Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fani, maqsadi, vazifasi va o'rganish uslublari, rivojlanish tarixi - Ботаника - Рефераты

Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fani, maqsadi, vazifasi va o'rganish uslublari, rivojlanish tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fani, maqsadi, vazifasi va o'rganish uslublari, rivojlanish tarixi Reja: 1. Tabiatshunoslik fanining predmeti, maqsadi va vazifasi. 2. Tabiiy fanlar zamonaviy kontseptsiyasi fanining o’rganish uslublari. 3. Tabiiy fanlarning rivojlanish tarixi. 4. Tabiatshunoslik fanining taraqqiyotida Markaziy Osiyo mutafakkir olimlarining xizmatlari.

Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fani hozirgi kunga kelib asosiy xalqaro sintetik fanlarning biriga aylandi. Chunki tabiat qonuniyatlarni bilish genetika, evolyusion ta’limot, matematika, fizika, kimyo, o’simlik va hayvonot olami sistematikasi, antropologiya, geologiya, geofizika singari fanlar oldiga qo’yilgan muammolar tirik va o’lik tabiatni o’zaro munosabati masalalarini yechishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabat eng og’ir, yechimi mushkul muammo. Inson faoliyati ta’sirida qurg’oqchilikning kuchaya borayotganligi, cho’llanish, suv zahiralari kamayib, tabiiy muhitni ifloslanishi kuchayib, suv, havo va ayniqsa oziq-ovqatning tansiqligi, yer yuzi aholisini to’rtdan bir bo’lagida ocharchilik mavjudligi va uni oldini olish hozirgi zamonning dolzarb muammolaridan ekanligi ko’pchilikka ma’lum. Mazkur fan hozirgi zamon taraqqiyotining eng yuqori pog’onasiga ko’tarilgan biologiya, fizika, ximiya, geologiya, biofizika singari fanlar va miqdoriy analiz uslublaridan foydalanib, ilmiy texnik taraqqiyotning barcha sohalarini o’z manfaatlarini amalga oshirish uchun safarbar qildi va uning oldingi qatoriga o’tishga erishdi. Tabiat qonunlarini har tomonlama o’rganishni hayotni o’zi taqozo qilayotir. Tirik materiya integrasiyasining eng yuksak darajasini o’rganish jarayonida tabiiy fanlar konsepsiyasi uni bir butun yaxlit holda ko’radi va biologlar, ekologlar, mikrobiologiya, genetika va neodarvin nazariyasini uning haqiqiy tabiiy holatida, evolyusion jarayon doirasida ko’radilar. Bu fanning kelgusi rivoji uning kelgusida quyidagi muhim, global vazifalarni yechishi lozimligida ko’radi: 1. Yer qurrasida sodir bo’layotgan demografik muammolar, aholini son jihatidan ko’payishidagi sifat o’zgarish va ularni jamiyat strukturasi tuzilishi bilan bog’liqligi. 2. Yadro energiyasini energetik zahira sifatida halq xo’jaligida qo’llash muammosi va ayniqsa idora qilish imkoni bo’lgan termoyadro sistemasini bunyodga keltirish. 3. Tabiat zahiralarini yopiq zanjir sikllari va ayniqsa agrotexnikaning zanjir sikllarini yaratish. 4. Tabiiy muhitning beqiyos darajada ifloslanayotganligi tufayli yer qurrasining issiqlik

balansini o’rganish muammolari. 5. Yer qurrasida sodir bo’lishi kutilayotgan falokat (inson naslini buzilayotganligi)ni oldini olish va hokazo. Bu muammolarni yechish uchun yuksak intellektual kuchlar va juda katta mablag’ talab qilinadi. Buning uchun ilmiy tadqiqot ishlari halqaro masshtabda olib borilishi lozim bo’ladi. Insonning texnikaviy talabi uchun har yili atmosfera hisobidan sarflanadigan kislorod 48 mlrd. kishini nafas olishi uchun yetarli. SHu bilan birga insonni hayot faoliyati normal borishi uchun sarflanadigan atmosfera tarkibidagi kislorodning miqdori 5 ming trln. tonnaga teng bo’lishiga qaramasdan uni bitmas - tuganmas deb bo’lmaydi. Odam bir yilda 9 tonnaga yaqin kislorod qabul qiladi. yana 12 mlrd. tonnaga yaqin kislorodni inson har xil yoqilg’ilarni yoqish uchun sarflaydi. 1 ta yengil mashina bir yilda 4 tonna kislorod yutadi, shu vaqtning o’zida insoniyatni kislorod bilan ta’minlaydigan yashil o’simliklarning maydoni yil sayin qisqarib borishi kishilik jamiyatini kislorod ocharchiligiga olib kelishi mumkin. SHuning uchun tabiatshunoslik ilmining barcha bo’limlari uyg’unlashtirilgan holda «Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi» deb nomlangan fan O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta Maxsus Ta’lim Vazirligi tomonidan Oliy o’quv yurtlarining barcha fakultetlarida o’qitilishi zarurligi ma’qul deb topilgan. Mazkur fanning asl maqsadi tabiatshunoslik ilmi, uning predmeti, maqsadi, vazifasi o’qitish uslublari, tabiat va tabiiy muhitda mavjud tirik mavjudotlarining o’zaro uyg’unlik qonuniyatlari, koinotning planetar shaklda ko’rinishi, quyosh, oy va yer sayyorasi, ularning umumiy tavsifi; yer qurrasining fizikaviy, kimyoviy tuzilishi, unda sodir bo’lgan va bo’layotgan global o’zgarishlar; yerda hayotning paydo bo’lishi; yer qurrasi tirik va o’lik qismini o’zaro uyg’unligi; modda va energiya almashinuvi qonuni; ularning tuzilishidagi uyg’unlik, unda sodir bo’ladigan fiziologik jarayon, moslanish (adaptasiya) va o’zgaruvchanlik; yer qurrasi tirik mavjudotlari, ularning o’zaro munosabati va bir butunligi (o’simliklar, hayvonot olami va mikroorganizmlarning o’zaro uyg’unligi); O’simliklar va

hayvonot olamining eng sodda turlaridan tortib, eng yuksak taraqqiy etgan turlariga qadar tuzilishidagi umumiylik qonuniyatlari; viruslar, bakteriyalar, suvo’tlari va quruqlikda tarqalgan o’simliklar va hayvonot olami; hozirgi zamon antropologiya, paleantologiya, biorganik ximiya, molekulyar biologiya, biosfera haqidagi ta’limot; insonning tarixiy taraqqiyoti jarayonida tabiat va jamiyatning o’zaro almashinuvida sodir bo’lgan va bo’layotgan o’zgarishlar; antropogen ta’sir tufayli sodir bo’layotgan global o’zgarishlar va hokazolarni o’zida mujassamlantiradi. Tabiiy fanlarning zamonaviy kosepsiyasi fani o’z xususiyatiga ko’ra kompleks bilimlar majmuidan iborat. U organizmlarning tuzilishi, o’sish va rivojlanish qonuniyatlari, ularning ekologiyasi, genetika, biofizika, ximiya, evolyusion taraqqiyot tarixi mikrobiologiya va immunologiya fanlarini o’zida mujassamlantiradi. SHu nuqtai nazardan mazkur fan morfologiya, fiziologiya, sistematika, paleontologiya, yer, suv, atmosfera haqidagi fanlarni o’zida birlashtiradi. Alohida olinganda bu fanlarning har biri tirik va o’lik tabiatning ma’lum bir xususiy qismini o’rganadi. Ammo ularning hech biri tabiatning umumiy qonuniyatlari, uning yemirilishi, taraqqiy topishini o’ziga xosligi va shu vaqtning o’zida bir butunligini tushuntirishga qodir deyish qiyin. Er qurrasining o’lik qismi haqidagi fanlar tuproqshunoslik, gidrologiya, geologiya, gidrosfera uning tirik qismi haqidagi ma’lumotlarga tayangan va u bilan uzviy bog’liq holda ish ko’radi. Evolyusion ta’limot tarixi esa chog’ishtirma morfologiya, paleontologiya va barcha tirik mavjudotlarning tuzilishi, tarqalishi va rivoj topishi haqidagi fanlarga tayangan holda ish ko’radi. Shunday ekan, tabiiy fanlar konsepsiyasi fani qisqa qilib aytganda kompleks fanlar majmuidan iborat bo’lib, yuqorida ta’kidlangan fanlar esa uning asosiy tarkibiy qismlaridan iborat desak xato qilmaymiz. Tabiiy fanlar konsepsiyasi fanining o’zi nima? Bu tabiat to’g’risidagi, tabiatning turli-tumanligi, uning koinotning boshqa qismlari bilan uzviy bog’liqligi, tirik tabiat, xususan, mikro va makroorganizmlar, o’simliklar va

hayvonot olami, odam, uning kelib chiqishi va evolyusiyasi, geografik tarqalishi, tirik organizmlar populyasiyalarining ko’payishi, zamon va makonda tuzilishning o’zgarish qonuniyatlari, irsiyat va o’zgaruvchanlik. Uning genetik sistemasi, individlar o’rtasida mavjud turli-tumanlilikning mazmuni va ahamiyati, yashash uchun kurash jarayonida tabiiy tanlanish va hokazolarning koinot tarkibida yagona tiriklik mavjud yer qurrasidagi biologik jarayonlar atmosfera havosi, suv, tuproqqa tegishli ta’siri va tirik organizmlarni koinotning o’lik qismiga ta’sirini kompleks holda o’rganadigan fan. Ilmiy uslubning asosi va ilmiy ma’lumotlarning poydevori kuzatish va eksperiment hamda har qanday avtoritetga moyillikdan xoli bo’lishida. Kuzatish va eksperimentni keyinchalik har tomonlama analiz qilish, ya’ni uni bo’laklarga bo’lib alohida alohida tekshirish va qaytadan yaxlit holda takroran tekshirib ko’rish, sintez qilish mumkin. Ana shu kuzatish va eksperimentlar asosida tadqiqotchining turli-tuman tabiat hodisalarining o’zaro bog’liqligi, ularning sabab va oqibatlari haqida farazi shakllanadi. Binobarin, ilmiy uslub tabiatda sodir bo’ladigan jarayonlarni aniq kuzatish olib borilishi, kuzatishlarni taqqoslanishi va nihoyat kuzatishlarning natijasini ma’lum sistemaga solib tegishli xulosa chiqarishdan iborat. Kuzatish. Insonning ma’lum maqsadni nazarda tutgan holdagi bajaradigan ish faoliyati. Kuzatish ishlari tabiatda kuzatiladigan har qanday voqeylikni sodir bo’lishi haqidagi tegishli ma’lumotlarga ega bo’lish uchun olib boriladi. Tabiatshunoslik fanlarining deyarli barcha yo’nalishlarida kuzatish ishlarini olib borish mas’uliyatli va shu vaqtning o’zida zarur ilmiy tadqiqot ishlarining debochasi hisoblanadi. Xususan botanikada ma’lum bir o’simlik turining o’sishi va rivojlanishi kuzatilsa, hayvonot olamida tegishli hayvon turining o’z arealida tarqalishi, mavsumiy o’zgarishi haqida, astronomiyada quyosh sistemasida sodir bo’ladigan o’zgarishlar, gidrologiyada suv va unda sodir bo’ladigan salbiy yoki ijobiy o’zgarishlar, seysmologiyada yer qimirlashlar va hokazolar ustida kuzatish ishlari olib boriladi va xulosa chiqariladi.

Kuzatish jarayonida tadqiqotchi o’rganilayotgan ob’yektga kuzatish jarayonida sodir bo’ladigan hodisa va voqealarning unga bog’liq bo’lmagan holda o’tishiga ko’nikkan holda ish ko’radi. Kuzatuvchi tegishli ob’yektni kuzata turib, kuzatish ob’yektini idora qilish yoki sodir bo’layotgan jarayonni tezlatish yoki sekinlashtirish imkoniga ega emas. Tadqiqotchi faqat passiv kuzatuvchi sifatida o’z ishini davom ettirishga majbur. Eksperiment . Ilmiy tadqiqot ishining tekshirish ob’yektiga faol ta’sir qilish yo’li bilan tadqiq qilish uslubi. Bu usul ilmiy tadqiqot maqsadlariga muvofiq keladigan yangi shart-sharoit yaratish yoki sodir bo’lishi lozim bo’lgan jarayonni tezlatish yoki kerakli tomonga o’zgartirish orqali amalga oshiriladi. Eksperiment insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida tabiat va tabiiy muhitda sodir bo’ladigan voqeylikni o’rganish uchun, sodir bo’lgan va sodir bo’layotgan jarayonlarni ilmiy asosda o’rganish uchun tadbiq etiladigan tabiatshunoslik fanining ilmiy uslubi. SHuning uchun ham bu uslub bilish manbai va farazlar hamda nazariyalarni haqiqat ekanligini aniqlash kriteriysi hisoblanadi. Tadqiqotchi eksperiment tajriba jarayonida birinchidan ob’yektni o’rganish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, eksperimentga to’sqinlik qiladigan omillarni bartaraf etish, ikkinchidan turli vositalar yo’li bilan sodir bo’layotgan yoki bo’lgan hodisani qayta takrorlash yoinki sun’iy yo’l bilan yuzaga keltirish, uchinchidan tegishli texnika va moslamalarni tadbiq etish yo’li bilan kuzatish va o’lchash ishni real ravishda olib borishga imkon beradi. Ilmiy eksperiment hozirgi kunda kishilik jamiyatining amaliy faoliyatida salmoqli o’rin tutadi. Modellashtirish. Tabiat ob’yektlarini ularning modellarida o’rganish uslubi. Real ravishda mavjud predmet va hodisalarni (organik va noorganik sistemalar, kimyoviy, fizikaviy va biologik jarayonlar va hokazo) real aniq o’rganish maqsadida ularning o’ziga o’xshash modelini tayyorlash va sodir bo’ladigan jarayon va hodisalarni modelda takrorlash va taqqoslash yo’li bilan o’rganishdan iborat. Modellar turli-tuman bo’lib, ular foydalanish o’rni, xususiyati va tegishli yo’nalishda qo’llanilishiga ko’ra bir-biridan farq qiladi.

Modellashtirish tushunchasi ilmning muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib, gnoseologik kategoriyalar qatoriga kiradi. Modellashtirish imkoni yoki o’rganiladigan manba natijasini tegishli qurilmada tekshirib ko’rish, tegishli farazlar va nazariyalar yaratish imkonini beradi. Modellashtirish odatdagi umumiy yoki xususiy uslublar bilan bog’liq holda olib boriladi. U ayniqsa eksperimental ishlar bilan bevosita bog’liq. Hodisa va voqealarni, uning modelida o’rganish eksperimentning model eksperimenti deb yuritiladigan oldindan tegishli maqsadni ko’zlab olib boriladigan maxsus turi bo’lib, u boshqa eksperiment ishlaridan farqli ravishda originalni o’rnini bosadigan model bir vaqtning o’zida eksperimental ishning ham vositasi ham ob’yekti hisoblanadi. Modellashtirish uslubi imkoniyatning amaliy hayoti va nazariy tafakkuri jarayoniga tobora chuqurroq kirib bormoqda. U ayniqsa informatikaning rivoji, personal kompyuterlar va informasiya tarmoqlarni, bank bilimlarini rivoji uchun ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Bularning barchasi modellashtirish metodini qo’llashni taqozo etadi. Induksiya. Tabiiy fanlarda predmet yoki tabiiy hodisalarni tajriba asosida tekshirib ko’rish, kuzatish natijasida tegishli xulosaga kelinadi va tajribalar majmui ma’lum fikr asosida xususiy xulosadan umumiy xulosaga kelinadi. SHuning uchun ham induktiv umumlashtirish yoki umumiy xulosaga kelish umumiy aniqlik yoki qonun sifatida qabul qilinadi. Cheksizlik haqida qabul qilingan qonun masalasida tajriba hamma vaqt tugallanmagan hisoblanadi. Tajribaning bu xususiyati induksiya mazmuniga taallukli. Induksiya muammo sifatida olinganda uni absolyut aniq deyish qiyin. Chunki tabiat va tabiiy muhitda sodir bo’ladigan jarayonning o’zi ham hamma vaqt absolyut aniqlikka ega emas. Induksiya aniqrog’i taxmin, kelgusida nazariyaga o’tadigan farazning boshlanish qismi. Deduksiya. Bilish ilmining umumiydan xususiy, yakka, alohida bo’laklarga ajratilgan aniq natija yoki xulosa chiqarish. Masalan, fotosintez jarayonida murakkab organik modda shakar hosil bo’lishi haqida tegishli xulosa chiqarilgan deylik. Buning uchun o’simlik bargining quyosh energiyasini qabul qilish,

havodan SO 2 qabul qilishi, yerdan suvni o’simlik organlari orqali bargga qadar yetib kelishi va nihoyat ximiyaviy jarayonni sodir bo’lishi uchun xlorofilni ishtiroki ustida olib borilgan tajribalarda, bu hodisalarning har biri haqida alohida ma’lumot olinadi va tegishli xulosaga kelinadi. Shu singari «Erda hayotni paydo bo’lishi», «Biologiyada evolyusion ta’limot», «Moddalarning saqlanish qonuni» va hokazolar umumiy qoidalar bo’lib, bularning har biri bag’rida bir nechtadan tegishli xususiy qonunlar yotadi. Rivojlanish tarixi . Insoniyatning tarixiy taraqqiyotining ma’lum rivojlanish pog’onasida garchi tabiatshunoslik ilmining ma’lum elementlari qadimiy yegipet, Xitoy, Movarounnahr, Hindiston singari mamlakatlarda vujudga kelgan bo’lsada, u o’z xususiyatiga ko’ra keskin qarama-qarshiliklarga uchragan va uning taraqqiy topishi uchun bir butun mifologik sistemalarni parchalanishiga sabab bo’lgan. Fanning ikki ming yillik tarixi uning qator qonuniyatlari va tendensiyalari borligidan dalolat beradi. Tabiiy fanlarning taraqqiyot tarixi haqida fikr yuritadigan bo’lsak, uning asosini qadimiy Gresiyada amaliyot maktabi asoschisi, o’z davri va mamlakatining siyosiy arbobi Fales yaratgan. Fales dunyoni bilish maqsadida uzoq vaqt sayohat qilgan. Yegipetda geometriya va kosmologiya sohasida olgan bilimlari asosida quyosh tutilishini oldindan (karomat) aytgan. Aristotel fikriga ko’ra, Fales tabiatda sodir bo’ladigan voqeylik, tabiiy muhitni o’zgarishi va koinotda sodir bo’ladigan hodisalar, xususan quyosh tutilishini oldindan bashorat qilgan, u yetti donishmand (ulamao)lardan birinchisi, dono va oqil siyosatchi bo’lgan. Aristotel uning og’zaki holda qoldirgan to’rt tezisini keltiradi: 1.Hamma narsa suvdan paydo bo’lgan. 2. Yer suvda daraxt (yog’och) singari suzib yuradi. 3. oinot iloh (xudo) arga to’la. Jon-koinotda joylashgan. 4. ag-«jon» bor, chunki u temirni harakatga keltiradi. Falesning arxaik ontologiyasida borliq (mavjudiyat) va hayot o’xshash, bir- biridan farqlanmaydi. Koinotda mavjud barcha narsa hayot, yashaydi. Hayot nafas

olish va oziqlanishdan iborat. Birinchi funksiyani iloh (xudo), ikkinchisini suv bajaradi. Melodiydan oldingi 490-430 yillarda qadimiy yunonistonda yashab ijod etgan Empedokl o’z davrining buyuk tabiatshunos olimlaridan hisoblangan. Empedokl nafaqat o’zining falsafiy qarashlari bilan, balki mohir tabib, bilimdon fizik va fiziolog sifatida shuhrat qozongan. U quyosh tutilishini tushuntirib berishga muvaffaq bo’lganlardan. Empedokl quyosh tutilishini oy, yer bilan quyosh o’rtasidan o’tgaligi tufayli sodir bo’lishini tushuntirgan. SHunga ko’ra, quyosh nuri (yorug’lik) shu qadar tez o’tadiki, kishi uning harakatini payqamaydi va tarqalish uzunligini aniqlay olmaydi. Empedoklning «Tabiat haqida» va «Tozalanish» deb nomlangan ikkita yuksak san’at asari-poemasi (she’rlarining o’ndan bir bo’lagi bizga qadar yetib kelgan) mavjud. Empedokl falsafasiga ko’ra borliq asosan to’rt narsa: olov, havo, suv va yer elementlari statusiga ega. Empedokl bularni barchasi tabiatda mavjud narsalarning ildizi yoki organik moddalarning sifat va miqdor jihatidan o’zgarmas, ma’lum proporsiyada hosil bo’ladigan tabiat substansiyasi deb qaragan. Empedokl tabiat hodisalarini bir xildan ikkinchi xilga o’tishi, ya’ni bordan yo’q, yo’qdan bor bo’lishini inkor etuvchi tezisini qabul qilgan. Uningcha «tug’ilish» va «o’lish»ning o’zi yo’q. Bular so’zlarni noto’g’ri ifodasi hisoblanadi. Aslida uningcha elementlarning mexanik jihatdan «birikishi» va «ajralish»dan iborat. Chunki elementlarni ifoda etish uchun morfologik kod qo’llaniladi. Masalan, Zevs (olov), Aydoney (havo), Nestida (suv), Gera (er). Bularning o’zaro intilishi (tortishuvi) yoki itarilishi «sevgi» va «nafrat» sifatida namoyon bo’ladi. Tabiatshunoslik ilmi taraqqiyotida qadimiy yunoniston falsafasi namoyondalari orasida matematika sohasida salmoqli o’rin egallagan, geometriyada akseomalar nazariyasini yaratgan, makon (fazo, bo’shliq) tabiatni real voqeylik ekanligini falsafiy asosini yaratgan, melodiydan oldin, to’rtinchi asr oxiri uchinchi asr boshida yashagan Evklid ishlari muhim ahamiyat kasb etadi.

Qadimiy yunoniston astronomiya, geografiya, matematika, optika sohasidagi ishlari bilan shuhrat qozongan, melodiydan oldingi II asrda yashagan buyuk mutafakkir olim-ulamolardan yana biri Ptolemey dir. Uning asosiy asari «Buyuk tuzilish» deb nomlangan qadimiy astronomik ilmlar to’plamida olamning geosentrik modeli, jonlanish o’rni, yorug’lik tarqatish xususiyatini tavsifi va 1028 yulduz katalogi berilgan va 16 asrda Kopernikning olamni geosentrik sistemasi tuzilguniga qadar o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Ptolemey g’oyasiga ko’ra olam markazida yer qurrasi harakatsiz holda turgan. Uning atrofida orbita - episikllar bo’ylab planetalar harakat qilgan. Episikllar markazi diferentning siyg’onuvchi atrofi bo’ylab harakatlanadi (siljiydi). Qadimiy yunoniston ulamolaridan yana biri melodiydan oldin 384-322 yillarda yashagan Aristotel Arastu nomi bilan Markaziy osiyoda yuksak hurmatga molik tabiatshunoslardan. Melodiydan 367 yildan binoan Platon shogirdi 365 yilda «Likkey» deb nomlangan o’z shaxsiy maktabini ochgan Arastu o’z davrining barcha fizika, matematika, biologiya, astronomiya va boshqa tabiatshunoslik fanlariga oid ma’lumotlarni umumlashtirgan. Uning bizga qadar yetib kelgan asarlarini shartli suratda yetti qismga bo’lish mumkin. SHular orasida biz uchun muhimi fizik-astronomik asarlari bo’lib, ular o’zida «Fizika», «Osmon haqida», «Vujudga kelish va yo’q bo’lish haqida», «Meteorologiya» biologik traktati: «Jon haqida», «Hayvonot olami tarixi», «Hayvonlar harakati» kabilar hisoblanadi. Arastu nazariy masalalarining «bosh filosofiya»si sifatida fizika va biologiyani qabul qilingan bo’lib, ular bir-biri bilan qorishib ketgan. Arastuning asosiy g’oyasi organik olam (koinot - falakiyot)ning oxiri borligi; olamni harakatga keltiruvchi boshqaruvchi kuch (iloh)ning mavjudligi; olloh (xudo) bekorga yoki bilmay (sababsiz) qolmasligi; fizika umumiy qonunlarini inkor qilish; tabiatning narvon shaklida oddiydan murakkabga tomon nerxaik tuzilishi va uning har xil pog’onasini o’z o’rni bo’lib, yuqori pog’onasi pastki pog’onaga nisbatan ustunligi va muhimligi bilan farq qiladi va nihoyat koinotni va doimiyligini inkor etishidan iborat.

Qadimiy Gresiyaning mutafakkir olimi Arastuning shogirdi melodiydan oldingi 322-160 yillarda yashab ijod etgan Teofrast ning «Fizika», «Toshlar haqida», «Olov haqida», «Hid haqida», «SHamol haqida», «Obu-havo alomatlari haqida» va ayniqsa «O’simliklar» va «Hayvonlar» haqidagi asarlari muhim ahamiyat kasb etadi. yevropa mamlakatlarida uning bu asarlari arab tilidan o’girilib, 17-18 asrlarda keng qanot yoygan. SHuning uchun ham yevropada Arastu botanika va geografiya fanining asoschilaridan deb qaralgan. Tabiatshunoslikning rivojlanishida ayniqsa IX-XV asrlarda ikki daryo oralig’i, qadimiy Movarounnahrda ilm va fanning yuksak taraqqiy etganligi asosiy sabablardan deb hisoblasak xato qilmaymiz. Bu o’lkada qadim zamonlardan o’z yashash makonini o’rganish, tabiat in’omlaridan foydalanish, havo va suvning qadri, uning tozaligini muqaddas bilish, koinot, oy va yulduzlar harakati, tun va kun, yil fasllarining o’zgarishi va shunga muvofiq ravishda dehqonchilik va chorvachilik ishlarini tashkil qilish mahalliy aholining ish faoliyati markazida turgan. O’rta Osiyo, xususan O’zbekiston tabiatshunoslik ilmi, fan va madaniyati qadimdan taraqqiy etgan mamlakatlardan ekanligi muqarrar. CHunki hozirgi kunda olib borilgan va borilayotgan arxeologik qazilmalar, tarixiy qo’lyozmalar, mamlakatimizda va xorijda O’zbekistonning fani va madaniyat taraqqiyoti to’g’risida chop qilinayotgan ilmiy maqolalar, to’plamlar va kitoblar fikrimizni tasdiqlaydi. Bu o’lkada tabiiy fanlarning boshlang’ich kurtaklarini paydo bo’lishi, shakllanishi va rivoj topishiga shu o’lka tabiati taqozo qilgan va unda yashagan xalqning ilmga intiluvchi qismi, tabiatda bo’ladigan o’zgarishlarni o’rganishga va o’z hayot faoliyatiga turmush xo’jalik yuritishga tadbiq qilishga harakat qilgan. O’zbekistonda olib borilgan arxeologik qazilmalar va ilmiy-tadqiqotlar bu zaminda odamlar juda qadimdan yashaganligini va ularda dastlabki empirik bilimlar shakllana boshlaganligini ko’rsatadi. Astronomiya, matematika, tibbiyot, me’morchilik asoslari shu zaminda paydo bo’lgan. Markaziy Osiyo olimlari

xususan Muso Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Forobiy va boshqalar yunon va hindlar ilmiy merosini arab tiliga o’girganlar va ularga komentariylar yozishgan. IX-XII asrlarda O’rta Osiyo sharqning ilmiy va madaniy markazlaridan biriga aylandi. SHarq mamlakatlarida akademiya tarzidagi muassasa va jamiyatlar tashkil qilingan. Xususan xalifa Ma’mun davrida (813-833) «Bayt ulr- hikmat»ning faoliyati yanada rivojlanadi. XI asrda Xorazm poytaxti Urganch obod va madaniy maharlardan biri bo’lgan. Urganchda Xorazmshoh saroyida buyuk mutafakkir olimlar Ibn-Sino va Beruniydan tashqari, tarixchi Ibn Miskaviy, matematik Abu Nasr Arron, faylasuv Abu sahl Masihiylar to’plangan. Markaziy Osiyoda ilmiy ishlarni akademiya shaklida tashkil etish an’anaga aylandi. XV asrda Mirzo Ulug’bek Samarqandda akademiya tashkil qiladi Bu akademiya qoshida yaxshi jihozlangan rasadxona, boy kutubxona va oliy o’quv yurti madrasasi ham faol ishlagan. Madrasada diniy fanlar bilan bir qatorda dunyoviy fanlar, matematika, geometriya, astronomiya, tibbiyot fanlari ham o’qitilgan. Ulug’bek rahbarligida qurilgan va eng mukammal astronomik asboblar bilan jihozlangan ulkan rasadxonaning asosiy va eng katta asbob radiusi 40,2 m ekanligi aniqlangan. Rasadxonada olib borilgan kuzatishlar asosida 1018 yulduzning vaziyatlari va ravshanlik darajasi haqida ma’lumotlar beruvchi katalog-«Ziji Kuragoniy» yoki «Ulug’bek ziji» tuzilgan bo’lib, bu asar keyinchalik butun dunyoga ma’lum va mashhur bo’ladi. Ulug’bek akademiyasida mashhur olimlar - Qozizoda Rumiy, Fiyosiddin Jamshid al-Koshiy va Ali Qushchi xizmat qilgan. Bu akademiyada turli fan sohalari bo’yicha ilmiy ishlar olib borilgan. Astronomiya (yunoncha astron-yulduz, namos-qonun) kosmik jismlar va bu jismlar sistemalarining paydo bo’lishi ularning taraqqiyoti, ko’nikma va haqiqiy o’rinlari, harakatlari, ximiyaviy tarkibi va tabiati, kosmosning kuzatish mumkin bo’lgan jismini tuzilishi haqidagi fandir. Movarounnahrda va Xurosonda shifoxonalar uchun maxsus binolar qurilgan. XV asrda Buxoro va Samarqandda keng tarqalgan bunday jamoat shifoxonasi

«Dor-ush shifo» nomi bilan yuritilgan. Shifoxonalar ochishga Alisher Navoiy katta hissa qo’shgan. Balki bu fanlarning «shakllanish va rivoj topish» davrida tabiatshunoslik atamasi muomalada bo’lmagandir, lekin barcha tibbiyotga, tabiatga, astronomiya, fizika, ximiya, koinot qismlari - oy, yulduzlar, yer shari va dengiz okeanlarini o’rganish, tabiat qismlari, tabiiy sharoit, muhit va uning tirik organizmga ta’siri olimlarning fikr markazida turgan. Xususan Abu Ali Ibn- Sinodek buyuk olim kishi organizmini o’rganar ekan, kishining tana tuzilishi qonuniyatlarini o’rganishga, unda sodir bo’ladigan kasalliklarni kelib chiqish va tarqalish xususiyatlari, bu kasalliklarni davolash - uslub, amaliyotlarini tabiat, yashash muhiti bilan bog’lagan. Shunga mos ravishda bu mutafakkir olim kasalliklarni tabiatda sodir bo’ladigan o’zgarishlarga bog’liq holda o’rgangan. Abu Abdulloh al-Xorazmiy matematik, astronomiya, geografiya faniga va mustaqil ravishda «Al-jabr (algebra)» fani va «algoritm» tushunchasiga asos solgan. 780-750 yillarda yashab ijod etgan, o’z davrida inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlar haqida bosh qotirgan buyuk tabiatshunos olim. Al-Xorazmiyning «Kitob aljabr va muqobala (tiklash va qiyoslash)», «Hisob al Hind» asarlari va «Astronomik jadvallar»i XII asrdayoq lotin tiliga tarjima qilinib, yevropada keng tarqalgan, o’nli sanoq sistemasi va algoritm Al-Xorazmiy nomining lotincha transkripsiyasi, fanning tushunchasi sifatida butun olamga keng yoyilishiga sabab bo’lgan. Kitob nomidagi «Al jabr» so’zi Yevropada algebra atamasi ko’rinishida istemolga kirgan. «Kitob al surat-al-arz-er» suratli risolasi geografiyaga oid arab tilidagi birinchi asar bo’lib, geografiya fanini kelgusi rivojlanishida muhim o’rin tutgan. Al-Xorazmiy Bog’dod akademiyasi «Bayt ul hikmat» - «Donolar uyi»ning rahbarlaridan biri bo’lgan. U yer meridiani uzunligini o’lchashda ishtirok etgan. Uning usturlab - astronomiya va quyosh surati yasash haqida, tarix, musiqaga oid asarlari o’z mohiyatini yevropa va Osiyo mamlakatlarida uzoq vaqt saqlagan va bu fanlarning rivojida muhim rol o’ynaydi. Ahmad Xorazmiyning bu asarlari o’sha davrning o’troq xalqi uchun faslning o’zgarishi, kechaning kunduz bilan

almashinishi, osmon yoritgichlarining sirli harakatlari kishilarni vaqtni hisoblashga, sanoq bilan shug’ullanishga, yulduzlarning harakat qonuniyatlarini o’rganishga undagan. Abul Abbos al-Farg’oniy - astronom, geograf, matematika, sferik geometriya asoschilaridan biri (790 yilda Farg’onada tug’ilgan, 865 yilda Bog’dodda vafot etgan). Bog’dod va Damashq rasadxonalari qurilishida rahbarlik qilgan buyuk mutafakkir olim. U o’z davrining buyuk allomasi quyosh tutilishini oldindan hisoblab chiqqar, yerning sharsimon ekanligini ilmiy asosda isbotlagan, meridian uzunligini hisoblagan, Nil daryosini uzunligini o’lchash uchun asbob yasagan. Farobiyning «Javomiy ilm in-nujum val harakat as-samoviya» - «YUlduzlar ilmiy va samoviy harakatlar haqida to’plami» nomli qomusiy asari XII asrda boshqa yevropa tillariga tarjima qilingan. Al-Farg’oniy ishtirokida tuzilgan «Az-zij al-ma’mun al-mumtahak» - «Al-mumning sinalgan astronomik jadvali» yevropada keng tarqalgan va bu mutafakkir olimning qoldirgan merosi barcha yevropa mamlakatlarida ilm va fan taraqqiyotida salmoqli o’rin egallagan. Al- Farg’oniy ning «Astronomiya asoslari» nomli asari o’sha davrning o’ziga xos astronomik ensiklopediyasi hisoblangan. Oy harakatini o’rganishda Abu al-Vafo ham ancha hissa qo’shgan. Abu Nasr al-Forobiy (873-950yy.) faylasuf, mutafakkir qomusiy olim, 70 dan ortiq jahon tillarini bilgan, olimning turli sohalarda 160 dan ziyod asarlar yozganligi ma’lum. O’z zamondoshlari «SHarq arastusi», «Al-muallim-as- soniy» (Aristoteldan keyin ikkinchi muallim) deb atagan. Aflotun (Platon), Arastu (Aristotel), Uklidis (Evplid), Botlimus (Ptolemey) asarlariga yozgan sharhlari, falsafa va mantiqqa oid risolalari, SHarqda va Farbda ham mashhur bo’lgan. Forobiy asarlari o’sha davr fanining barcha sohalarini qamrab olgan. «Kam fi-l javhar» - substansiyalarida so’z, «Kitob al-burxon» - isbot kitobi, «Ixso al-ulum» - ilmlarning kelib chiqishi va tansifi, «Kitob ul-musiqa al kabir» - musiqa haqida katta kitob, «Risola fi a’zo al-insoniya» - inson a’zolari haqida risola va boshqa asarlari uni butun dunyoga tanitgan. «Adolatli jamiyat odamning abadiyligi haqidagi g’oyalari, yevropa mamlakatlarining uyg’onish davriga ta’sir qilgan.

Farobiy g’oyalari va ko’plab asarlari Bekon dunyoqarashi va eksperimental fan uslubiyotini shakllanishi va rivoj topishiga katta rol o’ynagan. Buyuk tabiatshunos, matematik, geometriya va trigonometriya ilmining yetuk namoyondasi Forobiy ning XIII asrdayoq musiqa ilmini nazariy asoslarini yaratishining o’zi bu mamlakatda ilm, fan, madaniyat va ma’rifatni qay darajada yuksak pog’onaga ko’tarilganligidan dalolat bermaydimi? Abu Ali Husayn ibn Abdullo Ibn Sino - qomusiy olim, mutafakkir, tabib, faylasuf, shoir. 980 yil avgustda Buxoro yaqinida Afshona qishlog’ida tug’ilgan. 1037 yil 18 iyunda Isfahonda vafot etgan. Buxoroda o’qigan. 10 yoshida Qur’onni yod bilgan. Bizgacha 160 ga yaqin asari yetib kelgan. «Kitob ush shifo», «Najot kitobi» ilmiy asarlari jahonga mashhur. 5 jildli «Kitob al-qonun fit-Tibb» ko’p asrlar davomida tibbiyotda asosiy dastur bo’lib kelgan. U ko’pgina asarlarida matematika, kimyo, botanika, zoologiya, astronomiya va ayniqsa koinot sirlari ustida bosh qotirib, inosn organizmi tabiatning bir bo’lagi ekanligi, hamda odam va olam o’zaro vobastaligi, inson mikrokosm va koinot, xususan quyosh makrokosm sifatida o’zaro uyg’unligini ta’kidlagan. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy - qomusiy olim, mutafakkir. 973 yil 4 sentyabrda kat shahrida tug’ilgan. 1048 yil 11 dekabrda Faznada vafot etgan. 16 yoshidan astronomik kuzatishlar olib borgan. Dunyoda birinchi globus, diametri 5 metrli yarim shar yasagan. Xorazmda «Ma’mun akademiyasi» rahbarlaridan biri,150 dan ortiq kitob va risolalari orasida «Hindiston», «Geodeziya», «Xronologiya», «Minerologiya», «Saydona» asarlari beqiyos darajada muhim. Beruniy yer qiyofasining o’zgarishi o’simlik va hayvonot dunyosining o’zgarishiga, tirik organizmlarning ham o’z navbatida yerning tarixiy taraqqiyotida uning o’zgarishiga ta’sirining bo’lishi kerak deb hisoblaydi. Beruniy «Saydona» degan asarida 116 tur dori-darmonlarni tavsifi keltiriladi. Ularning 750 tasini turli o’simliklardan, 101 tasini hayvonlardan, 107 tasini esa minerallardan tayyorlanishi haqida «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar» va «Hindiston» degan asarlarida o’simlik va hayvonlarning tuzilishi hamda ularning tashqi muhit bilan o’zaro aloqasi haqida ham qiziqarli ma’lumotlar

keltiriladi. X-XI asrlarda yashab ijod etgan mashhur o’zbek olimi Abu Rayhon Beruniy astronomiyaga oid 40 ga yaqin risola yozgan. Uning «Xranologiya» deb ataluvchi asarida yevropa va Osiyodagi deyarli barcha xalqlarning turli davrlardagi kalendar sistemalari bayon qilingan. Beruniyning izdoshi mashhur shoir va olim Umar Hayyom koinotning cheksizligiga oid juda ko’p yangi g’oyalarni ilgari surdi va hozir qo’llanilayotgan Grigor kalendaridan ancha aniq bo’lgan quyosh kalendarini ishlab chiqadi. Mashhur astronom va matematik olim Nasriddin Tusiy (1201-1274) astronomiya va matematika fanlari taraqqiyotiga katta hissa qo’shdi. Uning «Ahloqi Tusiy», «Tajrid» kabi asarlari SHarqda keng tarqalgan bo’lib, minerologiya, tibbiyot, fizika, mantiq, falsafa va boshqa sohalarga oid asarlari ma’lum. XIV asrda Ozarbayjonning qadimgi poytaxti Marakada mashhur astronom Nasriddin Tusiy rahbarligida qurilgan rasadxona uzoq vaqtgacha Sharqdagi eng yirik rasadxonalardan hisoblangan. Bu rasadxonada ijod qilingan qator asarlar, jumladan «Ziji Ilhoniy» asari yevropa va SHarqda keng tarqalgan. Yuqorida nomli keltirilgan O’rta asr olimlarning va mutafakkir olimlarning astronomiya, matematika, falsafa, tibbiyot, kimyo, geodeziya va boshqa sohalardagi kashfiyotlari butun dunyoda ilm fanning yangi tarmoqlari paydo bo’lishida, ayrim fan sohalarining yuqori bosqichga chiqishida salmoqli hissa qo’shgan. O’rta Osiyo jumladan, O’zbekistonda tabiatshunoslik rivoji muttasil ravishda davom etgan va hozir ham bu mamlakatda tabiatshunoslikning tegishli sohalari buyicha (yadro fizikasi, quyosh energiyasi, o’simliklar kimyosi) dunyodagi mamlakatlar orasida birinchilar qatorida turadi. Jumladan O’zbekistonda tabiatshunoslik fani oldiga qo’yilgan muammolarni yechishda matematik olim, O’zbekiston Fanlar akademiyasining birinchi prezidenti, elementar va oliy matematika bo’yicha o’zbek tilidagi birinchi darslik muallifi Qori Niyoziy Toshmuhammad (1897-1970)ning hissasi beqiyos.

Sarimsoqov Toshmuhammad (1965-1995) matematik olim, O’zbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti, 200 dan ortiq ilmiy maqola va monografiyalari, ehtimollar nazariyasi, geofizika, meteorologiyaga bag’ishlangan. Topologiya va funksional analiz bo’yicha Toshkent ilmiy maktabi asoschisi, yarim maydonlar nazariyasi va uning ehtimollar nazariyasiga tadbiqini ishlab chiqqan buyuk mutafakkir olim. Abdullayev Habib -geolog olim, O’zbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti, 250 dan ortiq maqolalari va monografiyalari mavjud. Zokirov Qodir Zokirovich (1906-1986) - O’zbekiston Fanlar akademiyasi va Qishloq xo’jaligi Fanlar akademiyasi akademigi, Samarqandda (1932) «Petrologiyaning nazariy masalalari, ruda konlarining paydo bo’lishi» hamda «Foydali qazilmalarning yuzaga kelishi va tarqalishi qonuniyati nazariyasi» muallifi. Habibullayev Po’lat - fizik olim, qator xorijiy mamlakatlar akademiyalarining haqiqiy a’zosi, ilmiy tadqiqot ishlari akkustika, optika, radiasion va lazer fizikasi, yadro va issiqlik fizikasiga oid ilmiy maqola va monografiyalari O’zbekiston va qator xorijiy mamlakatlarda chop etilgan. Oripov Ubay (1909-1976) - fizik olim, O’zbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti, olim, fizik elektronika, yadro va radiasion fizika, qattiq jismlar sirti fizikasi ustida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borgan. Salohiddinov Mahmud (1933) - matematik olim, O’zbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti. Xususiy hosilali, diferensial tenglamalar va Aralash qo’shma tipli difeernsion tenglamalar nazariyasini rivojlantirib, ularning to’la klassifikasiyasi va kanonik ko’rinishlarini topgan mutafakkir olim. O’zbekiston Qishloq xo’jalik akademiyasi prezidenti (1957-1961), O’zFAN botanika instituti direktori, Farg’ona pedinstituti rektori lavozimlarida ishlab ijod etgan. 200 dan ortiq ilmiy asarlar muallifi, ilmiy - tadqiqot ishlari O’zbekiston Florasi, o’simliklar olami va o’simlik zahiralarini o’rganish, ularni madaniylashtirish masalalariga bag’ishlangan. Ekologik asosda O’rta Osiyo o’simliklarini zonalar bo’yicha tarqalishi universal sxemasini ishlab chiqqan. O’zbekistonda botanika

atamashunosligini yaratishga asos solgan, bo’yoqbop, tannidli va sapolinli o’simliklarni madaniylashtirish ishlarini tashkil qilgan murabbiy olim. Buyuk mutafakkir olim K.Z.Zokirov O’rta Osiyoni, uning ekologik muhiti, shu muhitning o’zgara borishiga mos ravishda uning flora, o’simlik va hayvonot olamini o’zgara borishini inobatga olib, bu regionni to’rt - cho’l, adir, tog’ va yaylov zonalarga bo’ladi. Har bir balandlik zonasi boshqasidan dengiz sathidan balandligi, iqlimi, namlikning miqdori, tuprog’ining mexanik, fizik va ximiyaviy tarkibi, o’simliklar va hayvonot olami bilan farq qiladi. Ko’pgina botanik olimlardan farqli ravishda K.Z.Zokirov ishlarida milliylik xususiyatlari ham mujassamlangan. Muallifning «Zarafshon vodiysining florasi va o’simliklar olami» deb nomlangan ikki jildli kapital asarlarida o’zbek atamalari muttasil ravishda o’z o’rnini topganligi fikrimizning dalili bo’la oladi. Zohidov Tesha Zohidovich (1906-1976) O’zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi, zoolog, ekolog, zoogeograf, olimning 100 dan ortiq ilmiy asarlari kitob va monografiyalari O’rta Osiyoda ekologiya fanini asoslarini yaratilishi va rivoj topishida muhim ahamiyat kasb etgan. T.Z.Zohidov O’zbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti, uning ilmiy asarlarini asosini O’zbekistonning umurtqali hayvonlarini, Qoraqum va Qizilqum hayvonot olamini o’rganishi tashkil etgan. Uning ko’p yillik ilmiy-tadqiqot ishlari natijasida O’zbekiston cho’llarini zoogeografik rayonlashtirishga, Qoraqum va Qizilqum faunasini adaptasiya (muhitga moslashish)si, zoogeografik nomenklaturasini ishlab chiqqan. Mutafakkir olimning ko’p jildli ensiklopedik asarida «O’zbekiston qushlari», «Sut emizuvchi», «Reptiliy va amfibiy»lari mukammal ishlab chiqilgan. Agra (Hindiston) zoologiya akademiyasining a’zosi bo’lgan bu o’zbek olimining 200 dan ortiq ilmiy maqolasi O’zbekiston va xorijda chop etilgan. Muzaffarov Axror Muzaffarovich (1909-1979) O’zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi, Farg’ona pedagogika institutini tugatgan (1934) algolog, gidrobiolog, 200 dan ortiq ilmiy asarlar muallifi. O’zbekiston suv o’tlarining florasi va ekologiyasi ustida ishlagan, suv o’tlarini tarqalish qonuniyatlarini ishlab chiqqan. Suv o’tlarini qishloq xo’jalik hayvonlariga yem-

xashak (ozuqa) sifatida foydalanishni birinchi bo’lib taklif qilgan. Sholi maydonlarida tarqalgan yovvoyi begona o’tlarga qarshi kurash choralarini ishlab chiqqan. Bu ma’lumotlarning barchasi Bizning xuddi tabiiy fanlar qadim rivoj topganligi va uning rivoji hozirgi kunda ham davom etayotganligidan dalolat beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Bahromov A. va boshqalar. Tabiiyot. 5 sinf uchun darslik. Toshkent, 1995 y. 2. Gorelov A.A. Konsepsii sovremennogo yestestvoznaniya. Moskva, 1999 y. 3. Mamatazimov M. Astronomiya. 11 sinf darslik. Toshkent, 2005 y. 4. Solopov Ye.F. Konsepsii sovremennogo yestestvoznaniya. Moskva, 1999 y. 5. To’raqulov Yo.H. va boshqalar. Umumiy biologiya. Toshkent, 1996 y. 6. Hamdamov I.H. Tabiat ilmining zamonaviy konsepsiyasi. Ma‘ruza matni. Samarqand, 2000y 7. Hamdamov I.H. va boshqalar. Табиий фанлар zamonaviy konsepsiyasi. Тошкент , 2 00 7 y.

Похожие

O’simliklarni introduktsiyasi fanining maqsadi va vazifalari. Introduktsiya fani tarixi

O’simliklar dunyosi. Botanika fani, uning bo’limlari, rivojlanish tarixi

Tabiatshunoslik metodikasining rivojlanish tarixi va hozirgi holati

O’simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi

O`simliklar sistematikasining qisqacha rivojlanish tarixi