Yopiq urug`lilar-o`simliklar evolyutsiyasida eng yuksak taraqqiy etgandir. Reproduktiv organlarning paydo bo`lishi. Gul va to`p gullar - Ботаника - Рефераты

Yopiq urug`lilar-o`simliklar evolyutsiyasida eng yuksak taraqqiy etgandir. Reproduktiv organlarning paydo bo`lishi. Gul va to`p gullar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

Yopiq urug`lilar-o`simliklar evolyutsiyasida eng yuksak taraqqiy etgandir. Reproduktiv organlarning paydo bo`lishi. Gul va to`p gullar Reja: 1. Yopiq urug`li o`simliklarning kelib chiqishi. 2. Yopiq urug`li o`simliklarning xarakterli belgilari. 3. Yopiq urug`li o`simliklarning sinflari. 4. Gulli o`simliklarning kelib chiqishi haqidagi Vetshteyn va G. Galer nazariyalari. 5. Gulli o`simliklarning klassifikatsiyasi. 6. Gulning tuzilishi. 7. Gul qismlari. 8. Gulning urug`lanish va changlanishi. 9. Gul formulalari va diagrammasi. 10. To`pgullar tuzilishi.

Gulli o`simliklar yoki yopiq urug`li o`simliklar, o`simliklar dunyosining eng yosh va keng tarqalgan guruxi bo`lib xozirgi geologik davrining xukmron o`simligi hisoblanadi. Ularning tuzilishi nihoyatda xilma-xilligi, turlarning ko`pligi, kishilar va xayvonlar hayotida tutgan o`rni bilan o`simliklarning boshqa guruxlaridan keskin farq qiladi. Tarixiy manbalarga qaraganda yopiq urug`li o`simliklarning dastlabki vakillari mezazoy erasining yura davrlarida paydo bo`la boshlagan. Keyinroq davrlariga kelib ular yer yuziga keng tarqala boshlagan. Yopiq urug`li o`simliklarning keng tarqalishiga asosiy sabab bu vaqtga kelib havoda quyuq bulutlar kamayib havo namligi kamaygan, quyosh nuri yerga ko`proq tushgan. Yalang`och urug`larning qurg`oqchilikka moslashgan igna barglardan boshqa vakillari nobud bo`lgan. Ular o`rniga tuzilishi va biologik xususiyatlari bilan yangi muxitda, ya`ni qurg`oq havoda yashashga moslashgan yangi yosh tip-yopiq urug`lilar keng tarqala boshlaydi, juda qisqa vaqt ichida ular biosferani egallab shu davrning xukumron o`simliklar guruxiga aylandi. Yopiq urug`lilar guruxiga 200 000 dan ortiqroq tur kiradi. Bu ochiq urug`lilardan 400 marta ko`proq ekanli-gini ko`rsatadi. Yalang`och urug`lilarning taxminan 500 turi ma`lum. Yopiq urug`li o`simliklarning vakillari odam uchun oziq-ovqat, xayvonlarga yem-xashak, sanoat uchun xom ashyo manbai bo`ladi. Yer shari aholisining asosiy ovqati bug`doy, sholi, jo`xori, kartoshka, mevalardan olma, o`rik, uzum, qovun-tarvuz texnik o`simliklardan g`o`za, zig`ir, lavlagi, shakar qamish va xilma xil dorivor o`simliklar yopiq urug`li o`simliklarning vakillaridir. Yopiq urug`li o`simliklarning ko`payib, yer yuziga tarqalishiga asosiy sabab, ularning yashovchanligi, qurg`oqchilikka tez moslasha olishi. Hozirgi vaqtda ochiq urug`li o`simliklar faqat daraxt va butalardan iborat bo`lsa, yopiq urug`li o`simliklarning turli vakillari mavjud. Shu bilan birga ular organlarida metamorfozalar ham mavjud. Yopiq urug`lilar anatomik tuzilishi ham yalang`och o`sim-liklardan ustun turadi. Ular poyasida traxeyalar va suv naylari bo`ladi. Bu o`simliklar ildizdan

suvni onsonroq so`rishga va bug`latishga yordam beradi. Bulardan tashqari yopiq urug`lilar quyidagi o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`ladi. 1. Yopiq urug`li o`simliklarning urug`i meva ichida bo`ladi, shuning uchun ham ular "Yopiq urug`li o`simliklar"deb ataladi. 2. Ularda otalik xamda mevacha (onalik)dan iborat gul bo`ladi. Ba`zi istisno e`tiborga olinmaganda, ularda gulqo`rg`on bor. Gullari juda xilma-xil shaklda bo`ladi. 3. Gullarning changlanishini va urug` hamda mevalarning tarqalishi har xil yo`llar bilan boradi, ya`ni shamol, xashoratlar, qushlar va suv yordamida changlanadi. Yopiq urug`lilarning qariyib 90% xashoratlar yordamida changlanadi. 4. Bu o`simliklar ikkilamchi urug`lanadi, buning natijasida faqat murtak emas, balki endosperm xam hosil qila-di. 5. Yopiq urug`lilarning urug` kurtagi urug`ga, tuguncha mevaga aylanadi va mevalar mevacha barglarining himoyasida yetiladi. 6. Yopiq urug`li o`simliklarning morfologik va anatomik jihatdan boshqa tipdagi o`simliklarga nisbatan juda ham murakkab tuzilgan. Yopiq urug`lilarning nasllari changlanishda, yuqori o`simliklarning boshqalari singari, sporofit nasl hukmronlik qiladi. Ammo sporofit nasl yopiq urug`lilarda juda yaxshi taraqqiy etgan bo`lib qariyib individning hamma qismini tashkil etadi. Gametofit nasl nihoyatda reduksiyalangan bo`lib, sporofitdan ajralmagan holda gulda uning hisobiga taraqqiy etadi. Gametofit ayrim jinsli bo`ladi. Erkak gametofit changining o`sishdan h-sil bo`lgan chang naychasi va uning ichidagi bitta vegetativ, ikkita spermiy deb yuritiladigan xivchinsiz generativ yadrodan, urg`ochi gametofit esa urug`kurtakda joylashgan 8 ta yadroli murtak xaltasidan iborat. Yopiq urug`lilarda arxegoniy taraqqiy etmaydi. Yopiq urug`lilarning kelib chiqishi Yopiq urug`lilarning kelib chiqishi hali juda aniq hal etilmagan. Lekin bu haqda turli xildagi fikrlar ma`lum. Masalan, ayrim olimlar yopiq urug`li o`simliklar urug`li paporotniklardan, boshqalar bennetit yoki gnetumlardan kelib

chiqqan deb taxmin qiladilar. Biroq yalang`och urug`lilar bilan yopiq o`rtasidagi oraliq shakllar noma`lum. Yopiq urug`lilarning kelib chiqishi masalasini xal etishda gulning kelib chiqishini hal etish kerak. Gulni kelib chiqishi xaqida asosan 2 ta nazariya mav-jud. 1. Avstraliyalik olim Vetshteyn nazariyasi. 2. Nemis olimi G.Galir va ingliz olimlari A.N.Arber va D.Parken nazariyalaridir. Vetshteyn nazarisiga ko`ra gul aslida efedraga o`xshash yalang`och urug`lilarning o`zgargan va soddalashgan to`pguldan iborat. To`pguldagi har bir otalik va onalik ayrim gul hisoblanadi. Bu nazariya psevdant yoki soxtagul nazariya deb ataladi. Bu nazariyaga muvofiq sodda tuzilgan gullar ayrim jinsli, oddiy gulqo`rg`onli yoki gulqo`rg`onsiz bo`ladi. Ikkinchi nazariya benettitlar topilib, fanga ma`lum bo`lgandan keyin, ya`ni 1905 yilda yaratiladi. Bu nazariyaga ko`ra yopiq urug`lilarni guli yalang`och urug`lilarga qarashli bo`lgan benettitlar ajdodining ikki jinsli va o`zgargan qubbasi strobildan iborat. Biroq benettitlar strobil-gullarida chin onalikni yo`qligini va mikrosprofilining shoxlangan bo`lishi bilan chin guldan farq qiladi. Ikkinchi tomonidan, bennettitlarning strobili o`zining umumiy tuzilishi jihatidan yopiq urug`lilarning eng ibtidoiy vakili bo`lgan magnoliyaning guliga o`xshab ketadi. Arbor va Parkinlar bennettitlar strobilining yuqorida tasvirlangan tuzilishini hisobga olgan holda, bennettitlar strobili guli bilan yopiq urug`lilar guli oralig`idagi taxminiy, ya`ni gipotetik gulning tasviriy sxemasini yaratadilar. Yopiq urug`lilar shimoldan janubga tomon ko`proq tarqala boradi. Mas: Frans Iosif Yerida gulli o`simliklarning 37 turi, O`rta Osiyoning tog`li qismida 6000 (tekislik va sahro qismida 600) turi o`sadi. Xindistonda 21000 turi, Afrikada 13000,Braziliyada 40000 turi uchraydi. Tropik zonalarda hammasi bo`lib, yopiq urug`lilarning 120000, subtropikda esa 60000 ga yaqin tur o`sadi.

Gulli o`simliklarning klassifikatsiyasi. Jon Reydan keyin,ya`ni 1682 yildan boshlab, to shu kungacha gulli o`simliklarni 2 sinfga: ikki pallali yoki ikki urug`lilar va bir pallalilar yoki bir urug`lilarga bo`lish qabul qilingan. Bir pallalilarning murtagi esa bir urug` bargli bo`lib, bosh ildizi tezda nobud bo`ladi. Uning o`rniga qo`shimcha popuk ildizlar taraqqiy etadi. Barglari paralel tomirlangan, guli ko`pincha oddiy gul qo`rg`onli bo`lib, gul qismlari doirada 3 tadan joylashgan bo`ladi. Bu 2 sinf orasidagi farqi tubandagi jadvaldan yanada yaqinroq ko`rish mumkin. N ¦ Organlar ¦ 2 pallalilarda ¦ 1 pallalilarda 1. Murtagi Ikki uruO`bargli bir uruO`bargli 2. Urug`i Enosperm yoki en- Endosperimli dosperimsiz 3. Ildiz sis-si O`q ildizli popuk ildizli 4. Nay tolalari Ochiq konsentrik yopiq tartibsiz to`plami joylashgan joylashgan 5. Kambiy Poyasi kambiyli kambiysiz yo`g`onla- yo`g`onlasha oladi shaolmaydi. 6. Barglari Xar xil shaklda oddiy qirralari murakkab tekis lentasimon 7. Barg tomir- to`rsimon parallel yoki yoysi- lanishi mon 8. Gul tuzili- qo`sh gulqo`rg`onli 5-4 gulqo`rg`oni oddiy, shi va uning tadan bo`lib joylash- qismlari 3 tadan joylashgan. gan ba`zan ko`p bo`lib joylashgan.

Umuman olganda xar ikkala sinf ko`zga yaqqol tashla-nadigan qator belgilarga ega. Bundan tashqari, bu sinf vakillari o`zaro vegetativ yo`l bilan ham jinsiy yo`l bilan ham xech bir chatishmaydi. Gul qismlarining joylanish qonuniyati, diagrammalari va formulalari. Gul o`simliklarning turlariga,ularning biologiyasiga, gul a`zolarining joylashishiga qarab xilma xil shaklda bo`ladi. Ko`pchilik o`simliklarning gul qismlari doira yoki siklik, ba`zi bir ajdodlarda esa birin-ketin spiral yoki atsiklik shaklda joylashadi. Atsiklik gullar magno- liyadoshlar, ayiqtovondoshlar oilasining vakillarida uchraydi. Gul qismlarining joylashishida atsiklik gullarning siklik gullarga o`tish xollarini ham uchratish mumkin. Bunday gullar chala doirali yoki gemitsiklik gullar deb ataladi. Shu xildagi gul qismlarining ba`zi biri (kosachabarglar) doira, boshqalari esa (otalik va onaliklar ) spiral holda o`rnashadi. Gul qismlari qirrali nisbatlar va doiraning gallanish qonuniyati asosida joylashadi. Qirrali nisbatlar qoidasi. Bu qoidaga muvofiq ikki pallali o`simlik gul doiralari ko`pincha 5, 4 va 2 qismli bo`ladi. Mas. zig`ir o`simligining kosachabargi 5 ta, toj-bargi 5 ta, otaligi 10 ta, meva bargi 5 ta. Bir palla-lilarda 3 qismli, mas. lolada gultojbarglar 6 ta bo`lib, 2 qator joylashgan 3+3. Otaligi 3+3 tadan, onalik uch meva bargdan iborat. Diagramma va formulalar. Gulning sxematik tuzilishi, gul qismlarining bir-biriga bo`lgan nisbati diagramma va formulalarda yaqqol ko`rinadi. Gul tuzilishida gorizontal yuzaning sxematik proyeksiyasi diagramma deb ataladi. Doiradagi gulning ayrim qismlari xar xil shartli belgilar bilan ko`rsatiladi. Diagramma ochilmagan gul g`unchasining ko`ndalang kesimiga qarab tuzilgan. Diagrammada gulqo`rg`on qismlari yoy shaklida ko`rsatiladi. Kosachabarglar sirtidan o`rtasiga tumorchasi bor yoylar bilan, tojibarglar tumorchasiz oddiy yoylar bilan ifodalanadi. Otaliklar ochilmagan changdonning ko`ndalang kesimi shaklida, onaliklar tugunchaning ko`ndalang kesimi shaklida ko`rsatiladi. Agar gul

qismlari tutashgan bo`lsa ular birlashtiriladi. Diagrammalar 2 xil bo`ladi. 1. Emprik diagrammada to`la ochilgan va voyaga yetgan gul tasvirlanadi. 2. Nazariy diagramma gulning tarixiy rivojlanishi xisobga olingan xolda tuziladi. GUL-FLOS Gul o`simliklarning urchuvchi, ya`ni ko`payuvchi generativ organidir. Gul qisqargan novdadan tashkil topgan. Gulning o`rni va bandi qisqargan, novda,gulning boshqa qismlari esa qiyofasini o`zgartirgan barg. Gulning hamma qismlari gul o`rniga joylashgan. Gul qiyofasini o`zgartirgan novda barg, ekanligini XVIII asrda nemis shoiri va tabiatshunosi Gyote aniqlagan. Gul asosan quyidagi qismlardan tashkil topgan: 1. Gul bandi 2. Gul o`rni 3. Gul tevaragi(gul qo`rg`oni) 4. Kosacha 5. Gul tojisi Demak, gul qismlari dastlab gul kurtagi ichida shakllanadi. Gul kurtagi tashqi tomondan qiyofasini o`zgartirgan barglar bilan qoplangan. Gul kurtagining 2 ta tipi mavjud bo`lib, biri haqiqiy, ikkinchini aralashdir. Haqiqiy gul kurtagida hosil qismi bilan kurtak qoplamasi bo`lsa, aralash kurtakda hosil qismi bilan boshlang`ich vegetativ novda mavjud bo`ladi. Gul yon bargi bilan gul orasidagi novda gul bandi deb ataladi. Gul bandining uchki qismi kengayib, gul o`rni - torus hosil qiladi. Gul o`rni turli o`simliklarda turlicha bo`ladi. Gul o`rni ayrim xollarda gul qo`rg`onning pastki qismi, changchi va urug`chilar bilan birga o`sib, o`ziga xos shakliga kirish, gipantiya deyiladi. Gipantiy atirgullar va ayrim dukkaklilarga xosdir. Gipantiy meva hosil bo`lishida ishtirok etadi. Gul - steril va fertil (xosildor) qismlardan iborat. Steril qismiga - gulqo`rg`oni (kosacha va tojbarg) fertil qismiga (changchi va urug`chi) kiradi

Ba`zan gul qo`rg`oni oddiy bo`ladi. Gul o`rnida faqat kosacha yoki tojbarg joylashgan oddiy gulqo`rg`on deyiladi. Gul kosachasimonlarga otquloq, lavlagi misol bo`ladi. Gul tojsimonlarga lola, gulsapsar, marvaridgul kiradi. Kosacha bo`lsa, tojisi bo`lmaydi va aksincha (okolotsvetnik prostoy). Gulning asosiy qismlari otalik va onaliklardir. 6. Otalik Otalik 3 qismdan tashkil topgan. a) otalik ipi b) changdon v) chang 7. Onaligi 1. Onalik og`izchasi 2. Onalik ustunchasi 3. Onalik tugunchasi Gul qo`rg`oni faqat kosachadan tashkil topgan bo`lsa, kosachasimon gul (nasha, lavlagi, krapiva) bo`ladi. Gul qo`rg`onida faqat gul tojisi bo`lsa, tojsimon gul (lola, gulsafsar, liliya) deyiladi. Oddiy gul qo`rg`onida kosacha yoki toj bargi bo`ladi. Murakkab gul qo`rg`onida ikkalasi ham bo`ladi. Kosacha Calex - bu kosacha barglardan tashkil topgan (chashelis-tiki). Kosacha barglar bir-biri bilan birlashgan, gulhayrisimonlilar, dukkaklilar, labsimongullilarda birlashgan. Ba`zi o`simliklarda kosacha barglar yaxshi rivojlanmaydi. mas. uzumda, soyabongullilar oilasiga kiradigan o`simliklarda esa, kosacha barg tukka aylanib ketgan bo`ladi. Kosacha barglar odatda bir qator doira bo`lib joylashgan bo`ladi. Ba`zi o`simliklarda esa kosachabarg 2-3 qator joylashgan. Mas. atirgullilar oilasi, gulxayrisimonlar oilasi. Kosachaning 2 va 3 chi qatoridagi barglari kosacha tagi bargi deb ataladi. (podcha щ iye). Kosacha barglar odatda yashil rangli bo`ladi, ya`ni kosacha bargda xlorofil donachalari bor. Kosacha bargda fotosintez protsessi bo`lib turadi.

Shuningdek kosachabarg gulning ichki qismini tashqi sharoitdan saqlab turadi. Ba`zi o`simliklarda kosacha barg gul ochilgandan so`ng tushib ketadi (lolaqizg`aldoq, ko`knori) ba`zi o`simliklarda barg uzoq saqlanadi. (olma,nok). GUL TOJISI-COROLLA Gul tojisi toj barglardan (lepestki)tashkil topgan. Toj barglar ham bir - biri bilan birlashgan yoki birlash-magan bo`ladi. Mas. pechakgullilar oilasiga kiruvchi o`simliklarning toj barglari birlashib ketgan, butsimongullilar oilasida birlashmagan. Toj barglarning shakllari turlicha bo`ladi. Butgullilar oilasiga kiradigan o`simliklarning toj bargi butsimon, murakkabgullilar oilasiga kiradigan o`simliklarning gul tojisi voronkasimon, chuchmomagullilar oilasiga kiradigan o`simliklarning gul tojisi qo`ng`iroqsimon, labgullilar oilasiga kiradigan o`simliklarning gul tojisi labsimon, dukkaklilar hamda binafshagullilar oilasida gul tojisi kapalaksimon. Gul toji har xil rangda bo`ladi. Gul tojisining xar xil rangga bo`yalishi xujayra shirasidagi antotsian,antoxlor pigmentlari hamda xromoplastdagi karotin va ksantofil pigmentlariga bog`liq. Antotsian, hujayra shirasining nordonlik yoki ishqoriy bo`lishiga qarab har xil rang beradi: Oq va qora rang beruvchi pigment bo`lmaydi. Antotsian qizil, ko`k, binafsha ranglar, antoxlor va ksantofil sariqrang beradi. Karotin qizg`ish rang beradi. Gullarning oq bo`lishi quyosh nurining qaytarilishiga bog`liq. Qoramtir rang esa to`q qizil va to`q ko`k rangda hosil bo`ladi. Ba`zan toj barglarning rangi o`zgarishi ham mumkin. Mas. Paxtaning gul tojisi avval sariq, so`ngra pushti rangga bo`yaladi. Gulning tojisi o`z xidi va rangi bilan xasharotlarni o`ziga jalb etadi. Xasharotlar esa o`simliklarni changlatadi. Kosacha va toj barglar gulning o`rnida doira bo`yicha to`g`ri joylashgan bo`lsa, to`g`ri gul-aktinomorf deyiladi. To`g`ri gulni bir necha barobar bo`laklarga bo`lish mumkin. Qiyshiq gulni esa, faqat 1 marta teng bo`lakka bo`lish (ajratish) mumkin. To`g`ri gulni polisimmetrik, qiyshiq gulni esa monosimmetrik deb ham yuritiladi. Ba`zi o`simliklarning guli barobar qismlarga 1 marta ham bo`linmaydi.

Mas. Valeriana. Bunday gullarni asimmetrik gul deb yuritiladi. Kosacha va toj barglar gulning eng kerakli qismi xisoblanadi. Gul qo`rg`oni bo`lmasligi ham mumkin. Mas. qiyoq o`t, tol, terak, g`alladonli o`simliklar. Gulning eng kerakli va ahamiyatli qismi otalik va onaliklaridir. Otaligi-T ы chinki Otaligi 3 qismdan iborat: Otalik ipi, changdon chang. Otaliklar ham bir biri bilan birlashgan yoki birlashmagan bo`ladi. Mas. Murakkabgullilar oilasiga kiradigan o`simliklarning otaliklari xatto changdonlari bilan bir-biriga yopishib ketgan. Dukkaklilar, gulxayrisimonlilar oilasiga kiradigan o`simliklarning otaliklari iplari bilan bir- biriga yopishgan. Gulxayrisimongullilar oilasiga kiradigan o`simliklarning otaligi juda ko`p bo`lib, otaliklarning hammasi bir-biri bilan yopishib ketgan. Bunday otalik-larni "bir guruxli" (odnobratstvenn ы ye) deyiladi. Dukkakliklar oilasida otaligi 10 ta bo`lib, shundan 9 tasi bir-biri bilan birlashgan, 1 tasi birlashmagan. Bunday otaliklarni "ikki guruxli deyiladi". (dvubratstvenn ы ye). Lipa daraxtining otaligi "ko`p guruxli" (mnogobratstvenn ы ye) Onaligi-pestik. Onalik 3 qismdan tashkil topgan. Onalikning pastki kengaygan qismi-onalik tuguni-zavyaz Tugundan onalik ustuni-stolbik o`sib chiqadi. Onalik ustuning yuqori tomonida og`izcha-r ы lsa bo`ladi. Ba`zi o`simliklarning onalik ustunchasi bo`lmaydi. Mas. ko`knorida. Bunda onalik og`izchasi tugunchaga yopishgan bo`ladi. Onalik tugundan esa meva xosil bo`ladi. Shuning uchun mevaning ichida urug` bo`ladi. Onalik tuguni 1,2,3 yoki ko`p xonalik bo`lishi mumkin. Gulda onaliklar ko`p bo`lib, birlashmagan bo`lsa, apokarp, birlashib ketgan bo`lsa, senokarp deyiladi. Mas. ayiqtovon, qulupnay o`simliklarining onaligi apokarp:lola,gulsafsarda senokarp. O`simlik gullarida ham otalik, ham onaliklari bo`ladi. Bunday 2 jinslilar - oboyepol ы ye deyiladi. Gulda otalik yoki faqat onaligi bo`lsa, bir jinsli-

odnopol ы y deyiladi. Bir jinsli gullar bitta o`simlikda bo`lsa, buni bir uyli- odnodomniy o`simlik deyiladi. Mas: jo`xori, oshqovoq, qarag`ay. Agar otalik gullar bir o`simlikda, onaliklari esa 2-bir o`simlikda bo`lsa, buni 2 uyli o`simlik-dvuxdomn ы y o`simlik deyiladi. Mas. Tol, nasha ba`zi o`simliklar 3 uyli- tryoxdomn ы y ham bo`ladi. Bularda 1-sida otalik gul, 2-sida onalik gul, 3-sida ham otalik, ham onalik bo`ladi. 3 uyli o`simliklarga chinni gullilar oilasiga kiruvchi o`simliklar misol. Agar bir o`simlikda ham otalik ham onalik guli, hamda 2 jinsli guli bo`lsa, bunday o`simliklarni poligam o`simliklar deyiladi. Mas. qovun, kungaboqar va boshqalar. Gulning qismlari gul o`rnida doira bo`ylab joylashgan bo`lsa, siklik, agar gul qismlari gul o`rnida baland-past joylashgan bo`lsa, atsiklik gul-spiral gul deyiladi. Gulning kosachasi va toj barglari doira bo`ylab joylashib, faqat otalik va onaliklari bilan baland - past joylashgan bo`lsa, yarim spiral-gemetsiklik gul deyiladi. Doira bo`ylab joylashgan gulga lola, spiral gulga magnoliya, gametsiklik gulga ayiqtovon misol bo`ladi. Changdondan chiqqan chang donachalarining urug`chining tumshuqchasiga tushushiga changlanish deb ataladi. O`simliklar olamida o`zidan changlanish va chetdan changlanishi mavjud. Bitta gulning changi aynan shu gul urug`chisining tumshuqchasiga kelib tushushiga o`zidan changlanish deyiladi. O`zidan changlanuvchi o`simliklarning guli odatda ko`rimsiz va xidsiz bo`ladi. O`zidan changlanish salbiy xodisa xisoblanadi. Bir o`simlikning chang donachalarini boshqa o`simlik urug`chisining tumshuqchasiga tushishi chetdan changlanish deyiladi. O`simliklarning chetdan changlanishda shamol va xashorotlar yordamida changlanish muhim rol o`ynaydi. Chetdan changlanish ijobiy hisoblanadi. Shamol yordamida changlanishga anemofiliya (yunon: «anenos» -shamol, «fileo» - hohlamoq) deyiladi. Bunga yong`oq, terak, makkajo`xori, eman, kanop va qand lavlagilarning changlanishni misol qilishimiz mumkin. Bunday gullar mayda va changlari yengil bo`lib, uzoq joylarga tarqalishi mumkin (2 ming km gacha).

O`simliklarning xashorotlar yordamida changlanishi entomofiliya (yunon. «entomon» - xashorot, «fileo» - sevaman) deb ataladi. Bunday gullar yirik, tojbargi uzoqdan ko`zga tashlanadigan, nektarlari esa sershira suyuqlik chiqaradi. GUL FORMULASI VA DIAGRAMMASI - Bir yillik o`tli o`simlik - - 2 yillik o`tli o`simlik - - Ko`p yillik o`tli o`simlik - - Daraxt va butalar - - To`g`ri gul aktinomorf - - Qiyshiq gul zigomorf - - Bir jinsli otalik gul Mars - - Bir jinsli onalik gul-Venera - - 2 jinsli gul - K yoki Sa-kosacha bargi-chashechka S yoki So-toj bargi-venchik A-otaligi-T ы chinka U-onaligi-Pestik Kosacha, tojbarg, otalik va onaliklarning soni raqam bilan ko`rsatiladi. Agar ular birlashib ketgan bo`lsa, raqam qavs ichiga olib qo`yiladi. Ularning soni 10 tadan 12 tagacha bo`lsa, raqam ko`rsatiladi. Unda ko`p bo`lsa, cheksiz alomati qo`yiladi. Onalik tuguni yuqorida joylashgan bo`lsa onalik sonining pastiga chizib qo`yiladi. Agar onalik tuguni pastga joylashgan bo`lsa, onalik sonining yuqorisiga chiziq qo`yiladi. Gul qo`rg`oni oddiy bo`lsa deb R xarfi qo`yiladi. + Sa 4 So 4 A 44+2 U (2) -Butsimon gullilar, rediska, turup, karom + Sa (5) So 5 A U (3-5) g`o`za gulining formulasi. + Sa 5 So 5 A U -Ayiqtovongullilar: sedana, ayiqtovon.

To`p gullar-sotsvetiye. Ko`pchilik o`simliklarning guli bir nechta bo`lib gul to`plamlarini tashkil etadi. To`p gullarning shakllari bir necha xil bo`ladi: 1. Shingil- kist . Shingilga o`xshash gul to`plarida gulning o`qida pastdan yuqoriga qarab gullari ochiladi. pastki gullarning bandi yuqori gullarnikiga nisbatan bir oz uzunroq bo`ladi. Mas, butsimon gullilar oilasi: jag`-jag`, supurgi o`t, gorchitsa. 2. Qalqonsimon to`p gul - shitok. Qalqonsimon to`pgullar bir satxga joylashgan bo`ladi. Chunki ularning gul o`qidagi pastki gullari uzun bandli, yuqoridagi gullari esa qisqa bandli bo`ladi. Xulosa qilib aytganda gul o`qidan o`sib chiqqan gullar bitta satxni egallaydi: olma, do`lana, nok. 3. Oddiy boshoq-prostoy kolos . Oddiy boshoq shingilga o`xshash to`pgul. Lekin uning gullari gul o`qida bandsiz joylashgan bo`ladi, mas. zupturum, qiyoq o`t. 4. Murakkab boshoq-slojn ы y kolos . Bunda gullarning asosiy o`qi tarmoqlanib ketadi. Asosiy o`qining tarmog`ida ayrim boshoqlar joylashgan bo`ladi. Mas. bug`doy, arpa, suli. 5. Oddiy soyabon-prostoy zontik. Oddiy soyabonda gul o`qining yuqori tomonidan barobar bandli gullar o`sib chiqib, 1 ta satxni egallaydi. Mas. olcha, piyoz, chesnok. 6. Murakkab soyabon-slojn ы y zontik. Bunda asosiy gul o`qidan qo`shimcha gul o`qchalar o`sib chiqadi. Bu gul o`qcha-larda barobar bandli gullar joylashgan. Mas. sabzi, uk-rop, kashnich. 7. Supurgi boshoq-metyolka . Bu tarmoqlanib ketgan shingildan iborat. Mas: uzum, siren, sholi, tariq, makkajo`xorining otalik guli. 8. So`ta-pochatok . Sutada gul o`q yo`g`on bo`lib, yaxshi taraqqiy etgan, gullar esa gul o`qiga bandsiz joylashgan. Sutani qoplag`ich barglari o`rab olgan. 9. Boshcha-golovka . Boshchada gul o`qining uchi kengaygan bo`lib, bandsiz, gullari zich joylashgan bo`la-di. Mas. yovvoyi beda-klever

10. Savatcha-korzinka . Bunda gullar savatchaga to`plangan bo`ladi. Ularda gullarning uchi tarelka yoki plastinka o`xshab o`sgan bo`ladi. Gullar shu gulning o`qiga bandsiz o`rnashgan. Mas. murakkabgullilar oilasi-qoqi o`t, romashka. 11. Kuchala-serejka . Kuchalada gul o`qi ingichka bo`ladi. Gullar gul o`qiga bandi bilan joylashgan bo`lib, pastga qarab osilgan bo`ladi. Mas. yong`oq, tol.

Adabiyotlar: 1. Xrjanovskiy V.G."Kurs ob щ yey botaniki" II tom V ы sshaya shkola 1982. 2. Kursanov L.I,Komarnitskiy N.A,Meyyer K.I, Razdorskiy V.F,Uranova.A "Botanika" II tom, O`simliklar sistemati-kasi", Toshkent 1963g 3. Jebrak A.R. "Kurs botaniki", M. Med, izd. ,1949. 4. Jukovskiy P.M "Botanika"M,Sovetskaya nauka 1949. 5. Komilova F, Jongurazov F."Botanikadan amaliy mashg`ulotlar",Toshkent,"Mexnat" 1986. 6. G.P.Yakovlev.,V.A.Chelomb ы tko.Botanika.M.Iz-vo «V ы sshaya shkola" 1990 god. 7. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika. T. «O`qituvchi» 1995 yil. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Qirqquloqsimonlilar. Yuksak o`simliklar evolyutsiyasi. Ochio` urug`lilar

Magnoliyatoifalar, yopiq urug`lilar yoki gulli o`simliklar bo`limi-magnoliophyta, angiosper- matophyta, anthophyta

Ochiq va yopiq urug`li o`simliklar

Magnoliyatoifa (Magnoliophyta) - Gulli yoki yopiq urug`li o`simliklar

Yopiq urug`li o`simliklar tasnifi.Bir va ikkipallali o`simliklar. Magnoliyadoshlar, ayiqtovondoshlar, ko`knoriguldoshlar, chinniguldoshlar, sho`radoshlar va grechixadoshlar oilalari