogonik syujetlar ibtidoiy mifologiyada katta o’rin egallagan. Ya`ni er va osmon, quyosh va oy, o’simlik va hayvonot va nihoyat odamning yaratilishi to’g’risida rivoyatlar va afsonalarda diniy tasavvurlarning ta`siri yaqqol namoyon bo’lgan. Ruhlarni yangi shaklga kirish sehrli xususiyatiga, ya`ni o’z qiyofasini o’zgartirish qobiliyatiga ega, bir vaqtning o’zida odam va hayvon shaklidagi monstr deb hisoblashardi. Ibtidoiy mifologiyada hayot va o’lim, tabiat va madaniyat, ayol va erkaklar orasidagi muhim aloqalar tasvirlangan edi. Mifologiyaning bunday qarama- qarshiliklarini tahlil qilish hozirgi sharoitda inson tarixining qadimgi bosqichini qayta tiklash uchun muhim manba hisoblanadi. Xususan, bu tahlil ibtidoiy jamoalarda taraqqiyotning borishida diniy tasavvurlarning muhim rolini aniqlashga imkon yaratadi. 7. Neolit davridagi diniy tasavvurlar. Neolit revolyutsiyasi odamlarning turmushini, ularning ta`sir etadigan barcha sohalarni tubdan o’zgartirdi. Odam

o’simliklarni o’stirish, ozuqa zahiralarini hosil etishni asta-sekin o’rgandi. Va bu odamni o’troq hayot kechirishga majbur etdi. qadim hayvonlarni qo’lga o’rgatgan hamda ular berayotgan mahsulotdan foydalanishni o’rgandi. Bu nafaqat go’sht, balki sut va teridir. Ovqat pishirish bilan tanishishi hamda idishlar yasash odamga yangi muhim materiallarni uzgartirishga majbur etdi. Odam, ovqat va ichimliklar saqlash uchun mo’ljallangan idishlar, uy qurish uchun foydalanadigan loyni tayyorlashga o’rgandi. Neolit davri yuqori poleolitdan keskin farq qiladi. Shu jumladan, tosh buyumlarni silliqlash va sayqal berish - bu esa muhim farq va shu farq davrga nom berdi (Neolit - yangi tosh davri, yangi tosh ishlash yangi usullar davri). Neolit davri dehqonlarga yangi ishlab chiqarish imkonini berdi. Dehqonlar zich va ko’pchilik guruhlar bilan o’rnashardi. Dushmandan hamda yovvoyi hayvonlardan himoyalangan qishloqlar kengayib, atroflarida kichik qishloqchalar o’rnashar edi. Òinchlik va ovqat bilan ta`minlash, tug’ilish va bolalarni tirik qolishi va o’sishiga imkon berar edi. Aholining keskin ko’payishi yangi erlarni o’zlashtirishga, hayot tarzini o’zgarishi diniy tasavvurlarning rivojlanishiga yangi imkoniyatlar yaratdi. Dehqonchilikning ehtiyojlari hosilni uzoq vaqt sabrsizlik bilan kutish kerakligi, hamda aniq vaqtni hisoblash muhimligi, er fasllarining tsikllarini bilish - bularning hammasi dehqon qabilalarining osmonu erga, quyoshu oyga, yomg’iru shamolga yangi qiziqishini paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Bu degani qudratli ruhlarga bog’liqlik sezilarli va ko’zga tashlanadigan bo’lib qoldi. Iltijo va qurbonlik ularga atala boshlandi. Ammo tabiiy imkoniyatlar to’g’risidagi tasavvurlar keskin o’zgardi. Natijada qadimgi ruhlar -animistik sig’inish ob`ekti asta-sekin o’ta qudratli xudolarga aylandilar. Ular uchun mehrob hamda cherkovlar tashkil etilardi va ularda kecha va kunduz, dehqonlar jamoasidan maxsus ajratilgan mutaxassis xizmatkorlar - kelajakdagi kohinlar xizmat qilardi. Qadimgi totemistik tasavvurlar ham o’zgardi, dehqonlarni hayoti ov natijasiga bog’liq bo’lmagan holda, hayvonlarni qadrlay boshladi, ammo hayvonlar va totemistik tasavvurlar avlodlar xotirasida saqlanib qolavergan. Bu esa zoomorfik tashqi qiyofani biron-bir

sig’inilgan хudоda aks etishiga olib keldi. Aksar хudоlarning ko’rinishi hayvon, qush, baliqlarning yo boshi, yo tanasi shaklida bo’lar edi. Bu mifologik qahramonlarning yuqorida aytib o’tilgan хudоga qarindoshligi saqlanib qolgan. Fetishizmning sokin xarakteri o’zgardi, хudоlarning qudratli butlari, mehroblar yoki cherkovlar yoniga o’rnatilgan yirik haykallar shakliga aylandi. Ba`zan butlar o’rniga ramziy haykalchalar, turli shakldagi toshlar guruhi foydalanildi. Fetishizmning rivojlanishida bu haykal va qurilmalar ibodatxonalarning ramzi bo’lib xizmat qildi. Afsun ham o’zgardi. Afsungarlarning dushmanlarga ziyon etkazish va omadli ov bilan ta`minlash, ruhlar yordamida o’z maqsadiga etishishning ibtidoiy usullari o’rniga yangi, puxta o’ylangan ilohlar bilan aloqa marosimlari, boshqa diniy marosimlar, ibodat va qurbonlik qilish tartiblari yuzaga keldi. Bular asosida qadimgi afsunlar yotar edi. Ammo bir qancha yangiliklar yuzaga keldi. Bunday yangiliklardan biri - fol va bashorat edi. Bular afsunga yaqin bo’lgan, hamda unga asoslangan afsun printsiplari va usullari edi. Ammo uning maqsadi boshqa edi: bu istakni amalga oshirish emas, balki uni bilishdir. Folbinlikning ilk shakllari nealit davridan ilgari ham amal qilardi. Ammo tizim sifatida nealit davrida yakunlandi. Neolit davridagi dehqonlar qudratli tangridan qo’rqqan holda uning yaxshi niyat munosabatlariga juda qiziqar edi. Buning uchun (qurbonlik) tabiat kuchlari ilohlariga yoki ilohiylashtirilgan ajdodlarga ibodat qilishar edi. Ularning hayolida keltirilgan qurbonliklar hamda ilohiylashtirishga ibodat qilishlari ularga yordam keltiradi va iltimosini rad etmaydi. Ammo buni qanday bilish mumkin? Mana shu erda barcha usul va printsiplari bilan fol ochish yordamga kelar edi. Har bir shamanga munsub bo’lgan ibtidoiy afsun marosimlaridan farqli o’laroq, folbinlik yuqori saviyali madaniyatni talab etardi. Marosimlarni olib boruvchi folbin kiyim shartli belgilar tizimiga rioya qilishi shart edi. Bu shartli belgilar ilohini qoniqtirganligini hamda ularning iltijolariga aniq javob berishga tayyorligini anglatardi. Belgilar tizimi har xil - elеmentar qur`a tashlashdan to murakkab chiziq, yorug’ nuqta va chiziqlarni qo’shilishigacha bo’lar edi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. : O’zbekiston, 1997. 2. Karimov I . A. Ozbekiston milliy istiklol, iktisod, siyosat, mafkyra. 1996 y. 3. Mo’minov A.Q. Dinshunoslik asoslarini o’qitish va o’rganishning yagona kontseptsiyasi. Toshkent, 1999. 4. Radugin A.A. Vvedenie v religiovedenie. M., 1996. 5. Ugrinovich D.M. Vvedenie v religiovedenie. M., 1985. 6. Fromm E. Psixoanaliz i religiya.//Fromm E. Imet ili bit? M., 1990. 7. Zakon bojiy: Vtoraya kniga o pravoslavnoy vere. Volgograd, 1987. 8. Jo’raev U. Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. T., 1998. 9. Men A. Istoriya religii. M., 1994. Mifi narodov mira. V 2-x tomax. M., 1973. 10. Osnovi religiovedeniya. Uchebnoe posobie dlya studentov visshix uchebnix zavedeniy. pod obsh.red. I.N. Yablokova. M. 1995. 11. Radugin A.A. Vvedenie v religiovedenie: teoriya, istoriya i sovremennie religii. M., 1996. 12. Religioznie traditsii mira. V 2-tomax. M., 1996. 13. Religioznie traditsii mira. Buddizm, iudaizm, xristianstvo, islam. Spravochnik shkolnika. Bishkek, 1997. 14. Vasilev A.S. Istoriya religiy Vostoka. M., 1997. 15. Krivelev I.A. Istoriya religii. M., 1989. 16. Levi-Bryul. Pervobitnoe mishlenie. M., 1930. 17. Qur`oni Karim. Таrjimа vа izоhlаr А.Маnsurniki. Тоshkеnt, 1992. 18. Bibliya. Moskva, 1997. 19. Hasanov A.A. Makka va Madina tarixi. T., 1992, 54-63-betlar. 20. Yahudiy oy-quyosh kalendari. M., 1990. 21. Marhaban bikum fi Isroil (Isroilga xush kelibsiz). Al-Qohira, 1988.

Похожие

Buddаviyliк

Islomdagi yo’nalishlar. Tasavvuf VA FIQH

Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar

Xristianlik

Milliy dinlar