Urug’li mevalar - Ботаника - Рефераты

Urug’li mevalar

Загружено в:

05.04.2023

Скачано:

0

Размер:

582.73828125 KB

Urug’li mevalar Mevali daraxtlar urug’li, danakli, rezavor, yong’oq mevali hamda subtropik o’simlik va rezavor meva guruhlariga bo’linadi. Har bir turning biologiyasi aniqlangandan keyin tuproq va iqlim sharoiti shu o’simlik tabiatiga moslashtirilsa, albatta u ning barvaqt hosil berishi, ko’p umr ko’rishini to’liq ta’minlashi mumkin. har bir o’simlikning tashqi sharoitga bo’lgan talabiga qarab respublika, viloyat, tumanlarda kattakatta maydonlarda mevazorlar barpo qilish mumkin. Biz uzoq umr ko’rib, mo’l hosil beradigan mevali daraxtlarning o’sish va taraqqiyot qonunlarini yaxshi bilib olsak, o’stirilayotgan yoki o’stirilishi kerak bo’lgan mevali daraxtlar uchun zarur sharoitni to’liq yaratib bersak, uzoq umr ko’rish va sifatli hosil berishini ta’minlagan bo’lamiz. Urug’li mevalilarga olma, nok, behi kabilar misol bo’ladi. Bular yetilish vaqtiga qarab 5 guruhga bo’linadi: ertagi mevalar urug’li mevalarining boshqa guruhlariga nisbatan ertaroq yetiladi. Uzilgandan keyin uzoq vaqt saqlanmaydi, olis joylarga yuborishga unchalik yaramaydi, kimyoviy tarkibi jihatidan boshqalardan farq qiladi. Yozgi nav mevasi tusga kira boshlagan vaqtda uziladi. Shunday qilinmasa, u tez pishib o’tib ketadi, unsimon holga kelib qoladi, shirasi kamayib, mazasi yomonlashadi, tez buziladi. Uzoq joylarga tashish uchun yaroqsiz bo’lib qoladi. Ertagi mevalar oldin, kuzgi mevalar esa keyin teriladi. Kuzgi meva lar ham meva shoxchasidan oson ajraladigan, urug’i jigarrang tusga kirgan va po’sti shu navga xos rang hosil qilgan vaqtda uzib olinadi. Kuzgi nav mevalar yozgi navlarga nisbatan uzoq roq saqlanadi. Saqlash uchun mo’ljallangan mevalar iste’mol qilish uchun yaraydigan darajada yetilishidan ancha ilgari terib olinadi. Bunda ularni iloji boricha kechroq yig’ib olishga harakat qilinadi. Lekin mevalar sovuq tushguncha yoki yog’ingarchilik boshlanguncha daraxtda qolib ketmasligi lozim. Kuzgi quruq kelgan yillarda hosilni kechiktirib yig’ishtirish foydalidir. Chunki bu vaqtda mevalar yana yiriklashadi, rangi va hidi yaxshilanadi. Kechki mevalar qishda yaxshi saqlanadi. Ularning ba’zilari masalan: «Zolotaya gray та », «Renet Simirenko» ancha vaqt buzilmay turadi. Yetilish muddatlariga ko’ra meva

navlarini guruhlarga bo’lish tartibi har bir tuman uchun alohida belgilanadi. Bitta navning o’zi har xil o’sish sharoitiga ko’ra turli guruhga kirishi mumkin. 3-rasm. Olma. «Golden delishes» 4-rasm. Olma. «Nafis» navi. navi. 5-rasm. Olma. «Renet Simirenko» navi. Zararkunandalar qanday o’simliklarni zararlashiga qarab tavsiflanadi. Bunday tavsiflash sababli zararkunandalar haqidagi ma’lumotlar birmuncha takrorlansa ham ma’lumotnomadan keng miqyosda foydalanish ancha qulay. har qaysi daraxt o’simlikka tushadigan zararkunandalar o’simlikning ayrim organlari (ildizi, tanasi, shoxlari, kurtak, tuguncha va mevalari)ga yetkazilgan zarariga qarab joylanadi. Ma’lumotnomada zararkunandalarni bunday joylash himoya tadbirlari bilan belgilangan ishlarni ketma-ket olib borish uchun imkon beradi. O’simlik zararkunandalari deganda, o’zlari joylashib olgan o’simliklar bilan oziqlanib yashovchi bo’g’imoyoqli jonivorlarni tushunamiz, bu zararkunandalar qatoriga hasharotlar, o’rgimchaksimonlar, qisqichbaqasimonlar, ko’poyoqlilar va boshqalar kiradi. Bulardan tashqari, qurtlar turkumi (tipi)ga qarashli o’simlikxo’r

nematodalar; yumshoq tanali jonivorlar turkumiga qarashli molluska yoki shilliqlar; sut emizuvchilar sinfiga qarashli kemiruvchilar ham o’simliklarni zararlaydi. hasharotlar boshqa bo’g’imoyoqli jonivorlardan tanasi uch qismga – bosh, ko’krak va qoringa bo’linishi, bir jufl mo’ylovchasi, uch juft oyog’i va bir-ikki juft qanoti bo’lishi bilan farq qiladi. hasharotlarning og’iz apparati kemirishga yoki so’rishga moslangan bo’ladi. Hasharotlarning so’ruvchi organlari turlicha tuzilgan. Ularning ko’pgina turlarida bu organlar teshib so’rishga, ba’zilarida esa faqat so’rish yoki yalashga moslangan bo’ladi. Teshib so’radigan hasharotlar o’simliklarga ularning to’qimalaridagi shirasini so’rish yo’li bilan zarar yetkazadi. Hasharotlar o’zlarining rivojlanish davrida o’zgarib, ya’ni rivoj lanishning bir fazasidan ikkinchi fazasiga o’tib turadi. Masalan, zararli turlarga qarashli hasharotlar chala hamda to’la yetiladigan ikki guruhga bo’linadi. Olma qurti. Bu quit urug’li meva, ayniqsa olma, nok va behi daraxtlarining asosiy zararkunandasi hisoblanadi. Ba’zi yillarda shaftoli, o’rik, olxo’ri va do’lana daraxtlarining mevalariga ham zarati yetkazadi. Qurtlar meva ichiga kirib, uning eti, so’ngra urug’lari bilan oziqlanadi. Olma qurti shikastlagan mevalar pishib yetilishidan ancha ilgari to’kiladi. Bunday mevalar saqlab qo’yish uchun yaramaydi, ularning bir qismi chirib ketadi. Olma qurtiga qarshi yaxshi kurash olib borilmayotgan bog’larda hosilning 30– 70 foizi nobud bo’ladi. Tashqi ko’rinishi. Kapalagi qanotlarini yozganda 2 sm gacha yetadi. Oldingi qanotlari to’q kulrang tusda, qoramtir to’lqinsimon ko’ndalang chiziqlar bilan qoplangan, qanotining uchida to’q bug’doy rangda tovlanib turadigan qo’ng’ir rangli dog’i bo’ladi. Keyingi qanotlari och qo’ng’ir tusda, ularning chetlarida och rang li popuk bo’ladi. Tuxumi yassi shaklda, oq, uzunligi 1 mm keladi. O’sib yetilgan qurti 14–20 mm uzunlikda, och pushti rangli. Qurtning boshi och qo’ng’ir tusda, ensasi sariq qalqonchali bo’ladi. G’umbagi tig’iz qilib o’ralgan qo’ng’ir rangli ipaksimon pilla ichida turadi. Pillasi jigarrangli bo’ladi. G’umbagining sirtida va qorin bo’lagi uchida pixchalari bor.

Hayot kechirishi. O’sib yetilgan qurtlari pilla ichida qishlaydi. Qurtlarining ko’pchiligi esa shu yil hosil bergan meva daraxtlarin ing shox-shabbalarida qishlab chiqadi. Ular daraxt tanasidagi po’stloq yoriqlari va qatlamlariga, shox qo’ltiqlariga, kavaklariga hamda ildiz bo’g’zi yonidagi tuproq kesakchalari tagiga joylashib oladi. Po’stloq qobiqlari ko’chayotgan keksa meva daraxtlarida 60–80 ta qurt qishlashi mumkin. Po’stlog’i ko’chmagan yosh daraxtlarda bu qurtlar ildiz bo’g’zi yonida qishlaydi. Nihoyat, olma qurti mevalar xillangan uchastkalarda, mevalar idishlarga joylangan binolarda, mevaxonalarda, daraxt shoxlariga qo’yilgan tirgovichlardagi teshik va yoriqlarda, yangi mevadan bo’shagan yashik larda qishlab chiqadi. Olma qurti O’zbekistonning asosiy mevachilik rayonlarida uch bo’g’in, tog’li tumanlarida esa bir-ikki bo’g’in avlod beradi. Qurtlar ko’klamda aprel oyida, ba’zan martda ham, g’umbakka aylanadi. Birinchi kapalaklari olma daraxtlari gullay boshlagan davrda paydo bo’ladi. G’umbakdan chiqqan kapalaklari shox- shabbaning soya joylarida yashirinib turib, qosh qoraygandan keyin ucha boshlaydi. Bu kapalaklar tezda juftlashib, tuxum qo’yishga kirishadi. Tuxum larini havo harorati 16,5°C bo’lgan paytlarda, ko’pincha barglar ning ustki tomoniga, ba’zan mevalarga bitta-bittadan qo’yadi. Yoz faslida mevalar o’sib kattalashgan sari kapalaklarning ko’pchiligi tuxumlarini mevalarga qo’yadi. har bir urg’ochi kapalak 50– 100 tagacha tuxum qo’yishi mumkin. Bog’larda kapalaklarning paydo bo’lish, tuxum qo’yish va qurtlarning tuxumdan chiqa boshlash muddatlari juda muhim rol o’ynaydi. Chunki, bu zararkunandalarning tuxumlarini hamda ulardan chiqayotgan qurtlarni yoz faslida dori purkab yo’qotish vaqtlari ana shu muddatlarga qarab belgilanadi. Daraxtlarni dorilashning aniq muddatlari bog’larda olma qurtining rivojlanishini maxsus kuzatish natijalariga asosan belgilanadi. Olma daraxtlarini olma qurtiga qarshi dorilashning eng yaxshi muddati kapalaklar ning 20 foizi ucha boshlagan vaqt hisoblanadi. Bu muddat odatda kapalaklar tuxum qo’yayotgan hamda ilgari qo’yilgan tuxumlardan qurtlar chiqayotgan paytga to’g’ri keladi.

Tekislik zonalarda (Toshkent, Samarqand viloyatlarida) birinchi bo’g’in qurtlar aprelning uchinchi yoki mayning birinchi o’n kunligida, olmaning Renet Simirenko navi gullab bo’lgandan keyin tuxumdan chiqa boshlaydi. Olma qurti ikki bo’g’in avlod beradigan tog’li zonalarda (Bo’stonliq, Baxmal tumanlarida) qurtlar may ning uchinchi o’n kunligida, olmaning Renet Simirenko navi gullab bo’lganidan keyingi 14–21-kunda tuxumdan chiqadi. Ko’klamgi bo’g’in kapalaklarining g’umbakdan chiqishi va tu xum qo’yishi ayrim yillarda, ayniqsa ko’klam sovuq, seryog’in kelgan vaqtda uzoqqa cho’zilib, 30–35 kun davom qiladi. Yangi qo’yilgan tuxumlardan 6–8 kunda qurtlar chiqadi. Tuxumdan chiqqan qurtning tanasi oq, uzunligi 1,5 mm, boshi qoramtir bo’ladi. Ular meva qidirib o’rmalab yuradi, mevaga borib yetganidan keyin avvalo uning sirtida o’rmalaydi va mevani teshib kirish uchun qulay joy qidiradi. Qurtlarning ko’pchiligi mevaning yon tomonidan yoki meva bandi yaqinidan teshib kiradi. Qurt mevaga kirayotganida uning po’stini yemasdan, balki o’zi kirgan teshik yoniga taxlab qo’yadi. Qurtning mevani teshib kirishiga 1,5–2 soat va ba’zan undan ham uzoqroq vaqt sarflanadi. Mevaga kirgan qurt dastlab uning eti, keyinchalik urug’lari bilan oziqlanadi, mevalardagi qurtlar 27–28 kun ichida rivojlanib bo’ladi. Shu davrda bu qurtlar to’rt marta tulaydi. Oziqlanib bo’lgan qurtlar daraxtlardagi hamda yerga to’kilgan mevalardan tashqariga chiqib po’stloq yoriqlari va qatlamlari, shox qo’ltiqlari, ushlash belbog’lari va to’kilgan mevalar to’plangan joylarda ipaksimon pilla o’rab g’umbakka aylanadi. Tekislik zonada joylashgan bog’lardagi daraxtlarning ushlash belbog’larida birinchi qurtlar may oxiri yoki iyunning birinchi o’n kunligida, tog’lardagi bog’larda esa iyun oxirida paydo bo’ladi. Qurtlar tuxumdan chiqib ushlash belbog’larida paydo bo’la boshlashigacha 27–32 kun o’tadi. Ikki–to’rt kundan so’ng bu qurtlar g’umbakka aylanadi. Yozgi birinchi bo’g’in kapalaklarining ko’plab urchishi va ikkinchi bo’g’in qurtlarining tuxumdan chiqishi tekislik zona (Toshkent, Samarqanddagi bog’larda iyunning ikkinchi yoki uchinchi o’n kunligida (ko’klamgi kapalaklar uchib

chiqqanidan keyingi 45–54 kunda) boshlanadi. Tog’li rayonlarda ikkinchi bo’g’in qurtlar iyunning ikkinchi o’n kunligida yoki uchinchi o’n kunligi boshidan tuxumdan chiqa boshlaydi. Uchinchi bo’g’in qurtlarning tuxumdan chiqishi tekislik zona (Toshkent, Samarqand)d agi bog’larda iyulning ikkinchi yoki avgustning birinchi o’n kunligida (ikkinchi bo’g’in qurtlar tuxumdan chiqqanidan keyin 30– 44 kunda) boshlanadi. Urg’ochi kapalaklar iyun-iyul oylarida ancha serpusht bo’ladi va uchib chiqqanidan keyin ikkinchi kundayoq tuxum qoyishga kirishadi. Yoz faslida tuxumlar 5–6 kunda, qurtlar esa 21–24 kunda rivojlanib bo’ladi. Ikkinchi va uchinchi bo’g’in qurtlar olma, nok va behining kuzgi hamda kechpishar navlarini zararlaydi. Yozda, ayniqsa, iyuldan sentabrgacha bu zararkunandalarning hamma ri vojlanish davrlariga kirgan bo’g’inlari uchraydi, qurtlari esa to oktabrgacha mevalarda saqlanadi. Iyundan e’tiboran qurtlarning bir qismi harakatdan to’xtab, to kelgusi yilning ko’klamigacha shu holda yotadi. Avgustning birinchi yoki ikkinchi o’n kunligida qurtlar harakatdan to’xtaydi, avgust oxiri va sentabrda ularning 95– 100 foizi qishlovga ketadi. Bu zararkunandalar O’zbekistonda o’stirilayotgan olma ning hamma navlariga tushadi. Ammo, «Beliy naliv», «Persikovoe letnoe», «Pervenets Samarkanda» kabi ertapishar navlarni kamroq zararlaydi. Olma daraxtlari kam hosil bergan yillarda, ko’p hosil bergan yillardagiga nisbatan, bu qurt ko’proq zarar vetkazadi. Tog’li rayonlarda olma qurti ikki bo’g’in avlod berishi sababli, bu rayonlardagi olma, nok va behi hosilini kamroq zararlaydi. Daraxtlarni olma qurtiga qarshi dorilash muddatlarini belgilash. Olma qurtiga qarshi daraxtlarni kimyoviy dorilash ishini bu zararkunandaning kapalaklari uchib chiqayotganda, tuxum qo’yishga kirishdan oldin hamda qurtlari tuxumdan chiqa boshla gan va hali meva ichiga kirib ulgurmagan vaqtlarda o’tkazish lozim. Bog’lar juda erta yoki kech (qurtlarning ko’pchiligi meva ichiga kirgan vaqtda) dorilanganida hosilning bir qismi nobud bo’ladi. Bog’larni olma qurtiga qarshi dorilash muddatlarini belgilashn ing bir necha usuli qo’llaniladi. Bu usullardan eng qulayi va samaralisi olma qurtining tabiiy

sharoitda rivojlanishini kuzatib turishdir. Buning uchun olma yoki nok daraxtlarining kechpishar navlarida 15–20 avgustda tekshirib ko’rilmagan, ya’ni orasida qishlayotgan qurtlar bo’lgan ushlash belbog’lari qoldiriladi. Bu daraxtlarning po’stlog’i ham tozalanmaydi. Birinchi kuzgi sovuqlar tushganidan keyin daraxtlarda qoldirilgan belbog’lar asta-sekin yechib olinib, qurtlar pillalari bilan birga idishlarga joylanadi va ularning og’ziga doka tortiladi. Bunda pillalarni zararlamay saqlab qolib, qurtlarni shu pillalar ichida qishlatishga katta e’tibor beriladi. Qurtlarni idishga joylash oldidan pillalardagi qurtlar sanalib, ularning soni 150–200 gacha yetkaziladi. So’ngra bu idishlar bostirmaga osib qo’yilib, ulardagi qurtlar qishda yog’inlar hamda –8°C dan past harorat ta’siridan himoya qilinadi. Ko’klamgi iliq kunlar boshlanishi bilan bu qurtlarning g’umbakka aylanishi va ulardan kapalaklar chiqishi kuzatib turiladi. Ikkinchi bo’g’in qurtlarga dori purkash muddatini belgilash uchun mayning uchinchi o’n kunligidan boshlab har uch–to’rt kunda bir marta ushlash belbog’lariga kirgan qurtlar belbog’lar bilan birgalikda olinib idishlarga joylanadi va ularning og’ziga doka yopiladi. Idishdagi qurtlarning soni 100 tadan kam bo’lmasligi shart. So’ngra bu idishlar bostirmaga yoki daraxt shox-shabbasining soya joyiga osib qo’yiladi. Olma daraxtlarining rivojlanish davrlariga qarab, olma qurti ning rivojlanish muddatlari hozircha vodiy zonasidagina o’rganildi. Ko’p yillik tajriba natijalariga asosan, Toshkent viloyatida bu muddatlar quyidagicha ekanligi aniqlandi: ko’klamdagi kapalaklar olma daraxtlari gullab bo’lgandan keyin ucha boshlaydi va 4–6 kun o’tgach ko’plab uchadi; birinchi bo’g’in kapalaklar olma daraxtlari gullab bo’lgandan keyin 50–52 kun o’tgach, ikkinchi bo’g’in kapa laklar esa 92–95 kun o’tgach ucha boshlaydi. Kurash choralari: 1. Qish faslida (mart oyigacha kechiktirmay) daraxt tanalari qurigan po’stloqlardan, kavaklar va shox qo’ltiqlari xascho’plardan tozalanib, so’ngra bu xas-cho’plar yondiriladi.

2. Bog’ qator oralari, daraxt tanalarining atrofi haydaladi. 3. Aprel oyigacha bo’lgan davrdagi iliq kunlarda tirgovuchlar, mevaxonalar, mevadan bo’shagan idishlar dezinfeksiya qilinadi. Mevaxonalarning deraza hamda eshiklariga doka yoki ko’zlarining kattaligi 1 mm keladigan sim to’r tutiladi. 4. har qaysi bo’g’inning tuxumdan chiqqan qurtlarini ular mevalarga o’tguncha qirib tashlash uchun hosilga kirgan daraxtlar ko’klam va yoz fasllarida dorilanadi. Birinchi bo’g’in qurtlarini yo’qotish uchun daraxtlarga ko’klam faslida ikki marta dori purkaladi. Birinchi purkash ko’klamdagi kapalaklarning 20 foizi g’umbakdan chiqa boshlagan davrda o’tkaziladi. Bu davr tekisliklardagi bog’larda olmaning ertangi Simirenko navi gullab bo’lgandan keyin 8–10 kun, tog’li rayonlardagi bog’larda esa 14–18 kun o’tgach boshlanadi. Birinchi purkashdan keyin 15 kun o’tgach daraxtlari kam hosil beradigan yoki qattiq zararlangan bog’lar ikkinchi marta dorilanadi. Ikkinchi bo’g’in qurtlarini yo’qotish uchun yozda daraxtlar ikki marta dorilanadi. Birinchi dori yozgi kapalaklarning birinchi bo’g’ini ko’plab ucha boshlagan davrda purkaladi. Bu davr tekisliklardagi bog’larda daraxtlar gullab bo’lgandan keyin 40– 42 kun, tog’lardagi bog’larda esa 50–55 kun o’tgach boshlanadi. Daraxtlar gullab bo’lgandan keyin 60–70 kun o’tgach, ikkinchi marta dori purkaladi. Uchinchi bo’g’in qurtlarni yo’qotish uchun daraxtlar yoz oxirida ikki marta dorilanadi. Bu galgi dori daraxtlar gullab bo’lgandan keyin 85–90 kun o’tgach, birinchi marta va yana 12–15 kun o’tgach ikkinchi marta purkaladi. hosilni yig’ishtirib olishga 30 kun qolganida daraxtlarga dori purkashni to’xtatish tavsiya etiladi. Shu munosabat bilan, hosili erta pishib yetiladigan navlar faqat ko’klam faslida dorilanadi. Olma qurti uch bo’g’in beradigan tekislik zonalarda mevalari o’rta muddatda pishib yetiladigan daraxtlarga dorilar ko’klam va yoz fasllarida, mevalari kech muddatda pishib yetiladigan daraxtlarga esa ko’klam, yoz va kuz fasllarida purkaladi. hamma purkashlar uchun faqat kalsiy

arsenatining suv ara lash suspenziyasi ishlatiladi. Bu suspenziya 0,3 foiz kalsiy arsenati va shuncha miqdorda ohak qo’shib tayyorlanadi. Kalsiy arsenati tarkibida rux sulfat bo’lgan ho’llovchi poroshok shaklida ishlatilganda unga ohak qo’shilmaydi. Kimyoviy preparatlardan detsis 0,3 1/ga, BI-58 0,5 1/ga va suvli alfa preparatini 0,5 1/ga miqdorda qo’llash yaxshi natija beradi. 5. May oxirida hosilli daraxtlarning tanasiga va yo’g’on butoqlariga 3 foizli tiofos emulsiyasi singdirilgan qanor to’qimadan ushlash belbog’lari o’raladi. Bunday emulsiya 100 litr suvga 3 kg tiofos konsentrati, 10–15 kg sariq sog’ tuproq qo’shib tayyorlanadi. 6-rasm. Behi. «Izobilnaya» navi. Behi eng qadimiy o’simlik bo’lib, Markaziy Osiyoda keng tarqalgan. Behining balandligi 1,5 metrdan 8 metrgacha yetadi. Ko’p ildizbachki chiqaradi. O’zbekistonda «Izobilnaya», «Sovxoznaya», «Samarkandskaya krupnoplodnaya» va mahalliy shakllaridan «Buxoro turshaki» keng tarqalgan.

Похожие

Urug’li va danakli mevalar. Subtropik mevalar

Urug’. Urug’ning tuzilishi. Meva xillari

Yopiq urug’li o’simliklarning generative organlarining tuzilishi. Gul. Gullash va o’simliklarning changlanishi

Meva–sabzavot va konservalangan mahsulotlar mikrobiologiyasi

Mevali va rezavor mevali o’simliklarning kelib chiqishi, botanik ta’rifi va umumbiologik xususiyatlari